موعود پایگاه اینترنتی موعود
گفت‌وگو با حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر محمود تقی‌زاده داوری رئیس مؤسسه شیعه‌شناسی
اشاره:
حجت‌الاسلام دکتر محمود تقی‌زاده داوری، محقق و استاد حوزه و دانشگاه، و فارغ‌التحصیل در رشته فلسفه اجتماع از انگلستان است. وی دوره عالی فقه را نزد اساتیدی همچون: آیت‌الله آمیرزا هاشم آملی، آیت‌الله شیخ جواد تبریزی و آیت‌الله محمد فاضل لنکرانی و فلسفه را نزد آیت‌الله حسن‌زاده آملی و آیت‌الله جوادی آملی گذرانده و در کنار تألیف و تدریس در دانشگاه در حال حاضر مسئولیت مؤسسه شیعه‌شناسی را در قم عهده‌دار است. سوابق علمی و پژوهشی ایشان بهانه‌ای شد تا درباره
دایر＼المعارف بزرگ اسلامی (EI) با ایشان به گفت‌وگویی صمیمانه بنشینیم که آن را به خوانندگان محترم تقدیم می‌کنیم.
لفطاً برای شروع صحبت، اشاره‌ای به سیر تاریخی توجّه مستشرقان به معارف شیعی داشته باشید که این رویکرد از چه زمانی شروع شده و تاکنون چه سیر تحولاتی داشته است؟
مطالعات اسلام‌شناسی و شیعه‌شناسی از قرن‌ها قبل در غرب آغاز شده است و فعالیت‌های انجام شده در این راستا ناشی از ارتباطات موجود در میان دولت‌های اروپایی و جهان اسلام بوده است. با این حال رشته شیعه‌شناسی به طور متمرکز و جدی از زمان پیروزی انقلاب اسلامی در ایران شروع شده است. علت این امر هم تأثیر قابل توجهی بود که انقلاب بر بسیاری از معادلات سیاسی خاورمیانه و دنیا گذاشت. از همین رو امروزه نه تنها در همه دپارتمان‌های اسلام‌شناسی غرب، شیعه شناسی هم ارائه می‌شود بلکه به جهت اهمیت ویژه مطالعات شیعی، حدیث، فقه و تاریخ شیعه به طور جداگانه مطالعه و بررسی می‌شوند؛ به همین جهت این مباحث حجیم‌تر و تخصصی‌تر شده‌اند، تا جایی که الآن، مورخانی را پیدا می‌کنیم که حدیث‌شناس یا مورخ است و یا صرفاً درباره فقه شیعه مطالعه و تحقیق می‌کند. سابقاً رسم بر این بود که هر کس درباره شیعه مطالعه می‌کرد در تمام حوزه‌های فقه، حدیث، تاریخ و … وارد می‌شد.
فکر تدوین مجموعه دائرهالمعارف اسلام در این میان چگونه به میان آمد و چه انگیزه‌هایی در پی آن بود؟
در هر موضوعی دائره‌المعارف‌ها رسمی‌ترین مرجعی است که می‌توان به آن مراجعه کرد و مستشرقان در حوزه اسلام نسبت به وجود چنین کتاب در دسترسی احساس نیاز می‌کردند تا بتوانند در ابعاد مختلف بنیان‌گذاران، نویسندگان نظریه‌پردازن مسئله، کتاب‌ها‌ی قابل استفاده این حوزه را معرفی و شرح کنند. بعد از چنین احساس نیازی آنها همت کردند این مجموعه را تدوین نمودند به خصوص که آنها مطالعات اهالی مشرق زمین را در این حوزه قبول نداشتند. ضمیمه کردن مطالب متنوع با رویکرد‌های جدید شما الان می‌توانید ذیل واژه‌‌های مختلف مجموعه قابل توجهی از مقالات را مطالعه نمایید.
در دایره‌المعارف اسلام چقدر به حوزه شیعه پرداخته شده است؟
در این مجموعه قطور ۱۲ جلدی تا حدی که ما استقصا کرده‌ایم حداقل ۱۲۰۰ مدخل درباره شیعه وجود دارد. این مدخل‌ها درباره رهبران شیعی، آموزه‌ها، شخصیت‌ها مثل اصحاب و مریدان ائمه(ع)، اماکن و ابنیه، آیین‌ها و مناسک، امام‌زاده‌ها نوشته شده که گاهی حجم اندکی در حد نیم صفحه دارند و گاه تا سی صفحه هم به موضوع پرداخته شده است.
