موعود پایگاه اینترنتی موعود
در میان زیارت‌های مأثور از پیشوایان معصوم(ع)، دو زیارت، به عنوان «ناحیه مقدّسه» شهرت یافته‌اند، که یکی از آنها از وجود مقدّس حضرت بقیّه‌الله، ارواحنا له الفداء، صادر شده و در ضمن آن، مصائب جانگداز شهادت سالار شهیدان، به صورت دقیق گزارش شده است،
که در شماره ۱۶۵ از آن سخن گفتیم.۱
دیگری زیارت صادره از محضر مقدّس امام هادی(ع) است، که در سال ۲۵۲ه .ق. توسط محمّد‌بن غالب اصفهانی، به افتخار ابومیسور ا‌بن عبدالمنعم‌‌بن نعمان معادی صادر گردید.۲
در نوشتار پیشین، به صورت مبسوط شرح دادیم که گل‌واژه ناحیه مقدّسه، در طول قرون و اعصار برای حضرت بقیّه‌الله(عج) عَلَم به غلبه شده است؛ ولی بدون تردید این واژه به آن حضرت اختصاص ندارد؛ بلکه شیعیان از امام جواد(ع)، امام هادی(ع) و امام عسکری(ع) نیز به ناحیه مقدّسه تعبیر می‌کردند. در مقاله پیشین با دلایل محکم آن را اثبات کردیم.
زیارت ناحیه مقدّسه‌ای که در این مقاله عنوان بحث ما می‌باشد، با توجّه به تاریخ صدور آن (سال ۲۵۲ه .ق.) بی‌گمان از ناحیه امام هادی(ع) صادر شده است؛ زیرا در آن تاریخ، هنوز امام زمان(ع) متولّد نشده بود.
از این رهگذر، علّامه مجلسی پس از نقل این زیارت می‌نویسد:
بدان که در تاریخ این خبر اشتباهی رخ داده؛ زیرا در سال ۲۵۲ه .ق. هنوز قائم(عج) متولّد نشده بود و این زیارت ۴ سال پیش از ولادت آن حضرت صادر شده است. احتمال می‌رود ۲۵۲هـ .ق.تصحیفِ ۲۶۲ه .ق.باشد و شاید این حدیث از محضر مقدّس ابومحمّد امام حسن عسکری صادر شده باشد.۳
تستری نیز به پیروی از علّامه مجلسی می‌نویسد:
منظور از ناحیه، در این حدیث به ناگزیر، امام حسن عسکری(ع) است؛ زیرا حضرت حجّت(عج) در آن سال متولّد نشده بود.۴
مصحّح کتاب «مزار کبیر» نیز به پیروی از آنها می‌نویسد:
ظاهراً منظور از ناحیه مقدّسه، در این زیارت، ابومحمّد، امام حسن عسکری(ع) می‌باشد؛ زیرا این خبر در سال ۲۵۲ه .ق. صادر شده است.
برخی گفته‌اند که عنوان ناحیه مقدّسه به صورت مطلق، حضرت حجّت(ع) می‌باشد. روی این بیان، یا در تاریخ این خبر اشتباهی رخ داده، زیرا این تاریخ چهار سال مقدّم بر ولادت قائم(ع) می‌باشد یا در اصل ۲۶۲ه .ق. بوده است.۵
احتمال تصحیف خلاف ظاهر است و نسبت این زیارت به امام حسن عسکری(ع) صحیح نیست؛ زیرا در سال ۲۵۲ه .ق. امام هادی(ع) در قید حیات بودند و هر امامی در عهد امام پیشین، جز در موارد نادر، صامت بودند. از این رهگذر، تردیدی نمی‌ماند در اینکه این زیارت از امام هادی(ع) صادر شده است.
منابع زیارت ناحیه مقدّسه
زیارت ناحیه مقدّسه وارده از امام هادی(ع) در منابع فراوان آمده است که به شماری از آنها در اینجا، اشاره می‌کنیم:
۱. المزار الکبیر
شیخ مفید، محمّد‌بن محمّد‌بن نعمان (۳۳۶-۴۱۳ه .ق.) در کتاب «المزار الکبیر» که اخیراً برای اوّلین بار به چاپ رسیده۶ متن کامل این زیارت را نقل فرموده است.۷
۲. المزار الکبیر
ابوعبدالله محمّد‌بن جعفر مشهدی، متوفّای بعد از ۵۹۴ ه .ق.متن کامل این زیارت را از طریق دو تن از مشایخ خود، از ناحیه مقدّسه نقل کرده است:
۱) شیخ جلیل القدر، عالم بزگوار، ابوالفتح محمّد‌بن محمّد جعفریّه، أدام الله عزّه، از شیخ فقیه عمادالدّین محمّد‌بن ابی‌القاسم طبری، از ابوعلی حسنبن محمّد (فرزند شیخ طوسی).
