موعود پایگاه اینترنتی موعود
اشاره:
اهل معرفت، اولیای حق را از نظر شکل و شیوه سلوک الی الله به دو دسته تقسیم کرده‌اند: خراباتیان (جمالی)، مناجاتیان (جلالی). خراباتیان، عارفانی هستند که محو جَذَبات جمال الهی بوده، سیر و سلوک را با شوق و جذبه حضرت حق آغاز کرده، طیّ مقامات می‌نمایند. اینان را «عشق» و «جمال الهی» به پیش می‌برد.
امّا مناجاتیان بیشتر تحت تأثیر مهابت، خوف و جلال حضرت حق قرار گرفته، بر اثر توجّه به عظمت ذات حق تعالی از بارقه‌های خوف و خشیّت اثر پذیرفته، راه حق را با سوز و گداز می‌گذرانند. مطالعه و دقت در آیین سلوک و همچنین حالات و آثار حضرت آیت‌الله العظمی ملکی تبریزی(ره) خصوصاً دو اثر سترگ او المراقبات و اسرار الصلوه بیانگر و نشان‌دهنده مناجاتی بودن این «ولیّ خدا» است. در این گفتار ضمن معرفی کوتاه و سیری گذرا بر حیات نورانی این «شیخ مناجاتیان» نکته‌هایی ناب و نورانی و رهنمودهایی روشنگر از آن جناب با مروری بر دو اثر گران ارج وی یعنی المراقبات و اسرار الصلوه با عنوان «بایسته‌های سلوک منتظران» خدمت خوانندگان فرهیخته موعود تقدیم می‌شود.
زندگی‌نامه
عارف کامل و فقیه صاحبدل، مرحوم آیت‌الله میرزا جواد آقای ملکی تبریزی در خانواده‌ای پارسا و در عین حال ثروتمند در تبریز به دنیا آمد. بنا به آنچه که درباره ایشان در یادنامه‌های معاصر آمده:
خانواده ایشان از تاجران آن سامان بودند. پدرش مرحوم «حاج میرزا شفیع» در ابتدا عامل مضاربه «ناصرالدین شاه» بود. امّا در پایان موفق شد که در خدمت یکی از عالمان اهل باطن توبه کرده و از راه گذشته باز گردد و در معیّت آن مرد خدا، مراتبی از تهذیب نفس را بپیماید.
مرحوم میرزا جواد آقا، مقدّمات علوم دینی را در زادگاه خود ـ تبریز ـ گذراند. آنگاه جهت تکمیل تحصیلات و پرتوگیری از مشکات انوار ولایت علوی(ع) به نجف اشرف کوچید. وی سالیانی در آستان آن مدینه علم به دانش اندوزی در محضر بزرگان و پالایش دل و جان خود پرداخت تا اینکه در سایه عنایات امیرمؤمنان(ع) و مجاهدات فراوان به مقام منیع اجتهاد در درس و جهاد با نفس و به مقامات معنوی و کمالات ظاهری و باطنی راه یافت. از استادان وی می‌توان از فقیه فرزانه مرحوم آیت‌الله حاج آقا رضا همدانی، صاحب مصباح الفقیه، مرحوم آخوند خراسانی، مرحوم محدّث نوری و عارف کامل، مرحوم ملّا حسینقلی همدانی(ره) نام برد.
باری چنانچه اشارت رفت مرحوم «میرزا جواد آقا» به موازات تحصیل علوم ظاهری و رسمی از تربیت و خودسازی غافل نبوده و پیراستگی نفس و آراستگی جان را سرلوحه مرام و منش خود قرار داده و به حکم آن که «جوینده، یابنده است» سرانجام توفیق شرفیابی به محضر مرحوم آیت‌الله آخوند ملّاحسینقلی همدانی را می‌یابد و مدّت ۱۴ سال در خدمت این آیتِ نور به سیر و سلوک می‌پردازد. این توفیق، سرفصل جدیدی را در حیات نورانی او می‌گشاید. محصول ۱۴ سال حشر و نشر با این مرد خدا، ارمغان «توحید» و «ولایت» برای این سالک وادی ایمان و عرفان می‌باشد.
