موعود پایگاه اینترنتی موعود
در کتاب جوک ـ رهبر جوکیان ـ هند که وی را پیامبر می‌دانند نیز درباره رجعت چنین آمده است: آخر دنیا به کسی برگردد که خدا را دوست می‌دارد و از بندگان خاصّ او باشد، و نام او خجسته و فرخنده است. خلق را که در دین‌ها اختراع کرده و حقّ خدا و پیغمبر را پایمال کرده‌اند، همه را زنده گرداند و بسوزاند و عالم را نو گرداند، و هر بدی را سزا دهد و یک کرور دولت او باشد که عبارت از چهار هزار سال است، خود و اقوامش پادشاهی کنند.
ظهور منجی موعود، در عصر پایانی جهان ـ معروف به آخرالزمان ـ پس از فراگیر شدن ظلم و بیداد، واقعیتی است که مورد توافق جمله ادیان و آیین‌های الهی و وحیانی می‌باشد. پیامبران و فرستادگان الهی، نوید فرا رسیدن روزگاری آکنده از عدل و محبت را به پیروان خود می‌داده‌اند. هر چند شاید هیچ یک از کتابهای آسمانی پیامبران پیشین از گزند تحریف به دور نمانده، اما این حقیقت ریشه‌دار همچنان در میان بسیاری از آنها به چشم می‌خورد. مطلب جالب توجه آنکه، برخی از این بشارت‌ها به قدری از جامعیت برخوردار است، که حتی نسب و نام آن موعود نجات‌بخش را نیز بیان نموده؛ همان که در آخرین کتاب و کامل‌ترین آنها به نحو مبسوط معرفی شده است.۱
نگارنده در این مجال بر آن است که نگاهی اجمالی به این بشارت‌ها داشته باشد. هر چند که این موضوع به صورت تفصیلی در برخی از آثار متأخران پرداخته شده است.
دسته‌بندی آیات امام مهدی(ع) در کتابهای آسمانی
با نگاهی کلّی به بشارت‌های منجی قیام کننده آخرالزمان ـ که از سوی پیامبران الهی، یا بزرگانی که در میان پیروان مذاهب و ملل جهان، به دارا بودن کتاب آسمانی معروف‌اند، بیان شده ـ می‌توان آنها را به چهار بخش دسته‌بندی نمود:
دسته اول، آیات و بشاراتی که به ویژگی‌های ظهور و قیام آن نجات‌بخش موعود می‌پردازد و به ویژه، فراگیر بودن و بین‌المللی بودن آن را بیان می‌کند. دسته‌دوم، آیاتی که به معرفی شخص منجی و نسب و خاندانش، به ویژه انتساب وی به خاندان پیامبر آخرالزمان می‌پردازد؛ دسته سوم، آیاتی که ویژگی‌ها و مشخصات دوران ظهور و چگونگی آن را بیان می‌کند، دسته چهارم، آیاتی که به انتظار کشیدن برای ظهور منجی، توصیه و دعوت می‌نماید. این چهار گروه، بشارت‌هایی است که در میان مجموعه آیات کتابهای آسمانی وجود دارد. لازم به یادآوری است که هر کدام از این گروه آیات، مشتمل بر عناوین جزئی‌تری است که در زیر به آنها اشاره می‌کنیم.
۱. ویژگی‌های قیام منجی موعود
هر قیام و انقلابی از چند مؤلفه تشکیل می‌شود: نخست، اهداف و نتایج قیام؛ دوم، رهبری قیام؛ سوم، چگونگی آن و چهارم، یاران و انقلابیون. آیاتی که درباره قیام منجی موعود، در کتابهای انبیای پیشین وجود دارد نیز بر اساس همین مؤلفه‌ها قابل دسته‌بندی است. درباره هدف قیام، و رهبری آن در ادامه مطلب، سخن خواهیم گفت. اما در اینجا چگونگی قیام و خصوصیات قیام و ویژگی‌های یاران منجی را بر می‌شماریم.