۲) با سند عالی، شیخ فقیه، ابوعبدالله حسین‌به هبه‌الله‌بن رطبه، رضی‌الله عنه، از حسنبن محمّد (پسر شیخ طوسی)، از ابوجعفر محمّد طوسی، از ابوعبدالله محمّد‌بن احمد‌بن عیاش(ره)، از شیخ صالح ابومَیسور ا‌بن عبدالمُنعِم‌‌بن نُعمان مُعادی(ره)، روایت کرده که گفت:
پس از درگذشت پدرم، من نوجوان بودم، از ناحیه مقدّسه، برای زیارت مولایم امام حسین(ع) و دیگر شهداء، رضوان الله علیهم، استیذان نمودم. از ناحیه مقدّسه، به دست محمّد‌بن غالب اصفهانی، در سال ۲۵۲ ه .ق.(توقیعی) برای من وارد شد، که در آن آمده بود:
«بسم الله الرَّحمن الرَّحیم. چون اراده کردی که شهداء، رضوان الله علیهم را زیارت کنی، پس در قسمت پائین پای امام حسین(ع) که قبر حضرت علی اکبر(ع) می‌باشد، روی به قبله بایست که عمده شهیدان در آنجا مدفون هستند، آنگاه به سوی قبر حضرت علی‌‌بن الحسین(ع) اشاره کن و بگو: السّلام علیک یا اوّل قتیل….»۸
۳. اقبال الأعمال
سیّد‌بن طاووس، متوفّای ۶۶۴ ه .ق. در کتاب گران‌سنگ «اقبال»، این زیارت را با سلسله اسنادش، از جدّ بزرگوارش، شیخ الطّائفه، شیخ طوسی، قدس سرّه، از شیخ ابوعبدالله محمّد‌بن عیّاش، از شیخ صالح، ابومنصور‌بن عبدالمنعم‌‌بن نعمان بغدادی، روایت کرده است که گفت:
به سال ۲۵۲ه .ق. در ایّام در گذشت پدرم، که من نوجوان بودم، توسط شیخ محمّد‌بن غالب اصفهانی، در پاسخ استیذان من، پیرامون زیارت اباعبدالله (ع) و دیگر شهدا، رضوان الله علیهم، از ناحیه مقدّسه برای من خارج شد که هر وقت خواستی زیارت شهدا را…۹
۴. مصباح الزّائر
سیّد‌بن طاووس در کتاب «مصباح» نیز همان متن را به حذف سند آورده است.۱۰
۵. بحارالانوار
علّامه مجلسی، متوفّای ۱۱۱۰ه .ق. متن زیارت ناحیه را از کتاب اقبال با همان سند نقل کرده است.۱۱
۶. تحفه الزّائر
علّامه مجلسی، علاوه بر دائره‌المعارف بزرگ «بحار»، در کتاب «تحفه‌الزّائر» نیز این متن را به نقل از سیّد‌بن طاووس و ا‌بن المشهدی آورده است.۱۳
۷. تظلّم الزّهراء
رضی الدّین‌‌بن نبیّ قزوینی، متوفّای بعد از ۱۱۳۴هـ .ق. متن کامل آن را در کتاب «تظلّم الزّهراء» که در حکم شرح کتاب «لهوف» است، آورده است.۱۴
۸. عوالم العلوم
شیخ عبدالله بحرانی اصفهانی، شاگرد علّامه مجلسی، در کتاب «عوالم العلوم»، که بازنویسی «بحارالانوار به سبک دیگر می‌باشد، متن کامل زیارت ناحیه مقدّسه را به نقل از کتاب «اقبال» نقل کرده است.۱۵
۹. عمده الزّائر