درباره استاد و مربّی نفس ایشان (مرحوم ملّا حسینقلی همدانی) در این نوشته جای پرداختن نیست و تنها به ذکر یک سخن از عارف تبریزی درباره استاد خود بسنده می‌کنیم: «مرا شیخی بود جلیل‌القدر، عارف عاملِ کامل(ره)، که کسی را نظیر او در این مراتب ـ توحید ـ ندیدم.»1 ضمناً مطالعه کتاب شمع جمع را در شناخت این مرد خدا به دوستان توصیه می‌کنیم.
آیین سلوک
درباره مرحوم میرزا جواد آقا نقل شده که، ایشان در معرفت حضرت حق و عبادت پروردگار، آیتی عجیب بود، تا حدّی که سوز و گداز و نیایش‌های شبانه او زبانزد خوّاص مناجاتیان است. در این راستا عدّه‌ای او را از بُکّائون عصر (= بسیار گریه‌کنندگان زمانه خویش) به شمار آورده‌اند. در آیینه دانشوران درباره وی گفته شده که: سه ماه رجب، شعبان و رمضان را پیوسته روزه می‌گرفت و چنین شنیدم که در قنوت نمازهای مستحبّی مکرّر این بیت [حافظ] را می‌خواند.
ز آن پیشتر که عالم فانی شود خراب
ما را ز جام باده گـلگلون خراب کـن۲
شاگردان او اظهار داشته‌اند سخنان ایشان چون از دلی سوخته برمی‌آمد مانند اخگر پاره‌ای در هیزم هستی مستمعان تأثیر می‌کرد و آنان را به جوش و خروش درمی‌آورد و دل‌های شنوندگان را آنچنان با موعظه‌های آتشین شعله‌ور می‌ساخت که آنان را به دنیایی دیگر داخل و واصل می‌کرد و تا چندی از سُکرِ سخنانش بی‌خود و مست می‌شدند و این نبود جز بارقه‌هایی از دل سوخته و جان ساخته میرزا.
همچنین این خاطره درباره شب‌های او شنیدنی است که: «شب‌ها تا به سحر دل از دست داده و مست در صحن خانه قدم می‌زد و زبانش به این بیت مترنّم بود:
گـر بـشـکافند سراپای من
جز تو نیابند در اعضـای من۳
و گاهی نیز تا به سپیده‌دم همراه با هستی ذکر «لاحول و لا قوّه إلاّ بالله العلیّ العظیم» می‌گفت. عارف تبریزی پس از بازگشت از نجف ۸ سالی را در زادگاه خویش به فعالیت‌های دینی، ارشادی و تربیتی پرداخت، تا آنکه آشوب و آفت مشروطه فضا را بر وی در آن سامان تنگ ساخت و او با هدایت الهی، قم را برگزید و در اینجا بود که این گوهر گران ارج گمنام از صدف سکوت بدر آمد. با تلألو و تشعشع‌اش، دل‌ها و خردها را به خود خیره ساخت و فصلی دیگر در دفتر حیات او رقم خورد و آثار و برکات وجودی او ظهور کرد.
سرانجام این عارف عامل پس از عمری خدمت به شریعت مطّهر و دستگیری از نفوس پاک و مضطرّ و تربیت شاگردانی شایسته در سحرگاه یازدهم ذی‌الحجّه سال ۱۳۴۳ ق. برابر با ۱۳۰۴، مصادف با عید قربان در سن ۶۵ سالگی دنیای فانی را به سوی حیات جاویدان رها کرد و در قبرستان شیخان قم به خاک سپرده شد. نقل است که عارف بی‌نظیر معاصر ـ حضرت امام خمینی(ره) ـ که خود از دست پروردگان حوزه عرفان این مردِ خدا بود، بارها بر سر تربت ایشان حاضر می‌شد و با گوشه عمامه خود غبار از تربت پاک او برمی‌گرفت.۴
- بایسته‌های سلوک منتظران
در اینجا مروری کوتاه و سیری گذرا بر المراقبات ـ که برنامه سلوک هر شیعه دوستدار معرفت مدار است ـ کرده، نکته‌هایی نورانی و نسخه‌هایی عرفانی در ارتباط با توسّل و معرفت به امام‌زمان(ع) برگزیده، تقدیم می‌کنیم باشد که مطالعه آنها بیش از پیش بر شناخت و معرفت و ادب ما سبت به آن موعود مهربان بیفزاید.