رویکرد نویسندگان این مقالات نسبت به تشیع چگونه بوده است؟
رویکرد این مجموعه یک رویکرد هم‌دلانه نیست و خیلی وقت‌ها حرف‌های من درآوردی زیادی در لابه‌لای صحبت‌های آنان می‌توان یافت. از منابع سنی برای تدوین مقالات، خیلی استفاده کرده‌اند در صورتی که به طور طبیعی و منطقی باید از منابع شیعی استفاده می‌شد. در غرب همه نوع گرایشی را می‌توانید ملاحظه کنید. در میان آنها هم «حامد الگار» شیعه دیده می‌شود و هم «برنارد لویس» با نگرش‌های بدبینانه و بسیار تندش نسبت به شیعه. در این طیف همه جور فردی دیده می‌شود. ما در حال ترجمه و نقد این مقالات هستیم تا کارورزان ما بدانند که چه شبهاتی را مستشرقان وارد کرده‌اند. ترجمه این آثار هنوز تمام نشده است. هر کدام تمام شود بلافاصله آن را همراه با نقد مقالات منتشر می‌کنیم. همانند مجموعه تصویر ائمه(ع) در دائرهالمعارف اسلام که چاپ شده، پیامبر(ص) و حضرت زهرا(س) در یک مجموعه، اولین گروه شیعی صحابه پیامبر(ص)، همسران پیامبر(ص) هر کدام در مجموعه‌های جداگانه در دست اقدامند.
تأثیرات تدوین مجموعه دائرهالمعارف اسلام چه بوده است؟
دائرهالمعارف اسلام برای محققان یک مجموعه بسیار راه‌گشاست. ما از طریق مطالعه مقالات آن می‌توانیم به خوبی به دیدگاه مخالفان و دشمنانمان و انتقادات آنها و منابعی که استفاده کرده‌اند، سبک کار، شیوه برداشت از منابع، سطح فهم و درک آنها از معارف شیعی به خوبی آشنا می‌شویم که این آشنایی و مطالعه و نقد این مقالات برای ما ارتقا بخشنده و تکامل‌زاست. البته مطالعه صرف چنین اثری ندارد و حتی گاه تأثیرش منفی است و با درگیرشدن و مخدوش کردن استدلال‌های آنها می‌توانیم به آن دست پیدا کنیم.
در این مجموعه درباره معصومین(ع) چه رویکردی وجود دارد؟
در اینجا هم رویکرد هم‌دلانه نیست و در برخی موارد مغرضانه است و موارد من درآوردی هم در آن یافت می‌شود؛ مثلاً این روایت نبوی را که می‌فرماید « فاطمه بضعه منی من آذاها فقد آذانی» و شیعه و سنی آن را نقل کرده‌اند هیچ یک نگفته‌اند که مخاطب آن حضرت امیر(ع) بوده که مثلاً یا علی حواست باشد و این قدر نعوذ بالله با فاطمه رفتار ناشایست نداشته باش و آزارش نده. این یکی از حرف‌های من در آوردی مستشرقان است. سفاهت، جهالت و خباثت با هم که جمع شود: محصولش چنین حرف‌هایی است. یا اینکه گفته شده علی‌بن ابی‌طالب(ع) مرد با کفایتی نبوده‌اند آن هم به این معنا که آن حضرت می‌بایست همه رقبا و سیاستمداران رقیب خود را به هر قیمتی که شده حذف می‌کردند حتی به قیمت حذف و کشته شدن بسیاری از آنان، فریب مردم و جعل احادیث همانند معاویه!