سیّد حیدر کاظمی حسنی، متوفّای ۱۲۶۵ه .ق. در کتاب «عمده الزّائر» متن کامل آن را به نقل از سیّد‌بن طاووس و ا‌بن مشهدی آورده است.۱۶
۱۰. ناسخ التّواریخ
لسان الملک، میرزا محمّد تقی مستوفی، مشهور به سپهر، متوفّای ۱۲۹۷ه .ق. در کتاب «ناسخ التّواریخ»، جلد امام حسین(ع)، متن کامل آن را به نقل از سیّد‌بن طاووس آورده است.۱۷
۱۱. الدّعا و الزّیاره
آیت الله حاج سیّد محمّد شیرازی، قدّس سرّه، متوفّای ۱۴۲۲ه .ق. متن کامل آن را در کتاب «الدّعاء و الزّیاره» به نقل از سیّد‌بن طاووس روایت کرده است.۱۸
۱۲ انصار الحسین(ع)
شیخ محمّد مهدی شمس‌الدّین، متوفّای ۱۴۲۲ه .ق. در کتاب «انصار الحسین(ع)» متن کامل آن را نقل کرده است.۱۹
کتاب انصار الحسین(ع) چندین بار به فارسی ترجمه شده و ترجمه کامل زیارت ناحیه مقدّسه در آنها آمده است.۲۰
۱۳. رمز المصیبه
مرحوم سیّد محمود دهسرخی، متوفّای ۱۴۳۲هـ..ق. در کتاب «رمز المصیبه» متن آن را از کتاب «ناسخ التّواریخ» نقل کرده است.۲۱
۱۴. نبراس الزّائر
نگارنده سطور کتاب «نبراس الزّائر فی زیاره الحائر» متن کامل زیارت ناحیه مقدّسه را به نقل از «المزار الکبیر» ا‌بن مشهدی نقل کرده است.۲۲
چند نکته
در پایان این مقاله، به چند نکته اشاره می‌کنیم که پژوهشگران را به کار آید:
۱. منابع زیارت ناحیه مقدّسه به سه منبع برمی‌گردد:
۱) شیخ مفید در «المزار الکبیر»؛
۲) ا‌بن المشهدی در «المزار الکبیر»؛
۳) سیّد‌بن طاووس در «اقبال» و «مصباح الزّائر».
۲. شیخ مفید سند خود را در «مزار» نقل نکرده؛ ولی ا‌بن المشهدی آن را از دو طریق روایت کرده و سیّد‌بن طاووس آن را با سلسله اسنادش از شیخ طوسی نقل کرده است؛
۳. تعداد شهدایی که در زیارت‌نامه صادره از ناحیه مقدّسه از آنها نام برده شده، در «المزار الکبیر» شیخ مفید، «اقبال» و «مصباح» سیّد‌بن طاووس، «بحارالانوار»، و «تحفه‌الزّائر» علّامه مجلسی، هشتاد نفر می‌باشند؛ جز اینکه در نسخه چاپی «المزار الکبیر» ا‌بن المشهدی، هفت مورد سقط دارد و جمعاً هفتاد و سه نام آمده است و دسترسی به نسخه خطّی نداشتیم؛
۴. شهیدانی که اسامی مقدّسه آنها از کتاب ابن‌المشهدی سقط شده است، عبارتند از:
۱) عبداللهبن [مسلمبن] عقیل؛
۲) عبداللهبن زید‌بن ثبیت قیسی؛
۳) عبیدالله‌‌بن زید‌بن ثبیت قیسی؛
۴) حجّاح‌‌بن مسروق جعفی؛
۵) زاهر، مولی عمر‌بن الحمق خزاعی؛
۶) سالم، مولی‌بنی‌المدینه الکلبی؛
۷) شوذب، مولی شاکر.