۱. شب نیمه شعبان
مرحوم میرزا در آداب و اعمال این شب عزیز می‌آورد: «یکی از اعمال این شب نزدیکی جستن به امام زمان، حجّت عصر، ولیّ امر، وارث پیامبران، مظهر عدل خدا، رابط آسمانیان و زمینیان، سلطان بزرگ، مولای کریم، امام و مولای ما حضرت مهدی(ع) است که می‌توان با زیارت، مناجات، عرض شوق و شکایت… به آن حضرت نزدیک شد. انسان باید در این شب بیندیشد که چه سعادت‌هایی را به جهت غیبت او از دست داده و به بیگانگان بنگرد که چگونه در قلمروی او تصرّف نموده و حقّ حکومت او را غصب کرده و بر دوستدارانش حکمرانی می‌کنند آنگاه از تمام این مسائل به درد آمده، به خداوند شکایت کند و او را با سوز دل صدا زده، فرجش را بخواهد و بر آستان خدا بگرید و از او بخواهد تا بر وی منّت نهاده، دیدار جمال، فرمانبرداری کامل و رسیدن به خشنودی او را نصیبش نماید و مانند کسی که قبل از تولّد، پدر خود را از دست داده و پیوسته منتظر آمدن اوست؛ در تمام حوادث او را به یاد آورد. در اینجا عارف تبریزی تمثیل کوتاهی را جهت ملموس کردن مطلب می‌آورد و در پی آن است که بگوید شیعه امروز کودک یتیمی است که پدر و سرپرست خود را در آشوب و فتنه بازار دینا گم کرده است و تنها با یاد و نام پدر است که قدرت می‌گیرد و قوّت می‌یابد. او می‌نویسد: «برادری داشتم که بعد از فوت پدرم به دنیا آمد، بعد از اینکه فهمید پدرش از دنیا رفته است، در این پندار بود که پدرش زنده است. لذا در هر کاری او را به یاد می‌آورد و اینکه او می‌آید و چنین و چنان می‌کند… تو نیز نباید پدرت را بیش از امام خود ـ‌که پدر روحانی و حقیقی توست ـ دوست بداری. کارها و سخنانت باید نشان‌دهنده این حالت باشد که امام خود را از دست داده و منتظر ظهور و خواهان وصال او هستی. در زمان غیبت آنچنان وفاداری از خود نشان بده که ادّعای وابستگی‌ات را به آن حضرت تصدیق کند [ضمناً] هدف تو از آرزوی دیدار او نباید چیزی جز ظهور و دیدار او باشد. زیرا خود دیدار و نزدیک شدن به او، بالاترین هدف‌ها بوده و بقیّه اهداف، مقدمّه‌ای برای رسیدن به این هدف است.»13
۲. روز عید فطر
اسوه سالکان در مراقبات روز عید فطر می‌نویسد:
«[یکی از اعمال این روز] دعای ندبه است. مؤمنی که صاحب‌الزّمان(ع) را امام خود می‌داند و در عصر غیبت، غصب حاکمیت او از ناحیه دشمنان و همچنین تنگنای شیعیان را در حکومت کافران و بدکاران می‌بیند؛ باید شادمانی او به غمی سنگین، خنده او به گریه و عید او به عزا تبدیل شده و دعای ندبه بخواند و مانند مادر بچه مرده بگرید و برای فرج او دعا کند.»14
شیخ مناجاتیان همچنین در آداب نماز عید می‌آورد: «هنگام برپایی نماز عید، مصیبت غیبت او را به یاد بیاور که امامت نماز عید از حقوق مخصوص امام‌زمان(ع) و اقامه آن از کارهای معروف اوست. آیا این مصیبت نیست که به جای نماز با امام(ع) با دیگران نماز می‌گزاریم؟ اگر به جای دیگران، امام زمان(ع) خطبه‌های نماز عید را می‌خواند چه حالی داشتیم؟ اگر او در میان ما بود، روزگار ما با امروز چقدر فرق داشت! به آنچه که در روایات درباره او آمده تأمّل کن [مسائلی مانند] برکات و انوار زمانِ حضورِ او، گسترش عدالت، عزّت اسلام، احترام قرآن، تکامل عقل‌ها، تزکیه جان‌ها… آنگاه با صدای بلند به او خطاب کرده و با زبان شوق به حضرت قدس او عرضه بدار:
