موعود پایگاه اینترنتی موعود
چون آغاز حماسه و حادثه سرخ کربلا، از روز اول محرم بوده است، پیروان آن حضرت از اول محرم عزاداری می‌کنند؛ همچنین عزاداری از آغاز محرم، سابقه تاریخی دارد.
گروه دین مشرق- محرم، ماه حزن و اندوه و عزاداری شیعیان در شهادت حضرت امام حسین علیه السلام است. پیش از اسلام عرب، جنگ در این ماه را حرام می‌دانست و ترک مخاصمه می‌کرد؛ لذا از آن زمان این ماه بدین اسم نامگذاری شد.(۱) و روز اول محرم را اول سال قمری قرار دادند.(۲) در توضیح این که چرا ماه‌های دیگر که جنگ در آنها حرام است، محرم نامیده نمی‌شود می‌توان گفت: چون ترک جنگ از این ماه شروع می‌شد به آن محرم گفتند.
این ماه در مکتب تشیع یادآور نهضت حضرت سیدالشهدا و حماسه جاودان کربلاست.
این ماه، یادآور دلاورمردی‌های یاران با وفای اباعبدالله الحسین(علیه السلام)، فداکاری‌های زینب کبری(سلام الله علیها)، حضرت سجاد(علیه السلام)، و همه اسرای کاروان امام حسین(علیه السلام)، است. این ماه، یادآور خطبه‌ها و شعارهای آگاهی‌بخش سالار شهیدان، نطق آتشین حضرت زینب(سلام الله علیها) و خطابه غرّای زین العابدین(علیه السلام)، است.
چرا مراسم عزاداری امام حسین(ع) پیش از شهادت ایشان برگزار می‌شود؟
حوادث مهم ماه محرم
حوادث و وقایع فراوانی در ماه محرم رخ داده است که در زیر به برخی از آنها اشاره می‌شویم:
غزوه ذات الرقاع، فتح خیبر، ازدواج حضرت زهرا (س)، ورود امیر مؤمنان علی (ع)، حادثه خونین کربلا، تاسوعا و عاشورا و شهادت امام حسین (ع) و اسارت خاندان امام به کوفه و شام.
همچنین نقل است که به خلافت رسیدن عثمان، قتل محمد امین برادر مأمون عباسی، قتل جعفر برمکی و انقراض آل برمک و دولت برامکه، واقعه هولاکو و مستعصم و انقراض دولت بنی عباس در این ماه بوده است.
عروج حضرت ادریس به آسمان، استجابت دعای حضرت زکریا علیه السلام، عبور حضرت موسی علیه السلام از دریا و غرق شدن فرعونیان در نیل و عذاب اصحاب فیل نیز در ماه محرم رخ داده است.
ماه محرم در روایات
پرداختن به تمامى احادیث و روایات مربوطه، از ظرفیت این مقوله خارج است و مستقلا تالیف دیگرى را مى طلبد. اما از باب نمونه و تبریک جستن به کلام معصومین علیه السلام چند حدیث را در این جا نقل مى کنیم:
«عن امیرالمؤ منین علیه السلام فى حدیث: ان رسول الله صلى الله علیه و آله و سلم لما ثقل فى مرضه، قال: ان السنه اثنى عشر شهرا، منها اربعه حرم. قال ثم قال بیده: فذلک رجب مفرد، و ذو القعده و ذوالحجه و المحرم ثلاثه متوالیات.» (۳)
«امیرالمؤ منان على علیه السلام فرمود: آن گاه که بیمارى پیامبر خدا صلى الله علیه و آله و سلم سنگین شده بود، آن حضرت فرمود: هر سالى از دوازده ماه تشکیل مى یابد که چهار ماه از آنها، حرام مى باشد. آن گاه پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم با اشاره به دستان مبارکش فرمود: این چهار ماه حرام عبارتند از: رجب که منفرد واقع شد و ذى قعده، ذى حجه و محرم که پشت سر هم قرار گرفته‌اند.»
«عن النبى صلى الله علیه و آله و سلم انه قال: تصلى اول لیله من المحرم رکعتین، تقراء فى الاولى فاتحه الکتاب و سوره الاءنعام و فى الرکعه الثانیه فاتحه الکتاب و سوره یس.» (۴)
«پیامبر گرامى اسلام فرمود: در شب اول ماه محرم، دو رکعت نماز به جاى آوردید و در رکعت اول، سوره فاتحه و سوره انعام، و در رکعت دوم سوره فاتحه و یاسین را قرائت کنید.»
