ناگهانی بودن ظهور

به طور کلّی در احادیث اهل بیت(ع) از ظهور امام زمان((عج)) به عنوان یک امر دفعی و ناگهانی یاد شده است که هیچ مقدّمه و شرط ضروری را لازم ندارد. این مطلب به تعابیر مختلف ذکر شده است.

اصلاح امر ظهور در یک شب
یک تعبیر در این خصوص، این است که خداوند امر فرج امام عصر(عج) را در یک شب اصلاح می‌فرماید. «اصلاح در یک شب» می‌فهماند که اذن ظهور حضرت بدون هیچ‌گونه زمینه و مقدّمه قبلی به ایشان داده می‌شود و این مطلب با توجّه به آنچه درباره بداءپذیر بودن وقت ظهور بیان شده، کاملاً مقبول است. روایت زیر از حضرت جوادالائمّه(ع) می‌باشد:
«اِنَّ اللهَ تَبارَکَ و تَعالی لَیُصْلِحُ له أمْرَه فی لَیْلَهٍ کما أَصْلَحَ اَمْرَ کَلیمِهِ موسی(ع) إذْ ذَهَبَ لِیَقْتَبِسَ لِأَهْلِهِ ناراً فَرَجَعَ و هو رَسُولٌ نَبِیٌّ… أفْضَلُ اَعْمالِ شیعَتِنا انتظارُ الفَرَج؛ ۱
همانا خداوند تبارک و تعالی امر ظهور ایشان را در یک شب اصلاح می‌فرماید، همان‌طور که کار کلیم خود، حضرت موسی(ع) را (یک شبه) اصلاح فرمود، آنگاه که برای به دست آوردن آتش برای اهل خویش رفت. پس در حالی که پیامبرِ فرستاده شده بود، بازگشت…»
بهترین اعمال شیعیان ما انتظار فرج است. تشبیهی که در این حدیث شریف به کار رفته، به روشنی بر مقصود دلالت می‌کند. داستان سخن گفتن پروردگار با حضرت موسی(ع) و در نتیجه پیامبر شدن ایشان، در قرآن کریم ذکر شده است:
«و هَلْ اَتیکَ حدیثُ موسی ٭ إذا رأی ناراً فَقالَ لِأَهلِهِ امْکُثُوا إنّی آنَسْتُ ناراً لَعلّی آتیکُم مِنها بِقَبَسٍ أو أجِدُ عَلی النّارِ هُدیً ٭ فلمّا أتیها نُودِیَ یا مُوسی ٭ إنّی اَنَا رَبُّکَ فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ إنّکَ بِالوادِ المُقَدَّسِ طُویً ٭ و أنا اخْتَرْتُکَ فاسْتَمِع لِما یُوحی؛ ۲
و آیا داستان موسی را شنیده‌ای؟ آنگاه که آتشی دید، پس به اهل خود گفت: درنگ کنید. من آتشی دیدم. باشد که یا پاره‌ای از آن را برایتان بیاورم یا به وسیله آن، خبری از راه پیدا کنم؛ چون به آن رسید، ندا داده شد که:‌ای موسی! من پروردگار تو هستم. پای خود را برهنه کن؛ زیرا تو در بیابان مقدّس طوی هستی و من تو را برگزیدم، پس به آنچه وحی می‌شود، گوش فرا ده.»