۱ـ۱. چگونگی قیام
الف ـ عمومی و فراگیر بودن: بر اساس آنچه در کتابهای آسمانی آمده، منجی آخرالزمان، مورد انتظار همه‌ملل جهان بوده، قیامی‌که برپا می‌نماید قبل از آنها سابقه نداشته و هیجان آن جمله افراد عالم را فرا می‌گیرد، و آنان را به دین حقیقی و طریق پاکی و پاک‌سیرتی هدایت می‌کند. در بشارت کتاب حکی نبی، به نقل از خداوند متعال چنین آمده است:
تمامی امم را به هیجان می‌آورم، و مرغوب همگی طوائف [منجی مورد انتظار] خواهد آمد.۲
در کتاب صفنیای نبی نیز به فراگیر بودن نتیجه قیام و هدایت عمومی اشاره کرده، می‌فرماید:
به منظور گرد آوردن تنها طوائف بشر بر یک دین حق، سلاطین و دولت‌های مختلف را نابود کنم… آن وقت لب پاکیزه را برای خواندن همه به نام خدای و عبادت کردن ایشان به یک روش، به قوم‌ها بازگردانم.۳
ب ـ قیام با شمشیر: درباره اینکه منجی موعود، از چه سلاحی استفاده خواهد کرد، بشارت‌های پیامبران، به عصای آهنین یا همان شمشیر اشاره می‌کند. این مسئله از نگاه پیامبر عظیم‌الشأن اسلام و اوصیای ایشان نیز، پاسخی مشابه دارد.۴
در بخش‌های مختلفی از «مکاشفه یوحنا» از منجی با عنوان کسی که غالب شده و احکام الهی را نگه می‌دارد یاد شده که با عصای آهنین بر همه ملل جهان فرمانروایی خواهد نمود.۵
درباره دلیل استفاده از شمشیر در این گونه روایات، و استفاده نکردن از سلاح‌های کشتار جمعی مدرن، آنچه به نظر می‌رسد این است که منجی و یارانش از قدرت حقیقی (باطنی) برخوردارند. که در روایات با عنوان قدرت چهل مرد از آن یاد شده، که می‌توانند کوه‌ها را از جای برکند، و هدف ایشان اتمام حجّت
رو در رو با فرد فرد مخالفان است، به علاوه استفاده از سلاح کشتار جمعی موجب نابودی حرث و نسل است که از دیدگاه ادیان الهی ـ به ویژه شریعت اسلام ـ جایز نیست.۶
۱ـ۲. یاران منجی
درباره ویژگی‌های یاران منجی موعود، در بشارات پیامبران، بر چند ویژگی عمده تإکید می‌شود؛ از جمله خداپرست بودن و پاک سرشت بودن ایشان.
الف ـ خداپرستان: در کتاب مذهبی زرتشتیان ـ زند ـ
«ایزدان» یا خداپرستان، در برابر «اهریمنان» یا ملحدان و کفار، هماره در حال پیکارند و سرانجام با یاری خداوند ـ اورمزد ـ ایزدان، به پیروزی نهایی می‌رسند و نسل اهریمنان را منقرض می‌کنند. در این بشارت، تصریح می‌شود که این پیروزی، مقدمه رسیدن جهان به سعادت اصلی خویش است و پس از آن، بنی‌آدم بر تخت نیک‌بختی تکیه خواهند زد.۷
البته در قسمت‌های بعد خواهیم گفت که براساس این بشارت‌ها، صالحان و شایستگان، تحت رهبری منجی موعود، حکومت بر زمین را به ارث خواهند برد.
ب ـ پاک سیرتان: در کتاب زبور داوود(ع) به دنبال آیات وارث شدن صالحان، جریان درگیری و نبرد آخرالزمان را بین دو طایفه؛ جبهه شریران و جبهه پاکان و صادقان توصیف می‌نماید و می‌گوید:
… شریران شمشیر را کشیدند و کمان را چلّه کردند تا آنکه مظلوم و مسکین را بیندازند، و کمان‌های ایشان شکسته خواهد شد. کمیِ صدیّق از فراوانی شریران بسیار بهتر است، چون‌که بازوهای شریران شکسته می‌شود و خداوند تکیه‌گاه صدّیقان است… اما شریران هلاک خواهند شد و دشمنان خداوند، مثل پیه‌بره‌ها، فانی؛ بلکه مانند دود تلف خواهند شد…. صدیقان وارث زمین شده، تا ابد در آن ساکن خواهند شد.۸
در آیات دیگری از کتب آسمانی، علاوه بر عناوین فوق، یاران منجی و سپاه او به عوان متبرّکان خدا و اشخاص متواضع، معرفی شده‌اند.