«عن النبى صلى الله علیه و آله و سلم انه قال: ان فى المحرم لیله شریفه و هى اول لیله، من صلى فیها ماءه رکعه الحمد و قل هو الله احد و یسلم آخر کل تشهد، و صام صبیحه الیوم و هو اول یوم من المحرم کان ممن یدوم علیه الخیر سنه و لایزال محفوظا من الفتنه الى القابل، و ان مات ذلک صار الى الجنه ان شاءالله.»(۵)
«پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم فرمود: در ماه محرم، شبى شریف است. آن شب، شب اول این ماه است. هر کس در این شب صد رکعت نماز به جاى آورد که در هر رکعت آن سوره حمد و سوره قل هو الله احد را قرائت کند و در آخر هر تشهدى سلام دهد و روز آن را که روز اول ماه محرم است، روزه بگیرد، براى چنین شخصى در تمام سال، خیر و خوبى تداوم مى یابد و تا سال بعد از هر فتنه اى محفوظ خواهد ماند و اگر در این روز از بین بمیرد، ان شاءالله وارد بهشت مى گردد.»
«عن النبى صلى الله علیه و آله و سلم انه قال : من صام یوما من المحرم فله بکل یوم ثلاثون یوما.» (۶)
«پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم فرمود: هر کس یک روز از ماه محرم را روزه بگیرد، براى او در برابر هر روز، سى روز پاداش منظور مى گردد.»
«قال على علیه السلام: ان استطعت ان تحافظ على لیله الفطر و لیله النحر و اول من المحرم و لیله عاشورا و اول لیله من رجب و لیله النصف من شعبان، فافعل و اکثر فیهن من الدعاء و الصلاه و تلاوه القرآن.» (۷)
حضرت على علیه السلام فرمود: اگر توانایى شب زنده دارى در شب عید فطر، شب عید قربان، شب اول ماه محرم، شب عاشورا، شب اول رجب و شب نیمه شعبان را دارى، آن را بجاى آور و در این شب ها براى زیاد کردن دعا، نماز و قرائت قرآن تلاش کن.
«عن الریان بن شبیب قال: دخلت على الرضا علیه السلام فى اول یوم من المحرم فقال: یا ابن شبیب اصائم ؟ فقلت: لا. فقال: ان هذا الیوم هو الیوم الذى دعا فیه زکریا علیه السلام ربه فقال: رب لى من لدنک ذریه طیبه انک سمیع الدعا…»(۸)
«ریان بن شیب گفت: در نخستین روز ماه محرم به محضر امام رضا علیه السلام رسیدم. آن حضرت به من فرمود: اى پسر شبیب، آیا امروز روزه دارى؟ گفتم نه!
فرمود: به راستى امروز، روزى است که حضرت زکریا علیه السلام در نزد پروردگارش دعا کرد و عرضه داشت: پروردگارا از ساحت مقدست به من ذریه اى پاک عنایت کن چه این که تو شنونده هر دعایى. پس خداى سبحان دعاى وى را اجابت کرد و به فرشته اى دستور داد که خبر استجابتش را به زکریا برساند. هنگامى که زکریا براى اقامه نماز در محراب ایستاده بود، فرشته الهى بر او وارد شد و به او گفت که پروردگارت، تو را به یحیى بشارت مى دهد. پس هر کس، این روز را روزه بگیرد و سپس خداى خود را بخواند، خدا نیز او را اجابت نماید، همانطورى که زکریا علیه السلام را اجابت فرمود.»
«عن ابى عبدالله علیه السلام قال: من بات عند قبر الحسین علیه السلام لیله عاشورا لقى الله یوم القیامه ملطخا بدمه و کاءنما قتل معه فى عرصه کربلا.» (۹)
«امام صادق علیه السلام فرمود: هر کسى که در شب عاشورا در مزار امام حسین علیه السلام بسر ببرد، و این شب را در آن جا بیتوته کند (و به زیارت، سوگوارى و عبادت بپردازد) در قیامت خدا را در حالى ملاقات مى کند که به خون امام حسین علیه السلام آغشته است و گویا در رکاب آن حضرت در دشت کربلا به شهادت رسیده است.»