۵. شیخ مفید، ا‌بن المشهدی و سیّد‌بن طاووس، آن را به عنوان «زیارت شهداء در روز عاشورا» نقل کرده‌اند؛ ولی مجلسی به عنوان «زیارت مطلقه» آورده و فرمود:
چون از روایت آن، اختصاص به زمان معیّن استفاده نمی‌شد، ما آن را در میان زیارت‌های مطلقه آوردیم.۲۳
۶. ابن‌المشهدی، سیّد‌بن طاووس و علّامه مجلسی تصریح کرده‌اند که این زیارت در سال ۲۵۲ه .ق. از ناحیه مقدّسه صادر شده است؛ ۲۴
۷. علّامه مجلسی، پس از نقل متن آن، از اقبال می‌نویسد:
بدان که در تاریخ روایت اشکالی هست، زیرا چهار سال پیش از تولّد حضرت قائم(ع) می‌باشد؛ شاید تاریخ آن ۲۶۲ه .ق. بوده و احتمال دارد که از ناحیه ا‌بن محمّد، امام حسن عسکری(ع) صادر شده باشد.۲۵
۸. نظر به اینکه احتمال تصحیف در تاریخ، برخلاف ظاهر است. ما همان ۲۵۲ه .ق. را صحیح می‌دانیم و معتقد هستیم که از ناحیه امام هادی(ع) صادر شده است؛
۹. ما قبلاً در این‌باره سخن گفتیم و اثبات کردیم که گل‌واژه ناحیه مقدّسه، به حضرت بقیّه‌الله(عج) اختصاص ندارد؛ بلکه در منابع فراوان، به امام جواد، امام هادی و امام عسکری(ع) اطلاق شده است؛ ۲۶
۱۰. علّامه مجلسی در «تحفه‌الزّائر» از «ناحیه مقدّسه صاحب الامر(عج)» تعبیر فرموده؛ ۲۷ در حالی‌که در «بحار» احتمال داده که از ناحیه امام حسن عسکری(ع) باشد؛ ۲۸
۱۱. ما تصوّر می‌کنیم که در این تعبیر علّامه مجلسی مسامحه شده است؛ زیرا سال ۲۵۲ه .ق. دوران امامت امام هادی(ع) بود و هر امامی در عهد امامت امام پیشین، جز در موارد نادر صامت بودند. از این رهگذر، ما آن را از ناحیه امام هادی(ع) تلقّی می‌کنیم؛
۱۲. پانزدهین شخصی که در زیارت ناحیه مقدّسه بر او سلام فرستاده شده، عبداللهبن مسلمبن عقیل می‌باشد. در «المزار الکبیر» شیخ مفید، به دنبال سلام بر او آمده است:
«لَعَنَ اللَّهُ قَاتِلَهُ عَامِرَبْنَ صَعْصَعَهَ [وَ قِیلَ] أَسَدُبْنُ مَالِک»۲۹
با توجّه به مأثور بودن زیارت ناحیه مقدّسه از معصوم، تعبیر «و قیل» معنی ندارد. از این رهگذر، علّامه مجلسی فرموده است:
ظاهر این است که تعبیر «[وَ قِیلَ] أَسَدُبْنُ مَالِک» از اضافات سیّد می‌باشد و سیّد آن را به متن زیارت وارد کرده است.۳۰
البتّه چون مجلسی آن را از «اقبال» نقل کرده، آن را به سیّد نسبت داده است؛ در حالی‌که قبل از سیّد‌بن طاووس، در «المزار الکبیر» شیخ مفید بوده است و باید گفت یکی از نسّاخ «مزار» شیخ مفید، آن را عمداً یا سهواً، در متن وارد کرده است.
سیّد‌بن طاووس در «مصباح» به جای عامر‌بن صعصعه نام اسدبن مالک را ثبت کرده و چنین نقل کرده است:
«لَعَنَ اللَّهُ قَاتِلَهُ أَسَدُبْنُ مَالِک»۳۱
مجلسی در «تحفه‌الزّائر»، عامر‌بن صعصعه را ثبت کرده و «قیل…» را حذف کرده است؛ ۳۲ ولی در «بحار» آن را آورده است.۳۳
ا‌بن شهرآشوب، پس از نقل مبارزه عبداللهبن مسلم و رجزهای ایشان می‌نویسد:
در سه حمله، ۹۸ تن از لشکریان را به هلاکت رسانید. آنگاه او را عمرو‌بن صبیح صیداوی و اسدبن مالک به شهادت رسانیدند.۳۴
بر اساس این قول، هر دو در قتل وی شریک بوده‌اند و فقط لفظ «قیل» از زیادتی نسّاخ می‌باشد.