وقتی حضرت موسی(ع) در بیابان تاریک همراه با اهل خود، راه را گم کرده بودند، از دور آتشی مشاهده کرد و طبق بیان قرآن به سوی آن رفت که یا چیزی از آن آتش برای اهل خودش بیاورد یا خبری از راهی که گم کرده بودند، به دست آورد. بر اساس قرینه‌ها و حساب‌های ظاهری (که افراد معمولی و حتّی خود حضرت موسی(ع) می‌دیدند) نشانه‌ای از اینکه قرار است در آن شب، ایشان به نبوّت و رسالت برگزیده شوند، وجود نداشت. هیچ قرینه و زمینه قابل پیش‌بینی‌ای در کار نبود. ایشان برای منظور دیگری به سوی آتش رفتند؛ امّا رسول و نبی برگشتند. وجه شباهت اصلاح ظهور حضرت مهدی(عج) با اصلاح امر نبوّت و رسالت حضرت موسی(ع) در همین مطلب است که از آن به «اصلاح امر در یک شب» تعبیر شده است. مقصود این است که اِذن خداوند برای ظهور امام زمان(عج) هم بدون مقدّمه و در وقتی که ظاهراً نشانه‌ای دالّ بر نزدیک بودن آن وجود ندارد، صادر می‌شود. اگر انسان مؤمن این حقیقت را عمیقاً باور کند، آنگاه انتظار فرج امام(ع) برایش بسیار بسیار جدّی و ملموس خواهد شد. چون در هر زمانی وقوع فرج را ممکن و عملی می‌بیند و در هیچ شرایطی از تحقّق آن ناامید نخواهد بود. به همین جهت حضرت جواد(ع) پس از تشبیه فوق فرموده‌اند که: «بهترین اعمال شیعیان ما انتظار فرج می‌باشد.» پس می‌توان گفت که امر فرج امام عصر(عج) متوقّف بر وجود نشانه و زمینه‌ای نیست که روی حساب‌های عادیِ بشری نزدیک بودن آن را برساند و اگر غیر از این بود، انتظار فرج در هر صبح و شام بی‌معنا می‌شد. در حدیث دیگری همین مطلب با مقدمه زیبایی توسط امام صادق(ع) ذکر شده است:
«کُنْ لِما تَرجُو أرجی مِنکَ لِما تَرجُو. فاِنَّ مُوسَی بْنَ عِمرانَ(ع) خَرَجَ لِیَقْتَبِسَ لِأَهْلِهِ ناراً فَرَجَعَ الیهم و هو رسولٌ نَبِیٌّ. فَأَصْلَحَ اللهُ تبارک و تعالی أمْرَ عَبْدِه و نبیِّه موسی(ع) فی لَیْلَهٍ. و هکذا یَفْعَلُ اللهُ تبارَکَ و تعالی بِالقائمِ الثانی عَشَرَ مِنَ الاَئِمَّهِ(ع) یُصْلِحُ لَه أَمْرَه فی لیلهٍ کما اَصْلَحَ أمْرَ نَبِیِّه موسی(ع) و یُخْرِجُهُ مِنَ الحَیْرَهِ و الغَیْبَهِ الی نُورِ الفَرَجِ و الظهورِ؛ ۳
به چیزی که امید (وقوعش را) نداری از آنچه امید (وقوعش را) داری، امیدوارتر باش! همانا حضرت موسی بن عمران(ع) رفت تا برای اهل خود، آتشی به دست آورد، پس در حالی‌که پیامبرِ فرستاده شده بود، به سوی ایشان بازگشت. پس خداوند کار بنده و پیامبرش موسی(ع) را در یک شب اصلاح فرمود و خداوند تبارک و تعالی در مورد حضرت قائم امام دوازدهم(عج) نیز چنین عمل می‌کند. کار (ظهور) ایشان را در یک شب اصلاح می‌فرماید، همان‌طور که کار پیامبرش، موسی(ع) را اصلاح کرد و ایشان را از حیرت و غیبت به سوی روشنایی فرج و ظهور در می‌آورد.»