۲. ویژگی‌های منجی موعود
۲ـ۱. صفات منجی
در میان بشارت‌های موجود کتب آسمانی، برخی از آنها به بیان صفات منجی موعود می‌پردازد؛ از آن جمله می‌توان ویژگی‌های زیر را نام برد:
الف ـ پیشوای مخلوقات و عادل بودن: در کتاب باسک، پیروان در آخرالزمان به ظهور فرمانروای عادلی بشارت داده می‌شوند که پیشوای همه موجودات، اعم از فرشتگان، پریان و آدمیان بوده، زمام همه امور را در اختیار خواهد گرفت:
دور دینی تمام شود به پادشاه عادلی در آخرالزمان که پیشوای ملائکه، پریان و آدمیان باشد؛ حق و راستی با او باشد و آنچه در دریا، زمین‌ها و کوه‌ها پنهان است، همه را به دست آورد و از آسمان‌ها و زمین، آنچه باشد خبر دهد و از او بزرگ‌تر کسی به دنیا نیاید.۹
ب ـ منصور و یاری شده: در کتاب دید که نزد هندیان به کتاب آسمانی معروف است، به یاری شدن منجی موعود و پادشاه آخرالزمان اشاره شده است. همچنین در این بشارت، غلبه آن فرمانروا بر سراسر جهان و همه مخلوقات و گرویدن جملگی به دین او بیان شده است.
پس از خرابی دنیا، پادشاهی در آخرالزمان پیدا شود که پیشوای خلایق بوده، نام او منصور باشد و تمام عالم را بگیرد و به دین خود درآورد. او همه‌کس را از مؤمن و کافر بشناسد و هر چه از خدا خواهد، برآید.۱۰
ج ـ غیبت قبل از قیام داشتن: در مکاشفات یوحنا، بخش ۱، آیه ۱۷ ضمن آیاتی که چگونگی قیام منجی موعود را بازگو می‌نماید، به گونه‌ای رمزگونه و استعاری، ولادت و پنهان بودن مولد، غیبت قبل از قیام و برخی دیگر از خصوصیات وی را بیان می‌کند.
در آیه ۱۴ می‌گوید:
و آن مولد به منظور حفاظت قطعی از دستبرد اهریمنان، برای زمان و زمانین و نصف زمان از نظر آنان نهان شد.
این عبارت، به طور ابهام‌آمیز علاوه بر اصل غیبت، به طول مدت آن نیز اشاره کرده است.
۲ـ۲. نسبت منجی موعود
الف ـ از نسل بنی‌هاشم: در کتاب جاماسب، منجی موعود را از فرزندان بنی‌هاشم می‌داند:
مردی از زمین تازیان، از فرزندان هاشم بیرون آید، مردی بزرگ سر و بزرگ تن و بزرگ ساق، … با سپاه بسیار و روی به ایران نهد و آبادانی کند و زمین پر داد کند.۱۱
ب ـ فرزند انسان: در انجیل متی، از زبان حضرت عیسی(ع)، بشارتی نسبت به نجات بخش آخرالزمان آمده، که طیّ آن وی را با عنوان «فرزند انسان» معرفی نموده است. در ادامه چنین می‌گوید:
همگی قبایل نزد وی جمع خواهند گشت و آنان را از یکدیگر جدا خواهند نمود چنان‌که شبانی میش‌ها را از بزها جدا می‌کند. پس میش‌ها را به راست و بزها را به چپ خود، ایستاده خواهد نمود. آنگاه ملک به اصحاب یمین خواهد گفت: ای برکت یافتگان خدا، بیایید و آن ملک را که از ابتدای عالم برای شما مهیا شده، تصرف نمایید.۱۲
نکته قابل توجه آنکه بشارت دهنده، حضرت مسیح بوده، بنابراین «فرزند انسان» خود آن حضرت نیست. به علاوه، در آخرالزمان ظهور خواهد کرد. مطابق با روایات اسلامی، این بشارت با ویژگی‌های امام مهدی(ع) برابری می‌کند.