محقّق «المزار الکبیر» شیخ مفید، لفظ «قیل» را داخل قلّاب آورده و در پاورقی توضیح داده که در متن نبوده؛ بلکه آن را از «بحار» اضافه کرده است.۳۵
ولی طبری می‌نویسد:
او را عمر‌بن صبیح صیدائی به قتل رسانید و گفته شده که اسید‌بن مالک حضرمی او را کشت.۳۶
۱۳. نام او در «مناقب» ا‌بن شهرآشوب و در این فراز از زیارت ناحیه مقدّسه، اسدبن مالک ثبت شده؛ ۳۷ جز اینکه در دیگر منابع اُسَید‌بن مالک ثبت شده است؛ ۳۸
۱۴. یکی دیگر از جنایات بزرگ وی این است که او، یکی از ده نفری است که عصر عاشورا بر بدن مطهّر امام حسین(ع) اسب تاختند؛ ۳۹
۱۵. شانزدهمین شهیدی که در زیارت ناحیه مقدّسه به او سلام تقدیم شده، عبداللهبن عقیل است که نسخه‌های زیارت ناحیه در مورد ایشان به اختلاف آمده است:
۱) در «مزار» شیخ مفید که اخیراً چاپ شده، ابی‌عبدالله‌بن مسلمبن عقیل آمده است؛ ۴۰
۲) در «مصباح»، «مزار»، «بحار» و «تحفه» نیز به همان تعبیر آمده است؛ ۴۱
۳) در برخی دیگر از منابع، ابوعبید‌الله‌‌بن مسلمبن عقیل ثبت شده است.۴۲
علّامه معاصر، آیت‌الله حاج سیّد محمّد مهدی خرسان، در حواشی پربار خود بر «بحارالانوار» که در حدود ۵۰ سال پیش مرقوم فرموده، می‌نویسد:
عبدالله اکبر‌بن عقیل و عبداللهبن مسلمبن عقیل در کربلا به شهادت رسیده‌اند؛ ولی در کتب انساب، برای عقیل و مسلم، فرزندی به نام ابوعبدالله یاد نشده است. بی‌گمان آنچه در «اقبال» و «مصباح‌الزّائر» آمده، سهوالقلم می‌باشد.۴۳
۱۶. علّامه مجلسی در «بحار» فرموده است که در «مزار» شیخ مفید، عبداللهبن عقیل می‌باشد.۴۴
از اینجا معلوم می‌شود که نسخه‌ای که در اختیار علّامه مجلسی بوده، نسخه صحیحی بوده؛ امّا نسخه‌ای که «المزار کبیر» شیخ مفید بر اساس آن به طبع رسیده، مشکل داشته است و محقّق آن تصریح کرده که در برخی از نسخه‌ها تعبیر‌بن مسلم نبوده است.۴۵
بی‌گمان یکی از شهدای کربلا، عبداللهبن عقیل بوده است.۴۶
مامقانی فرموده:
عقیل دو فرزند به نام عبدالله داشت. عبدالله اکبر و عبدالله اصغر که هر دو در کربلا به شهادت رسیدند. ۴۷
این بود اشاره‌ای کوتاه به نکاتی که پیرامون زیارت ناحیه مقدّسه صادر شده از امام هادی(ع) به سال ۲۵۲ه .ق. و مشتمل بر اسامی ۸۰ تن از شهدای کربلا، صلوات الله علیهم اجمعین، لازم به یادآوری بود.
پی‌نوشت‌ها:
۱. ماهنامه موعود، شماره ۱۶۵، آبان‌ماه ۹۳، صص ۴۰-۴۵.
۲. «المزار الکبیر»، ابن‌المشهدی، ص ۴۸۶.
۳. «بحارالانوار» علّامه مجلسی، ج ۱۰۱، ص ۲۷۴.
۴. «قاموس الرّجال»، تستری، ج ۹، ص ۵۰۴.
۵. «المزار الکبیر»، ا‌بن المشهدی، ص ۴۵۹ (پاورقی).
۶. پیرامون نسخه‌های خطّی و چاپی زار کبیر و مزار صغیر شیخ مفید در شماره ۱۶۵ مجلّه به تفصیل سخن گفتیم.
۷. «المزار الکبیر»، شیخ مفید، صص ۲۸۵- ۲۹۵.
۸. «المزار الکبیر»، ابن‌المشهدی، صص ۴۸۵-۴۹۵.
۹. «اقبال الأعمال»، سیّد‌بن طاووس، ج ۳، ص۷۳.
۱۰. «مصباح الزّائر»، سیّد‌بن طاووس، صص۲۷۸-۲۸۶.
۱۱. «بحارالانوار»، علّامه مجلسی، ج۱۰۱، صص۲۶۹-۲۷۴.
۱۲. همان، ج ۴۵، صص۶۵-۷۳.
۱۳. «تحفه‌الزّائر»، علّامه مجلسی، صص۳۹۱-۳۹۸.