وظیفه ما در شرایط کنونی چیست؟
در آن سوی دنیا حجم قابل توجهی از تحقیقات درباره شیعه انجام می‌شود، لذا به طور طبیعی، ما هم در کشور خودمان باید حجم قابل مقایسه‌ای با آنان را در تحقیقات خود به شیعه‌شناسی اختصاص دهیم. باید عرصه پژوهش در حوزه شیعه را مدیریت و ساماندهی کنیم. مطالعات کلامی، تاریخی، جامعه‌شناسانه هر کدام به طور جداگانه انجام شوند. یکی از دلایلی که کاری در این حوزه به طور جدی انجام نمی‌شود، این است که برای آن بودجه کافی اختصاص داده نمی‌شود، محققان این حوزه مورد تشویق، تقدیر و حمایت قرار نمی‌گیرند. برای نمونه عمده حمایت‌هایی که سال گذشته از مجموعه ما می‌شد به صورت محسوسی قطع شد. ما دوام آوردیم ولی مؤسساتی از قبیل ما دچار بحران و ورشکستگی می‌شوند. مسئولیت وزارت ارشاد حمایت از چنین مجموعه‌هایی است. حوزه همچنان با همان منابع مختصر وجوهات کارهای خدماتی را در کنار پرداخت شهریه طلاب انجام می‌دهند. برپایی نمایشگاه قرآن و جلسات قرائت در حالی که کارهای کیفی قابل عرضه به دنیا وجود نداشته باشد، چندان ارزشی پیدا نمی‌کند. خلاصه اینکه یکی از اموری که می‌تواند برای کشور باقیات‌الصالحات بشود همین شیعه‌شناسی است که باید به طور جدی روی آن سرمایه‌گذاری کرد.
برای جبران کاستی‌های انجام شده تاکنون چه باید کرد؟
باید از محققان این حوزه و تلاش‌های خود‌جوش حمایت کنیم. البته نباید کار را دولتی کرد، باید بدون دولتی کردن کار این افراد را شناسایی، معرفی و حمایت کرد و کمبودهایشان را برطرف نمود.
مؤسسه شیعه‌شناسی دو کار مهم را از بدو تأسیس تاکنون انجام داده است:
۱. مطالعات جامعه شناختی شیعه را به مطالعات تاریخی و کلامی موجود اضافه کرد؛
۲. مطالعات شیعه‌شناسی را تا تأسیس رشته آن پیش برد و با پیگیری آن در شورای گسترش علوم این رشته را تصویب کرد که به دانشگاه قم ابلاغ شده آن را در مقطع کارشناسی ارشد راه‌اندازی کند.
ما باید توجه داشته باشیم که شیعه یک جمعیت، جماعت و قوم و قبیله است. تاریخ، تطور و قومیت و زبان و فرهنگ و آداب و رسوم مخصوص به خود دارد که متأسفانه غیر از مؤسسه شیعه‌شناسی بقیه به این مسائل توجه ندارند.
در چنین فضایی باید تقسیم کار صورت بگیرد و تشیع‌شناسی به مطالعه آموزه‌ها و شیعه‌شناسی به مطالعه جمعیت بپردازد. در شرایط فعلی هر کس یک گوشه کار را گرفته و آن را می‌کشد. باید این رشد توسعه پیدا کند بانک اطلاعات ارزشمندی برای این حوزه به وجود بیاید.
آژانس یهود، یهودیان را بر جهان حاکم کرده و ما هم همین کار را برای شیعه باید انجام دهیم. همان‌طور که آنها از منافع تک تک یهودیان دنیا حمایت می‌کنند ما هم باید از منافع تک تک شیعیان حمایت کنیم. این همه قربانی که شیعیان در عراق، افغانستان و … می‌دهند و زنان و فرزندان آنها آواره می‌شوند موضوع ساده‌ای نیست. ما باید آژانس شیعیان داشته باشیم و در هر کشوری دفتر حفاظت از منافع شیعیان تأسیس کنیم. در آذربایجان ۸۰ ـ۷۰ درصد جمعیت شیعه‌اند بی‌آنکه در جایی صحبتی از آنان به میان بیاید. باید همانند عراق، لبنان و بحرین در آنجا هم شعیان قدرتمند شوند و به ثروت و منزلت شایسته خود دست پیدا کنند انقلاب اسلامی‌بی‌تردید موهبتی الهی بوده که باید حداکثر استفاده را از آن ببریم و به تمام شیعیان تا آنجا که می‌توانیم کمک کنیم.
ماهنامه موعود شماره ۷۸