ای پسر احمد! آیا به سوی تو راهی هست تا ملاقات شوی… آقای من! آقای من! طولانی شدن فراق شما مرا کشته و امید وصال شما زنده‌ام می‌کند و چرا چنین نباشد اگر وعده ظهور شما نبود تاکنون از میان رفته بودیم.آقای من! زمان سپری شد و به آخر رسید و ما هنوز منتظر امر شما بوده و با یاد شما زندگی کرده و نشانه‌های ظهورتان را جست‌وجو می‌کنیم.آقای من! آنگاه که درباره وصال و لذّت دیدارتان می‌اندیشم و همچنین درباره کسانی که آنان را در پناه خود گرفته، به ایشان احسان کرده و به دیدار جمالت مشرفّشان کرده‌ای و با نوشاندن جام‌های توحید بر آنان منّت نهاده‌ای می‌اندیشم؛ نزدیک است قلبم از حسرت شکافته شده و از غیرت دوپاره شود… بر من سخت است که ببینم دیگران در برابر تو، در قلمروت ـ به ناحق ـ تصرّف و بر شیعیانت حکومت می‌کنند. شیعیان و دوستدارانت به تو پناه آورده و از تو کمک می‌خواهند امّا پاسخی نمی‌شنوند. پناه بر خدا از این مصیبت‌های دردناک و سختی‌های فراوان. «انّا لله و انّا الیه راجعون» از مصیبت فقدان و نبود تو و درازای غیبتت؛ در حالی که گرگ‌ها از هر سو برشیعیانت مانند رمه‌ای بی‌صاحب حمله ور شده و آنها را می‌درند.سررو من! اینها اندکی از مصیبت‌های ما بود. امّا ناراحتی‌های شما به خاطر این مصیبت‌ها از ما سخت‌تر بوده و دل شما را بیشتر به درد می‌آورد. زیرا از عطوفت و رأفت شما نسبت به شیعیان و هم چنین از غیرت و قلب مهربان شما به خوبی آگاهیم. مگر جدّ شما امیرمؤمنان(ع) نبود که از ربودن خلخال زنی ذمّی به دست سپاهیان معاویه به درد می‌آمد و شِکوه می‌کرده و می‌فرمود: «اگر مسلمانی از این خبر بمیرد، سزاوار سرزنش نیست» پس حال شما چگونه است وقتی بدانید بر زنان مسلمان چه می‌رود؟»15
۳. روز عید قربان
آن بزرگ، در اعمال و آیین عید قربان دوباره دل‌ها را متوّجه آخرین حجّت خدا می‌نماید و لزوم توجّه به ایشان را یادآور شده و می‌نویسد:
«مستحّب است که بعد از نماز عید، دعای ندبه خوانده شود، دعایی که به ما می‌گوید چگونه در این روز به یاد امام زمان خود بوده، چگونه برای از دست دادن امام خود گریان و اندوهناک باشیم. اگر بتوانی باید سعی کنی در تمام این روز به یاد مولایت باشی و نگذاری مراسم عید، تو را از این مهم باز دارد و اگر به جهت حضور مردم نمی‌توانی آن را به خوبی انجام دهی [حداقل] سعی کن در باطن با پروردگار مأنوس بوده و حتّی ارتباط و دل‌مشغولی تو با مردم نیز با اجازه و رضایت او باشد.»17
چنان که در باب پاره‌ای از اعمال تاسوعا و عاشورا نیز می‌آورد: «تاسوعا و عاشورا را روزهای مصیبت خود قرار بده و در این دو روز با امام زمانت در عزا و سوگ مشارکت کن که آن جناب مصیبت جدّشان را در هیچ روزی فراموش نمی‌کنند چنانچه از بعضی از بیاناتشان استفاده می‌شود هر بامداد و شامگاه بر آن حضرت می‌گریند.»18
۴. سالروز ولادت پدر گرامی امام زمان(ع)