ج ـ فرزند خاتم پیامبران(ص): در میان بشارت‌های متعدد کتابهای آسمانی، برخی از آنها، منجی آخرالزمان را با توجه به نسل و نسب نیز معرفی کرده‌اند؛ از جمله این کتاب‌ها کتاب شاکمونی است که وی را فرزند بزرگوار سید و سرور خلایق دو جهان خوانده است. به عقیده هندیان، شاکمونی از پیغمبران و صاحب کتاب آسمانی است. در بشارت این کتاب، موضوع وحدت ادیان، پس از ظهور منجی موعود که از نسل خاتم پیامبران(ص) می‌باشد، آمده است:
پادشاهی و دولت دنیا به فرزند سید خلایق دو جهان (کشن) بزرگوار تمام شود. او کسی باشد که بر کوه‌های مشرق و مغرب دنیا حکم براند و فرمان کند، بر ابرها سوار شود و فرشتگان، کارکنان او باشند، و جنّ و انس در خدمت او شوند.۱۳
همچنین در مزمور ۷۲ زبور داوود(ع) نیز از پیامبر آخرالزمان با نام «ملک» و از منجی موعود، با نام «ملک زاده» که بزرگ‌ترین و کامل‌ترین مظهر عدل الهی می‌باشد یاد شده است.
د ـ فرزند خاتم پیامبران و سیّد اوصیا: در کتاب پاتیکل، از بزرگان هندیان که به نظر آنان صاحب کتاب آسمانی است، منجی آخرالزمان، فرزند دو پیشوای بزرگ جهان، که یکی ناموس آخرالزمان (آخرین پیغمبر(ص)) و دیگری صدّیق اکبر و وصیّ بزرگ‌تر وی که «پشن» نام دارد [یعنی علی‌بن ابیطالب] معرفی شده است.۱۴
هـ . فرزند دختر خاتم پیغمبران: در کتاب جاماسب‌نامه به نقل از زرتشت، ضمن مطالبی که درباره پیامبران و خاتم ایشان نقل می‌کند، آمده است:
پیغمبر عرب، آخر پیغمبران باشد که در میان کوه‌های مکه پیدا شود و بر شتر سوار شود. قوم او شترسواران خواهند بود، و با بندگان خود چیز خورَد و به روش بندگان نشیند و او را سایه نباشد، و از پشت سر مثل پیش رو ببیند، و دین او اشراف ادیان باشد، و کتاب او باطل گرداند همه کتاب‌ها را و دولت او تازیک (عجم) را برباد دهد و دین مجوس و پهلوی را برطرف کند و نار سدیر و آتشکده‌ها را خراب کند و تمام شود روزگار پیشدادیان و کیانیان و ساسانیان و اشکانیان.
و از فرزندان دختر آن پیغمبر که خورشید جهان و شاه زمان نام دارد، کسی پادشاه می‌شود در دنیا، به حکم یزدان که جانشین آخر آن پیغمبر باشد در میان دنیا ـ که مکه باشد ـ باشد و دولت او تابه قیامت متصل شود و بعد از پادشاهی او، دنیا تمام شود… و «اهرمن کلان» را که ضدّ یزدان و بنده عاصی او باشد، بگیرد و در حبس کند.۱۵
۳. نام‌های منجی
الف ـ قائم (ایستاده): در کتاب شاکمونی از منجی موعود با عنوان ایستاده (قائم) یاد شده است:
[پس از ظهور منجی] دین خدا، یک دین شود و دین خدا زنده گردد و نام او، ایستاده باشد و خداشناس باشد.۱۶
ب ـ راهنما (مهدی): در کتاب پاتیکل، پس از ذکر نسب منجی موعود و انتساب وی به پیامبر آخرالزمان و وصیّ بزرگ‌تر وی، بیان می‌کند:
… نام آن صاحب ملک تازه، راهنما [مهدی] است.
۴. آثار قیام منجی موعود (عصر ظهور)
۴ـ۱. استقرار دین واحد در جهان
همان‌طور که در ضمن اشاره به ویژگی‌های قیام منجی، شخص وی نیز تا حدودی معرفی گردید، به دنبال قیام پیروزمند وی، دین واحد توحیدی در سراسر جهان استقرار پیدا خواهد کرد و بنیان همه ظالمان و تبهکاران قطع خواهد گردید. در کتاب صفنیای نبی، فصل ۳، آمده است:
به منظور گرد آوردن تمامی طوایف بشر بر یک دین حق، سلاطین و دول مختلفه را نابود کنم، و به گرمی غضب من، تمامی روی زمین بسوزد. آن وقت لب پاکیزه [را] به قوم‌ها برگردانم، برای خواندن همه به نام خدا و عبادت کردن ایشان به یک روش.
در کتاب دید نیز آمده که «منصور» همان پیشوای پادشاه عادل آخرالزمان، تمام عالم را خواهد گرفت و به دین خود درخواهد آورد۱۷.