محرم در کلام بزرگان
امام خمینی(ره)
«محرم، ماه نهضت بزرگ سید شهیدان و سرور اولیای خداست که با قیام خود در مقابل طاغوت، تعلیم سازندگی و کوبندگی به بشر داد و راه فنای ظالم و شکستن ستم کار را در فدایی دادن و فدایی شدن دانست».(۱۰)
چرا مراسم عزاداری امام حسین(ع) پیش از شهادت ایشان برگزار می‌شود؟
«محرم است. این محرم را زنده نگه دارید! ما هر چه داریم، از این محرم است و از این مجالس. مجالس تبلیغ ما هم از محرم است؛ این قتل سیدالشهداء و شهادت اوست. اگر این مجالس وعظ و خطابه و عزاداری و اجتماعات سوگواری نبود، کشور ما پیروز نمی‌شد».(۱۱)
«هزار و چهارصد سال است که با این منبرها، با این روضه ها و با این مصیبت ها و با این سینه زنی ها اسلام را حفظ کرده‌اند».(۱۲)
مقام معظم رهبری
«امام حسین(ع)، از لحاظ عملی درس بزرگی به همه تاریخ اسلام داد و در حقیقت، اسلام را، هم در زمان خودش و هم در هر زمان دیگری بیمه کرد. هر جا فسادی از آن قبیل باشد، امام حسین(ع) در آنجا زنده است، با شیوه و عمل خود دارد می‌گوید که شما باید چکار کنید. تکلیف این است. لذا باید یاد امام حسین(ع) و یاد کربلا زنده باشد؛ چون یاد کربلا، این درس عملی را جلوی چشم می‌گذارد».(۱۳)
چرا مراسم عزاداری امام حسین(ع) پیش از شهادت ایشان برگزار می‌شود؟
علامه امینی(ره)
صاحب «الغدیر»، با شنیدن مصایب حضرت امام حسین(ع) و اصحاب ایشان با صدای بلند بر مصایب خاندان پیامبر می‌گریست. بسیار اتفاق می افتاد که اهل منبر و دیگر حاضران و مستمعان نیز از دیدن حال او منقلب می‌شدند و می‌گریستند.(۱۴)
آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری(ره)
مؤسس حوزه علمیه قم، دستور می داد پیش از تدریس، کسی قدری ذکر مصیبت حضرت سیدالشهدا بخواند و سپس درس را شروع می‌کرد. ایشان حتی پس از رسیدن به مرجعیت، در خیابان ها در دسته های سینه زنی و عزاداری شرکت می‌کرد و مانند مردم عادی بر سر و سینه می زد.(۱۵)
نام گذاری مجالس عزای امام حسین(ع)
سوگواری محرم، مجموعه آیین‌هایی است که شیعیان (و گاه غیرشیعیان) در ماه محرم در سوگ شهیدان کربلا انجام می‌دهند. سوگواری در آغاز با گریه و شعرخوانی صورت می‌گرفت؛ اما رفته‌رفته مداحی، روضه خوانی، شمایل کشی، سینه زنی، تعزیه و جز آن به مراسم سوگواری افزوده شد. بیشتر این آیین‌ها در دوران آل بویه، صفویه و قاجار شکل گرفتند.
در دوره سلطان حسین بایقرا، از نوادگان تیمور، یکی از دانشمندان وخطبای خوش آواز سبزوار به نام ملا حسین، معروف به واعظ کاشفی به هرات رفت و مورد توجه بزرگان دولت قرار گرفت و شهرت فراوان یافت. او کتابی به نام روضه الشهداء به فارسی درباره واقعه کربلا، برای نواده دختری سلطان حسین بایقرا نوشت. شیعیان در روزهای سوگواری، «روضه الشهدا» را از رو می خواندند و عزاداری می‌کردند. کسانی که این کتاب را می خواندند، کم کم به مناسبت نام این کتاب، به روضه خوان معروف شدند. به تدریج خواندن روضه از روی کتاب منسوخ شد و در مجالس عزاداری، روضه خوانان آن را از حفظ می خواندند.