عارف پارسای تبریزی درباره آداب دهم ربیع‌الثانی چنین آورده: «روایت شده این روز، روز ولادت مولا و امام ما، حضرت امام حسن عسکری(ع) است. خصوصیّت و ویژگی‌ای که این روز دارد این است که مولود این روز، پدر بلا واسطه امام ما می‌باشد. بنابراین سزاوار است شیعیان با اموری مناسب به امام‌زمان(ع) تهنیّت گفته، حاجات خود را از مولود این روز بخواهند و هم چنین از وی بخواهند که سفارش او را به امام زمانش(ع) نموده تا او را مورد نظر و لطف خود قرار داده، از بخشش و بزرگواری‌های خود بهره‌مندش نماید».12
۵. سالروز شهادت پدر گرامی امام زمان(ع)
مرحوم آیت‌الله ملکی تبریزی(ره) در تکلیف و وظیفه دوستداران امام زمان(ع) در هشتم ربیع‌الاول نیز آورده: «روایت شده وفات [شهادت] امام حسن عسکری(ع) در این روز است. پس بر فرد مراقب واجب است که در این روز اندوهگین باشد. به خصوص با در نظر گرفتن این مطلب که صاحب مصیبت، حجّت عصر و امام زمانش است. باید آن امام را [امام عسکری(ع)] با هر زیارتی که به ذهنش می‌رسد، زیارت نموده، به امام زمانش(ع) تسلیت بگوید. سپس از خداوند به خاطر جانشینی امام زمانش(ع) تشکّر نموده، به خاطر غیبت و دسترسی نداشتن به آن حضرت متأثّر شده، زمان ظهور و فواید انوار او و خیر و برکت‌های آن را در ذهن خود مجسّم کند.»11
۶. اعمال ماه ذیقعده
عارف تبریزی در اعمال و مراقبات این ماه و زیارت رسول خدا(ص) خطاب به آن ذات مقدّس با دلی دردمند و چشمی‌گریان از ایشان ملتمسانه می‌خواهد تا وساطت و شفاعتی کرده و از خدا بطلبد که ظهور فرزندش را نزدیک کند. «ای رسول خدا! ما با از دست دادن تو و غیبت جانشین شما مانند کودکان بی‌سرپرست و چونان اسیران بی‌نگهبان شده‌ایم، پس ای رحمتِ جهانیان به ما رحم کرده و ما را از رحمت خود بهره‌مند گردان، و به فرزند خود فرمان ظهور ده تا در این شب‌های تاریک به نورافشانی پرداخته و برای حمایت اسلام، احیای قرآن، استحکام ایمان و تربیت جهانیان برخیزد.
ای رسول خدا! جهت تحقّق وعده‌ها و یاری بندگان [بیچاره] دست دعا بر آستان پروردگار برآور که ما کسی را جز تو نمی‌شناسیم.»16
توسل به امام زمان(ع)
پایان مقال را دستور العملی از آن بنده خوب خدا در توسّل پیوسته به ساحت مقدس اهل بیت(ع) و استعانت و استمداد از آنان و همچنین خصایص و ویژگی آنان در برآوردن حوائج مختلف با آرزوی بلندای مقامات برای آن ولیّ خدا به پایان می‌بریم.
«اگر چه هر کدام از معصومین(ع) وسیله‌ای برای بندگان خدا در برآوردن حاجات ایشان هستند امّا توسّل به هر یک از آنان آثار و برکات خاصّی را در پی دارد چنانچه دعای توسّل شاهدی بر این مطلب است.
۱. توسّل به رسول خدا(ص) و دختر بزرگوارش حضرت زهرا(س) و امام حسن(ع) و امام حسین(ع) برای طلب توفیق در طاعت و عبادت و رضایت خدا.
۲. توسل به امیرمؤمنان(ع) برای ایمنی از شرّ ستمگران و انتقام از دشمنان.
۳. توسّل به امام سجّاد(ع) برای دفع وسوسه‌های شیاطین و ستم سلاطین.
۴. توسّل به امام باقر(ع) و امام صادق(ع) جهت توفیق در امور اُخروی و معنوی.
۵. توسّل به امام کاظم(ع) برای سلامتی از بیماری‌ها و عافیت دردها.
۶. توسّل به حضرت رضا(ع) جهت سلامتی در سفر و هراس از مشکلات آن.
۷. توسّل به امام جواد(ع) برای گشایش در روزی و بی‌نیازی.
۸. توسّل به امام هادی(ع) برای توفیق بر مستحبّات و اطاعت خداوند و نیکی و احسان به مردم.
۹. توسّل به امام حسن عسکری(ع) برای توفیق در امور اخروی.