انسان گاهی بر حسب قرینه‌های ظاهری، به انجام چیزی امید می‌بندد یا اینکه روی همان قرینه‌ها از وقوع چیزی ناامید است. آنچه این حدیث شریف می‌آموزد این است که فرد مؤمن اگر امیدش به فرج الهی است، باید به وقوع اموری که روی حساب‌های عادی از انجامش ناامید است، امیدوارتر باشد تا چیزهایی که به آن ـ برحسب زمینه‌های عادی‌اش ـ امید بسته است. مثالی که برای این قاعده کلّی بیان فرموده‌اند همان پیامبر شدن حضرت موسی(ع) است. ایشان براساس قرینه‌های ظاهری و نشانه‌های عادی، امیدی به کلیم الله و پیامبر الهی شدن نداشت و روی این امر حسابی نکرده بود؛ امّا وقتی برای فراهم آوردن آتش به سوی آن رفت، پیامبر برگزیده الهی شد. خدای متعال در مورد امام زمان(عج) هم این‌گونه عمل خواهد کرد و ایشان را در وقتی که ظاهراً امیدی به قیامشان نیست، ظاهر خواهد فرمود. پس وظیفه شیعیان در خصوص انتظار فرج امام زمان(عج) این است که وقتی بر مبنای محاسبات عادّی بشری، امیدی به ظهور امامشان ندارند، بیشتر امید به فرج داشته باشند تا زمانی که روی آن ـ بر مبنای قرینه‌های ظاهری ـ حساب می‌کنند. مؤمن موحّد همه امیدش به فرج الهی است و آنگاه که خداوند بخواهد رحمت خود را شامل حال بندگانش کند، احتیاج به فراهم شدن زمینه‌های عادی بشری ندارد. تعبیری هم در آخر حدیث شریف آمده است که بسیار قابل تأمّل و توجّه می‌باشد. امام صادق(ع) فرموده‌اند که خداوند حجّت خود را از حیرت و غیبت به سوی فرج و ظهور خارج می‌سازد. از غیبت خارج شدن امام(ع) روشن است. امّا از حیرت درآمدن، یعنی چه؟ چه حیرتی برای حضرتش وجود داد که با اصلاح امر فرج، از آن خارج می‌شوند؟ ظاهراً در عبارت حدیث، لفّ و نشر مرتّب وجود دارد؛ یعنی خارج شدن از دو حال به دو حال دیگر، به ترتیب؛ از حال غیبت به ظهور و از حال حیرت به سوی روشنایی فرج. پس حال حیرت امام زمان(عج) نقطه مقابل فرج و گشایش ایشان می‌باشد؛ بنابراین حیرت ایشان مربوط به گرفتاری‌ها و سختی‌هایی است که در زمان غیبت به آن مبتلا هستند. شاید بتوان گفت که آگاه نبودن ایشان از زمان ظهورشان رمز تحیّر و سرگردانی آن عزیز در زمان غیبت است.٭ ایشان از طرفی مؤمنان و مظلومان و مستضعفان را در همه عالم، گرفتار و در رنج می‌بینند و می‌دانند که فرج کلّی و فراگیر همه آنها به دستِ مبارک خودشان است و از طرف دیگر نمی‌دانند که خدای متعال چه وقت اِذن فرج را صادر می‌کند و چه زمانی حضرت اجازه می‌یابند که همه زمین را به عدل و داد برسانند. (البتّه غیر از دستگیری‌های جزیی و محدود که در همین زمان غیبت هم انجام می‌دهند.) شدّت ناراحتی و مصیبت ایشان به خاطر تحمّل همه مصائب و سختی‌ها از یک طرف و دائماً به پیشگاه الهی دعا کردن و از او تعجیل در فرج کلّی و نهایی را خواستن در عین عدم آگاهی به زمان اجابت این دعا از طرف دیگر، امام عصر(عج) را به حیرتی می‌اندازد که بر ناراحتی‌ها و رنج‌های ایشان می‌افزاید. همین معنا با عبارت دیگری در دعای عبرات ذکر شده است که در بخش گذشته نقل کردیم. در آنجا آمده بود: «تری تحیّری فی اَمری» که توضیح مختصری در مورد آن بیان شد. ناگفته نماند که: حیرت مورد بحث، مربوط به خود امام عصر(عج) می‌باشد و به صراحت حدیث، خداوند ایشان را از حیرت به روشنایی فرج، خارج می‌سازد. امّا در احادیث، حیرت دیگری هم مطرح شده است که مربوط به مردم زمان غیبت است و این حیرت با آنچه در مورد حضرت مهدی(عج) در زمان غیبت بیان شد، کاملاً متفاوت است. حیرت مردم، ناشی از گم کردن راه صحیح و صراط مستقیم است که شناخت آن در زمان غیبت امام(ع) از زمان‌های دیگر مشکل‌تر می‌باشد. از امام عسکری(ع) نقل شده است:
«امّا إنَّ له غَیْبَهً یَحارُ فیها الجاهِلون و یَهْلِکُ فیها المُبْطِلونَ و یَکْذِبُ فیها الوَقّاتونَ؛ ۴
بدانید همانا برای او (فرزند من) غیبتی است که نادان‌ها در آن به حیرت می‌افتند و اهل باطل در آن به هلاکت می‌رسند و کسانی که (برای ظهور) وقت تعیین می‌کنند، دروغ می‌گویند.»