در دوره صفویان که برپایی مجالس روضه خوانی عمومیت یافت و در هر کوی و برزنی مجلسی بر پا می‌شد، گروهی که آواز خوشی داشتند، روضه خوانی را پیشه خود قرار دادند. این دوران، اوج شکوفایی روضه خوانی است.(۱۶)
هر شب از شب های ماه محرم، به یکی از شهیدان یا شخصیت های مرتبط با جریان کربلا اختصاص دارد. این نام گذاری واضع مشخصی ندارد و ذاکران اهل بیت: این نام گذاری را انجام داده‌اند. ترتیب متعارف شب های دهه اول ماه محرم این گونه است:
شب اول: مسلم بن عقیل(ع)
شب دوم: ورود به کربلا؛
شب سوم: حضرت رقیه(س)
شب چهارم: فرزندان حضرت زینب، حر بن ریاحی و فرزندان مسلم بن عقیل
شب پنجم: عبدالله بن حسن، زُهیر و حبیب بن مظاهر
شب ششم: قاسم بن حسن(ع)
شب هفتم: علی اصغر(ع)
شب هشتم: علی اکبر(ع)
شب نهم: حضرت عباس(ع)
شب دهم: امام حسین (ع)(۱۷)
عزاداری قبل از شهادت
پاسخ: چون آغاز حماسه و حادثه سرخ کربلا، از روز اول محرم بوده است، پیروان آن حضرت از اول محرم عزاداری می‌کنند. همچنین عزاداری از آغاز محرم، سابقه تاریخی دارد. آغاز عزاداری در دهه اول محرم، آن هم به صورت فراگیر، مانند عزاداری های امروزه را می توان از عصر معزالدوله دیلمی از سلسله آل بویه دانست. معزالدوله، نخستین کسی بود که فرمان داد مردم شیعه بغداد، در دهه اول محرم، برای امام حسین(ع) سیاه بپوشند و بازار را سیاه پوش کنند. همچنین در روز عاشورا دکان ها را ببندند و از طباخی جلوگیری کنند و تعطیل عمومی اعلام شود. این مراسم در تمام کشورهای اسلامی از جمله ایران، تا اوایل سلطنت سلجوقیان معمول بوده و امروزه نیز رونق گرفته است.(۱۸)
در روان شناسی جدید، گریه نکوهش شده و آن را نشانه ضعف و زبونی دانسته‌اند. پس چرا در عزاداری امام حسین(ع) به آن سفارش می‌شود؟ آیا این برخلاف یافته های علمی نیست؟
پاسخ: گریه همیشه حاکی از غم و نشانه زبونی نیست. از دیدگاه علمی‌به ویژه بر اساس رویکرد روان شناختی، هر نوع غمگینی، بیماری و نابهنجاری شمرده نمی‌شود. غمگینی زمانی بیماری است که از نظر شدت و طول مدت، با در نظر گرفتن اهمیت رویداد، جنبه افراطی بیابد. اگر عزاداری با نشانه هایی مانند از بین رفتن تن درستی، کناره گیری اجتماعی، احساس بی ارزشی، احساس گناه، فکر خودکشی، پیش فعالی بی هدف و مانند آن همراه باشد، باید آن را غمی‌بیمارگونه به شمار آورد.
افزون بر این، گریه اقسامی دارد که مهم ترین آنها عبارت است از گریه ترس و هراس، گریه جلب ترحم، گریه غم و اندوه، گریه شوق و شادی، گریه بر ستم دیده و گریه تقوا و رشد روحانی که این مورد اخیر، در عقاید ریشه دارد و بیشتر گریه ها در مناجات های امامان معصوم از این نوع است.
پس غمگین بودن برای امام حسین(ع)، نشانه سلامت است، نه بیماری و ناهنجاری. چه بسا غمگین نبودن و سوگواری نکردن، برای یک فرد بزرگ، نشانه بیماری یا رفتار نابهنجار باشد.(۱۹)
پی‌نوشت‌ها:
۱- مصباح کفعمی، ص ۵۰۹.
۲- فرهنگ عاشورا، ص ۴۰۵، جواد محدثی.
۳- وسائل الشیعه، ج ۱۰، باب ۳، ص ۲۵۷، روایت ۱۳۳۵۵.
۴- همان، ج ۸، باب ۵۰، ص ۱۸۱، روایت ۱۰۳۶۶.
۵- همان.
۶- همان مدرک، ج ۱، باب ۲۵، ص ۴۷۰، روایت ۱۳۸۷۳.
۷- همان مدرک ج ۸، باب، ص ۱۰۹، روایت ۱۰۱۹۰.
۸- سوره آل عمران (۳)، آیه ۳۸.
۹- همان مدرک، ج ۱۴، ص ۳۴۰، باب ۸، روایت ۲.
۱۰- صحیفه نور، ج ۲، ص ۱۱.
۱۱- صحیفه امام، ج ۱۷، ص ۵۸.
۱۲- صحیفه نور، ج ۸، ص ۶۹.
۱۳- مؤسسه فرهنگی قدر ولایت، امانت داران عاشورا، تهران، قدر ولایت، ۱۳۷۹، ص ۴۹.
۱۴- ره توشه راهیان نور، ویژه محرم، ص ۲۱۶.
۱۵- همان، ص ۲۱۹.
۱۶- علی اصغر شاطری، واژه نامه محرم، ص ۶۲ و ۶۳.
۱۷- ابوالفضل هادی منش، هودج خون، (گذری بر عزاداری و نام گذاری شب های محرم)، صص ۶۷ و ۶۸.
۱۸- پرسش ها و پاسخ ها (پاسخ های برگزیده ویژه ماه محرم)، ص ۳۵ و ۳۷.
۱۹- همان، صص ۱۷۵ ۱۸۲.