۱۰. و سرانجام توسّل به امام عصر(ع) برای برآورده شدن همه نیازهای مادّی و دنیوی و اخروی. چرا که امام عصر(ع) پناه و امید و حافظ و نور و زندگی ماست و او در بردارنده همه خصایص و ویژگی‌های دیگر معصومین است و برای حاجات دیگر نیز توسّل به ایشان مناسب است.۱۹
مرحوم آیت‌الله میرزا جوادآقای ملکی تبریزی(ره) در بخشی از کتاب اسرار الصلوه خود تعقیباتی را برای بعد از نماز ذکر می‌کند که ما در اینجا چند دستورالعمل را که در ارتباط با امام زمان(ع) است ذکر می‌کنیم. امید که عمل بدان‌ها خشنودی حجّت خدا و ترفیع درجات آن بنده خوب خدا را در پی داشته باشد زیرا هر کس سنّت نیکویی را بنهد در پاداش عاملان بدان سنّت، شریک خواهد بود:
۱. بعد از هر نماز خواندن سه مرتبه سوره توحید (قل‌هوالله) و هدیه آن به پیشگاه حضرت صاحب‌الامر(ع)؛
۲. خواندن دعای عهد در تعقیب نماز صبح؛
۳. خواندن دعای «اللّهم عرّفنی نفسک…»؛
۴. دعا برای امام عصر(ع) بدین صورت: «و عجّل لولیّک الفرج و أرنا فیه و فی أهل بیته و شیعته و رعیّته و عامّته و خاصّته ما یأمُل و فی أعدائه ما یَخدز».20
پروردگارا دعای ناقابل ما را که نشانه محبت ما بدان حجّت خدا است به پیشگاه ایشان برسان و ما را مشمول دعاهای خیر او قرار بده و قلب او را از ما دوستداران او راضی و خشنود بگردان.
- آثار و مکتوبات
از حضرت آیت‌الله ملکی تبریزی آثار فراوانی بر جای نمانده و شاید بتوان گفت علّت آن این باشد که پرداختن به تهذیب نفوس، مراقبه و محاسبه شبانه‌روزی؛ آنچنان ساعات و آنات شبانه روز او را پر کرده بود که دیگر فرصت و فراغتی برای نوشتن کتاب و رساله باقی نمی‌گذاشت با این همه شش اثر از ایشان در دو حوزه عرفان عملی و فقه باقی مانده است که به شهادت شخصیت‌هایی مانند امام خمینی، علّامه طباطبایی، مرحوم میرزا محمّد اسماعیل دولابی(ره) و علّامه حسن‌زاده آملی تربیت‌کننده و در مسیر سیر و سلوک روشنگر است. در عظمت آثار او همین بس که عارف مجاهد بی‌نظیر عصر ما ـ حضرت امام خمینی(ره)ـ فرزند گرامی‌اش، سید احمد را به مطالعه آثار و کتب او می‌خواند و می‌فرمود: «از علمای معاصر، کتب شیخ جلیل‌القدر، عارف بالله حاج‌میرزا جواد آقای تبریزی را مطالعه کن.»5
در اینجا سه اثر سترگ او را در حوزه عرفان و معرفت به اختصار معرفی کرده، مطالعه پیوسته آنان را به دوستان و طالبان سفارش می‌کنیم.
۱. اسرار الصلوه: کتابی است حاوی اشارات و اسرار فراوانی در باب نماز از طهارت و مقدّمات تا سجده و سلام و بخش پایانی آن در تفسیر سوره حمد و توحید و فضیلت نماز شب و جماعت. تأثیر این اثر نورانی را می‌توان در آثار عرفانی امام خمینی(ره) به خوبی مشاهده کرد.