این حیرت مربوط به جاهلان است و کسانی که وظیفه خود را در زمان غیبت نمی‌دانند؛ لذا امام صادق(ع) فرمودند:
«کیف اَنتم إذا صِرْتُم فی حالٍ لا تَرَونَ فیها اِمامَ هدیً و لا عَلَماً یُری؟ فَلا یَنْجُو مِنْ تِلکَ الحَیْرَهِ اِلّا من دَعا بِدُعاء الغَریقِ؛ ۵
شما چگونه هستید آنگاه که در وضعیتی قرار می‌گیرید که در آن، پیشوای هدایتی و نشانه آشکاری نمی‌بینید؟ پس کسی جز آنان که دعای غریق را بخوانند، از آن حیرت و سرگردانی نجات پیدا نمی‌کنند.»
درباره «دعای غریق» و محتوای آن و اهمیّت خواندن آن در زمان غیبت، در جای خود توضیح کافی آمده است.۶ اینجا بحث درباره حیرت کسانی است که به وظیفه خود در زمان غیبت امامشان آگاهی ندارند و اگر این نقیصه را جبران کنند، از این حیرت خارج می‌گردند. در احادیث مربوط به زمان غیبت، بیشتر مواقعی که از «حیرت» سخن گفته شده، همین معنای مذموم است؛ ولی گاهی هم حیرت مربوط به خود امام(ع) می‌باشد که معنای ظاهری آن بیان شد. والله یعلم.

یأس از فرج در هنگام فرج
غیبت امام عصر(عج) امتحان بزرگی است تا شیعیان صبر خود را در گرفتاری‌های این زمان بیازمایند و با همه سختی‌هایی که تحمّل می‌کنند، از فرج الهی ناامید نشوند؛ امّا آیا همه مؤمنان از این امتحان بزرگ الهی موفّق بیرون می‌آیند؟ پاسخی که برای این پرسش در احادیث اهل‌بیت(ع) یافت می‌شود، دلالت می‌کند بر اینکه: متأسّفانه بسیاری از شیعیان صبر خود را در مصیبت‌های زمان غیبت از دست می‌دهند و به حالت یأس و نومیدی نسبت به ظهور امام زمان(عج) می‌رسند و به تعبیر دیگر، حالت «انتظار فرج» در ایشان از بین می‌رود؛ ولی در همین حال، عدّه کمی از مؤمنان می‌مانند که به وظایف خود در زمان غیبت امامشان کاملاً آگاهند و به آنها عمل می‌کنند و لذا به یأس از فرج الهی مبتلا نمی‌گردند. امّا مهم این است که شرط فرج امام زمان(عج)، انتظار فرج همگان نیست. انتظار فرج وظیفه‌ای است که شیعه در زمان غیبت، بیش از هر زمان دیگری، نسبت به آن مکلّف است، ولی چه همه آنها به وظیفه خود عمل بکنند چه در عمل به آن کوتاهی نمایند، فرج محقّق خواهد شد و مطابق آنچه نقل می‌کنیم، زمانی که حضرت ظهور می‌فرمایند، حالت یأس و ناامیدی بسیاری از مؤمنان را دربرگرفته است و به تعبیر دیگر، وقتی که انتظار خود را از دست داده‌اند، فرج محقّق می‌شود. از امام صادق(ع) چنین نقل شده است:
«ما اَحْسَنَ الصَّبْرَ و انتظارَ الفرجِ…. فعلیکم بالصَّبْرِ. إنما یَجییءُ الفَرَجُ عَلی الیأسِ؛ ۷
چقدر صبر همراه با انتظار فرج خوب و زیباست!… بر شماست صبر کردن. جز این نیست که فرج در هنگام ناامیدی فرامی‌رسد.»