۴ـ۲. حاکم شدن عدالت و انصاف سراسر در جهان
آیات متعددی از بشارت‌های کتب آسمانی به استقرار عدالت در سراسر جهان، پس از ظهور و قیام منجی موعود، اشاره دارد. از آن جمله در مزمور ۷۲ از زبور داوود در قالب دعایی چنین آمده است:
ای خدا، شرع و احکام خود را به «ملک» و عدالت خود را به «ملک زاده» عطا فرما، تا اینکه قوم تو را به عدالت و فقرای تو را به انصاف حکم نماید، به قوم کوه‌ها سلامت و عدالت برساند، فقیران قوم را حکم نماید و پسران مسکینان را نجات دهد و ظالم را بشکند.
۴ـ۳. نو شدن جهان آفرینش
در فرازهایی از بشارت‌های کتب آسمانی، جهان پس از ظهور، به گونه‌ای توصیف شده که گویا آفرینش در آن، چهره نو به خود می‌گیرد. وضعیت زمین و آسمان‌ها دگرگون شده، رابطه حیوانات (مانند: گرگ و گوسفند، موش و گربه و … ) که طبیعت دشمنی دارند، تغییریافته، نیازهای بشر به سرعت تأمین شده و در نهایت اینکه در دولت با جلال و عظمت منجی موعود، تنگناها و تقیّه‌ها برداشته خواهد شد. این مطلب در آیات ۱۶ تا ۲۵ کتاب اشعیای نبی، باب ۶۵ آمده است.
۴ ـ ۴. صلح بهائم در ظهور منجی
در کتابهای آسمانی انبیای الهی، پس از بیان عدالت فراگیر در دوران ظهور و قیام منجی موعود، نفوذ آن عدالت را چنان عمیق بیان می‌کند که در پرتو شعاع فروزان آن، جانوران و درندگان نیز خوی بهیمیت را از خود دور خواهند ساخت.
در کتاب اشعیای نبی، باب ۱۱، آیات ۹ تا ۱۱ چنین آمده است:
… و گرگ با برّه سکونت داشته، ببر با بزغاله و هم گوساله و پرواری‌ها با شیرجوان هم‌خواب خواهند شد و طفل کوچک، راعی (چوپان) آنان خواهد بود. و گاو و خرس خواهد چرید و بچگان آنها با هم خواهند خوابید و شیر مثل گاو، کاه بن را خواهد خورد، و شیرخواره به سوراخ صاغر ماربازی خواهد کرد و کودک از شیر باز داشته شده، دست خود را به مغاره افعی دراز خواهد کرد.
۴ـ۵. رجعت گروهی از مردگان
در بشارت کتاب دانیال، باب ۱۲، آیات ۱ تا ۱۳ میخوانیم:
و از خوابندگان در خاک زمین، بسیاری بیدار خواهند شد، بعضی جهت حیات ابدی و بعضی ازبرای شرمساری و حقارت ابدی.
از این بشارت چنین برمی‌آید که در عصر ظهور منجی، گروهی از مردگان زنده می‌شوند، برخی برای کامل شدن ایمان و گروهی به منظور کامل شدن شقاوت و بی‌ایمانی‌شان.
در کتاب جوک ـ رهبر جوکیان ـ هند که وی را پیامبر می‌دانند نیز درباره رجعت چنین آمده است:
آخر دنیا به کسی برگردد که خدا را دوست می‌دارد و از بندگان خاصّ او باشد، و نام او خجسته و فرخنده است. خلق را که در دین‌ها اختراع کرده و حقّ خدا و پیغمبر را پایمال کرده‌اند، همه را زنده گرداند و بسوزاند و عالم را نو گرداند، و هر بدی را سزا دهد و یک کرور دولت او باشد که عبارت از چهار هزار سال است، خود و اقوامش پادشاهی کنند.