۱۴. «تظلّم الزّهراء» قزوینی، صص۱۴۰-۴۱۴.
۱۵. «عوالم العلوم»، بحرانی، ج ۱۷، صص۳۳۵-۳۴۰.
۱۶. «عمده‌الزّائر»، کاظمی، صص۱۵۵-۱۶۰.
۱۷. «ناسخ التّواریخ»، سپهر، ج۳، صص۱۷-۲۵.
۱۸. «الدّعاء و الزّیاره»، شیرازی، صص۷۶۳-۷۵۷.
۱۹. «انصار الحسین(ع)»، شمس‌الدّین، صص۱۲۹-۱۳۵.
۲۰. «ترجمه انصار الحسین(ع)»، هوشنگ اجاقی، صص۱۷۱-۱۷۹؛ سیّد ناصر هاشم زاده، صص۱۶۵-۱۷۶.
۲۱. «رمز المصیبه»، دهسرخی، ج۳، صص۳-۱۰.
۲۲. «نبراس الزّائر»، نگارنده، صص۱۳۴-۱۴۲.
۲۳. «بحارالانوار»، مجلسی، ج ۱۰۱، ص۲۷۴ و «تحفه الزّائر»، ص۳۹۸.
۲۴. «المزار الکبیر»، ا‌بن المشهدی، ص ۴۸۶؛ «اقبال الأعمال»، سیّد‌بن طاووس، ج۳، ص۷۳؛ علّامه مجلسی، «بحارالانوار»، ج ۴۵، ص ۶۵ و ج ۱۰۱، ص ۲۶۹.
۲۵. «بحارالانوار»، علّامه مجلسی، ج ۱۰۱، ص ۲۷۴.
۲۶. مجلّه موعود، شماره ۱۶۵، آبان‌ماه ۹۳، ص ۳-۱۰.
۲۷. «تحفه الزّائر»، علّامه مجلسی، ص ۳۹۸.
۲۸. «بحارالانوار»، علّامه مجلسی، ج ۱۰۱، ص ۲۷۴.
۲۹. «المزار الکبیر»، شیخ مفید، ص ۲۸۹.
۳۰. «بحارالانوار»، علّامه مجلسی، ج ۱۰۱، ص ۲۷۶.
۳۱. «مصابح الزّائر»، سیّد‌بن طاووس، ص۲۸۱.
۳۲. «تحفه‌الزّائر»، علّامه مجلسی، ص ۳۹۳.
۳۳. «بحارالانوار»، علّامه مجلسی، ج ۴۵، ث ۶۸ و ج۱۰۱، ص ۲۷۱.
۳۴. «مناقب آب‌ابی‌طالب»، ا‌بن شهر آشوب، ج ۴، ص ۱۱۴.
۳۵. «المزار الکبیر»، شیخ مفید، ص ۲۸۹ (پاورقی).
۳۶. «تاریخ طبری، ج ۴، ص ۶۶۲.
۳۷. «مناقب ا‌بن شهر آشوب»، ج ۴، ص۱۲۱؛ «المزار الکبیر، شیخ مفید، ص۲۹۸.
۳۸. «تاریخ طبری»، همان؛ «مثیر الأحزان»، ا‌بن نما حلّی، ص ۷۸؛ «لهوف»، سیّد‌بن طاووس، ص ۱۵۲.
۳۹. «مثیر الأحزان»، همان؛ «لهوف»، همان.
۴۰. «المزار الکبیر»، شیخ مفید، ص ۲۸۹.
۴۱. «مصباح‌الزّائر»، سیّد‌بن طاووس، ص۲۸۱، «بحارالانوار»، علّامه مجلسی، ج ۱۰۱، ص ۲۷۱؛ «تحفه‌الزّائر»، مجلسی، ص ۳۹۳.
۴۲. «اقبال الأعمال»، سیّد‌بن طاووس، ج۳، ص ۷۶؛ «بحارالانوار»، مجلسی، ج ۴۵، ص ۶۸.
۴۳. «بحارالانوار»، خرسان، ج ۱۰۱، ص ۲۷۶ (پاورقی).
۴۴. همان.
۴۵. «تسمیه من قتل مع الحسین»، فضیل‌بن یسار، ص ۲۹، رقم ۱۷؛ «مقاتل الطّالبین»، ص ۹۵.
۴۶. «تنقیح المقال»، مامقانی، چاپ سنگی، ج ۲، ص ۱۹۹.