در حدیث دیگری، امام صادق(ع) به امتحان سخت غیبت که بسیاری در آن زمین می‌خورند، اشاره فرموده‌اند:
«اِنَّ هذا الاَمرَ لا یأتیکُم إلّا بَعْدَ إیاسٍ. لا وَاللهِ حتّی تُمَیَّزوا. لا وَاللهِ حتّی تُمحَّصُوا؛ ۸
این امر (فرج امام زمان(عج)) برای شما محقّق نمی‌شود مگر بعد از ناامیدی. نه به خدا قسم محقّق نمی‌شود؛ تا اینکه (خوب و بد شما) از هم جدا شوید. نه به خدا قسم محقّق نمی‌شود؛ مگر اینکه از ناخالصی‌ها پاک بشوید.»
خیلی از مؤمنان ممکن است خود را بسیار خوب و پاک بدانند؛ ولی در هنگام امتحانات سخت معلوم می‌شود که کدامیک می‌توانند صبر خود را حفظ کنند و انتظار فرج را از دست ندهند. حدیث دیگری هم از امام صادق(ع) می‌باشد که فرمودند:
«لا وَاللهِ لا یکونُ ما تَمُدُّونَ اِلیه اَعْیُنَکُم حتّی تُغَرْبَلُوا. لا وَاللهِ لا یکونُ ما تَمُدُّونَ اِلیه اَعْیُنَکُم حتّی تُمیَّزُوا. لا وَاللهِ لا یکونُ ما تَمُدُّونَ اِلیه اَعْیُنَکُم اِلّا بَعْدَ إیاسٍ.۹
نه قسم به خدا! آنچه چشم انتظارش هستید واقع نمی‌شود تا اینکه غربال بشوید. نه به خدا قسم آنچه چشم انتظارش هستید، واقع نمی‌شود تا اینکه (خوب و بدتان) از یکدیگر تمییز داده شوید. نه قسم به خدا! آنچه چشم انتظارش هستید، واقع نمی‌شود؛ مگر پس از یأس و ناامیدی.»