۲. المراقبات یا اعمال السنه: مرحوم مؤلّف در این اثر گران مایه و بلندپایه اعمال و برنامه‌های روزها و ماه‌های سال از محرّم تا ذی‌الحجّه را به همراه آثار و برکات روحی و معنوی هر عمل با قلمی‌شیوا توضیح داده است. مؤلّف در مقدمه‌ای که با مناجات آغاز می‌شود انگیزه خود را از تألیف این کتاب چنین آورده است:
به آسانی می‌توان از روزهای سال مراقبت کرد و برای یک بار هم که شده بعضی از اعمالِ سال را انجام داد. من در این کتاب به طور اختصار مهم‌ترین اعمال رسیده و لازم‌ترین مراقبات را می‌نویسم. به یقین بدان که هیچ گاه نمی‌توانی ظاهر خود را اصلاح کنی مگر با اصلاح باطن. زیرا سرچشمه اعمال قلب است.۶
مرحوم علّامه طباطبایی(ره) در مقدّمه‌ای کوتاه، مؤلّف و کتاب او را چنین می‌ستاید:
این کتاب دریای موّاجی است که در سنگ و پیمانه نگنجد و مؤلّف آن پیشوای والامقامی است که برتری و بلندای شخصیّت او با هیچ معیار و مقیاسی قابل سنجش نیست باشد.۷
درباره المراقبات این نکته از زبان یکی از اهل معرفت شنیدنی است که: «مرحوم میرزا جوادآقا به خاطر توغّل و تعمّق در توحید چندان کارِ منسجمی نکردند. کتاب المراقبات ایشان به این صورت نبود، بلکه حضرت امام خمینی و حضرت آیت‌الله سیّد احمد خوانساری(ره) اوراقِ آن را تنظیم کردند تا به صورت کتاب حاضر درآمد.»8
۳. رساله لقاءالله: کتابی سرشار از نورانیّت و معنویّت که مطالعه و عمل به آن ره‌پویان وادی معرفت را به قلّه قداست و چکاد طهارت می‌رساند در این اثر «لقاءالله» و آیات مربوط به آن توضیح داده شده و راه موفّقیت و توفیقات الهی برای سالکان کوی دوست به قلم عارفی ره پیموده و گرم و سرد سلوک را چشیده بیان شده است. علّامه حسن‌زاده آملی این رساله را بارقه‌ای از بارقه‌های آتشین و دل‌نشین محفل عرشی آن استاد بزرگ ربّانی می‌داند.۹
سخن را در این باب با بیانی از عارف صاحبدل مرحوم حاج میرزا محمد اسماعیل دولابی(ره) که می‌فرمودند: «کتاب‌های میرزا جواد آقا سرشار از نور هستند»10 به پایان برده و بلندای مقامات معنوی را برای آن دو بزرگوار و همه معلّمان اخلاق و مربیّان نفوس از خدای قدّوس خواهانیم.
ماهنامه موعود شماره ۹۱
پی‌نوشت‌ها:
۱. ملکی تبریزی اسرار الصلوه، ص ۳۲۴، ترجمه صادق حسن‌زاده و علی خلیلی، نشر کیش مهر.
۲. سید علیرضا ریحان یزدی، آئینه دانشوران، ص ۱۴۳، به تصحیح باقری بیدهندی، نشر کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
۳. محمد جواد نور محمّدی، شیخ مناجاتیان، ص ۵۸، به نقل از علاّمه حسن‌زاده آملی، نشر مهر خوبان.
۴. علاّمه طهرانی، روح مجرّد، ص ۲۸۵، ، نشر علامه طباطبایی
۵. حضرت امام خمینی(ره)، سرّ الصلوه، ص ۴۰، ، مرکز نشر آثار حضرت امام خمینی.
۶. ملکی تبریزی، ترجمه المراقبات، ص ۳۷، ، ترجمه ابراهیم محدّث، نشر اخلاق.
۷. همان، ص ۱۹.
۸. محمد جواد نور محمّدی، ناگفته‌های عارفان، ص ۱۸۳، به نقل از شیخ مناجاتیان، ص ۷۵.
۹. صادق حسن‌زاده، طبیب دل‌ها، ص ۱۶۶، به نقل از اسرار الصلوه، ص ۲.
۱۰. مصباح الهدی، ص ۴۴۲، مهدی طیب، نشر سفینه.
۱۱. المراقبات، صص ۷۰ ـ ۷۱، ترجمه: ابراهیم محدث، نشر اخلاق.
۱۲. همان، صص ۸۱ ـ ۸۲.
۱۳. همان، صص ۱۸۳ ـ ۱۸۵.
۱۴. همان، ص ۳۴۵.
۱۵. همان، صص ۳۵۱ ـ ۳۵۸.
۱۶. همان، ص ۴۱۲.
۱۷. همان، صص ۴۵۹ ـ ۴۶۰.
۱۸. ملکی تبریزی، اسرار الصلوه، ص ۱۲۵.
۱۹. المراقبات، صص ۸۲ ـ ۸۳.
۲۰. ملکی تبریزی، اسرار الصلوه، صص ۳۳۸ ـ ۳۴۰، نشر کیش مهر.