۵. دعوت به انتظار
در کنار معرفی علایم و ویژگی‌های نجات‌بخش آخرالزمان که بشارت به ظهور وی در کتب آسمانی داده شده، پیروان ادیان به انتظار ظهور و کسب آمادگی کامل‌شان آن امر خجسته فرا خوانده شده‌اند. مسیح(ع) به پیروان خود خطاب می‌کند که:
پس بر حذر و بیدار شده، دعا کنید زیرا که نمی‌دانید کی می‌شود. مثل کسی که عازم شده خانه خود را واگذارد و ملازمان خود را بر آن گماشته، هر یکی را به شغلی خاصّ مقررّ نماید و دربان را امر فرماید که بیدار بماند، بدین طور بیدار باشید زیرا نمی‌دانید که صاحب خانه کی می‌آید، در شام یا نصف شب یا بانگ خروس یا صبح، مبادا ناگهان آمده، شما را خفته یابد، اما آنچه به شما می‌گویم به همه می‌گویم.۱۸
در انجیل لوقا، باب ۱۲، آیات ۳۵ و ۳۶ میخوانیم:
کمرهای خود را بسته و چراغ‌های خود را افروخته دارید، و شما مانند کسانی باشید که انتظار آقای خود را می‌کشند که چه وقت از عروسی مراجعت کند تا هر وقت بیاید و در را بکوبد، بی درنگ برای او باز کنید.
سفارش نسبت به انتظار منجی موعود در زبور داوود(ع) نیز، چنین آمده است:
از شریران رنجیده مشو، زیرا همچون علف، زود بریده می‌شوند. برخداوند توکل نمای و از او متلذّذ باش. به او [منجی موعود] آرام گیر و در انتظارش به سر بر.۱۹
در قرآن کریم نیز به وسیله رسول خدا(ص) از مؤمنان خواسته شده، منتظر روز فرخنده ظهور مهدی موعود(ع) باشند، همچنان که خداوند، خود آن وقت را انتظار می‌کشد.
قل فانتظروا إنّی معکم من المنتظرین.۲۰
بگو: انتظار کشید که من نیز همراه شما از جمله انتظار کشندگانم.
ویژگی‌هایی که در بشارت‌های کتب آسمانی، برای منجی موعود بیان شد، جملگی به وسیله قرآن کریم و روایات اسلامی تأیید شده است. این امر، از این واقعیت پرده برمی‌دارد که موعود بشارت داده شده پیامبران الهی، کسی جز امام مهدی(ع) نیست.
به امید آنکه پیروان ادیان با کنار گذاردن اختلافات، در کنار یکدیگر خود را برای ظهور و یاری آن مرد الهی آماده نمایند و نایل به درک آن روز آسمانی شوند.
ابوذر یاسری
ماهنامه موعود شماره ۸۷
۱. دراین‌باره می‌توانید به کتاب سیمای امام مهدی(ع) در قرآن، اثر علامه سید هاشم حسینی‌بحرانی، ترجمه سید محمد حائری قزوینی مراجعه کنید.
۲. کتاب حکی نبی، فصل ۲، آیه ۷.
۳. کتاب صفنیای نبی، فصل ۳، آیات ۶ و ۷.
۴. در این باره، ر.ک: صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، ج ۲، فصل ۴۰، درباره قیام امام(ع) با شمشیر.
۵. مکاشفه‌یوحنا، فصل ۲، آیات ۲۶ ـ ۲۸؛ فصل ۱۲، آیات ۱ ـ ۱۷.
۶. در این باره، ر.ک: سوره بقره(۲)، آیه ۲۰۵؛ همچنین بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی درباره عدم جواز به‌کارگیری تسلیحات کشتار جمعی.
۷. صادقی، محمد، بشارات عهدین، ص ۲۳۸.
۸. زبور داوود(ع)، مزمور ۱۴-۲۹.
۹. صادقی، محمد همان، ص ۲۴۶.
۱۰. همان، ص ۲۴۵.
۱۱. براساس نسخه خطی جاماسب‌نامه در کتابخانه ملی تهران، نوشته ده قرن گذشته؛ به نقل از: صادقی، همان، ص ۲۴۳.
۱۲. انجیل متی، باب ۲۵، آیات ۳۱-۳۴.
۱۳. صادقی، همان، ص ۲۴۲.
۱۴. براساس کتاب زبده المعارف، ذخیره الألباب، و تذکره الأولیا؛ به نقل از: صادقی، همان، ص ۲۴۶.
۱۵. ر.ک: پی‌نوشت ۱۱.
۱۶. ر.ک: پی‌نوشت ۱۳.
۱۷. ر.ک: پی‌نوشت ۹.
۱۸. انجیل مرقس، باب ۱۳، آیات ۳۳
۱۹. ر.ک: پی‌نوشت ۸.
۲۰. سوره یونس (۱۰)، آیه ۱۰۲.