غربال شدن یعنی تصفیه شدن. با غربال کردن دانه‌های ریز خارج شده و دانه‌های درشت باقی می‌مانند. در زمان غیبت هم آنها که دین سست و ضعیف دارند، از غربال می‌ریزند و کسانی که دینداریِ قوی‌تر و محکم‌تری دارند، باقی می‌مانند و آنگاه که یأس از فرج الهی بر بسیاری از مؤمنان سایه می‌افکند، هنگامه نزول فرج است. به این ترتیب می‌توان گفت که: پیش از ظهور امام زمان(عج) نه تنها زمینه‌ها و شرایطی که امید به حصول فرج را زیاد کند، وجود ندارد؛ بلکه ضدّ آن، یعنی فضای ناامیدی و یأس بر بسیاری از مؤمنان سایه می‌افکند و درست در همین شرایط است که ظهور فرا می‌رسد. بنابراین در اوج ناامیدی و یأس، انتظار فرج بیش از هر زمان دیگری باید باشد. چون طبق این روایات، فرج وقتی خواهد رسید که اوضاع و احوال عادی انسان‌ها ـ برای رسیدن به آنچه با ظهور امام عصر(عج) محقّق خواهد شد ـ امیدوارکننده نیست؛ بلکه ناامید کننده می‌باشد. پس مؤمن واقعی هیچگاه به یأس از فرج مبتلا نمی‌شود و با وجود اینکه وقتی شرایط و زمینه‌ها را می‌بیند، آنها را یأس‌آور و ناامید کننده می‌یابد، امّا درست در همین زمان، باید بیشترین امید را به تحقّق فرج الهی داشته باشد، این مطلب در حقیقت توضیح همان فرمایش متین امام صادق(ع) است که فرموده بودند: «کُنْ لما لا تَرجُوا اَرْجی مِنکَ لِما تَرجُو». درس مهمّی که از این مطالب گرفته می‌شود این است که: در گرفتاری‌ها و سختی‌های زمان غیبت، هیچگاه نباید از فرج امام عصر(عج) ناامید شد؛ بلکه هرچه گرفتاری‌ها سخت‌تر و شرایط دشوارتر می‌شود و یأس بیشتری انسان‌ها را فرا می‌گیرد، انتظار فرج باید شدیدتر گردد. البتّه فراموش نشود که: حالت یأس در مؤمن از بزرگترین گناهان کبیره است و در هیچ شرایطی نباید به آن راضی بود. اینکه در احادیث اهل‌بیت(ع) هنگامه ظهور را مقارن با غلبه یأس بر انسان‌ها دانسته‌اند، دلالت بر مطلوب بودن آن نمی‌کند. نظیر این معنا در مورد غلبه ظلم و جور در وقت ظهور امام(ع) آمده است که آن هم هرگز ممدوح و مطلوب نیست و مؤمن نباید از آن راضی باشد؛ به همین جهت با وجود غلبه ظلم، مؤمنان راستین بر ایمان خویش ثابت‌قدم می‌مانند و هرگز به سستی در عقیده و عمل مبتلا نمی‌گردند. همین ثابت‌قدم‌ها در ایمان، حالت انتظار خود را همیشه حفظ می‌کنند و به یأس مبتلا نمی‌شوند؛ امّا تعداد اینها در مقایسه با همه اهل ایمان ناچیز است. اثر عملیِ این احادیث برای مؤمنان این است که اگر زمانی، زمین را پر از ظلم و جور دیدند و سایه نومیدی و یأس را هم بر سرِ انسان‌ها گسترده یافتند، خودشان مأیوس نشوند و در آن شرایط، بیش از هر زمانِ دیگری، انتظار فرج مولای خود را داشته باشند. سرّ مطلب این است که ظهور امام زمان(عج) از مصادیق «فرج الله» و یک کار خدایی است و اگر وضعیت عمومی‌بشر ناامید کننده باشد، از فرج الهی نباید مأیوس شد.

پی‌نوشت‌ها:
۱. کمال‌الدین باب ۳۶، ح ۱.
۲. طه/ ۹ـ ۱۳.
۳. کمال‌الدین باب ۶ انتهای، ح ۱۳.
۴. بحارالأنوار، ج ۵۱، ص ۱۶۰، ح ۷.
۵. غیبت نعمانی، ص ۱۵۹.
۶. علاقمندان می‌توانند به کتاب معرفت امام عصر(عج)، صص ۲۰۸ و ۲۰۹ رجوع کنند.
۷. بحارالأنوار، ج ۵۲، ص ۱۱۰، ح ۱۷.
۸. بحارالأنوار، ج ۵۲، ص ۱۱۱، ح ۲۰.
۹. بحارالأنوار، ج ۵۲، ص ۱۱۲، ح ۲۳.