مراتب صبر

معروف است که به مرحوم آخوند خراسانی گفتند که به این آقا که پول دادید به شما ارادتی ندارد، فرمود: این پول که در جیب من است شرط انفاق آن، ارادت به من نیست، بلکه پول بیت‌المال است و این هم بنده خداست، حالا به ما فحش بدهد یا برای ما صلوات بفرستد!

سخنرانی آیت‌الله احمدی میانجی(ره)

رسول خدا(ص) فرمود: «الصبر ثلاثهٌ: صبرٌ عند المصیبه و صبرٌ علی الطاعه و صبرٌ عن المعصیه»1

در این روایت رسول خدا(ص) صبر را به سه دسته تقسیم کرده و فرمودند:

دسته اوّل، صبر بر مکروهات و مصایب است؛ چنان‌که خدا در قرآن فرموده: «و لنبلونّکم بشیءٍ من الخوف و الجوع و نقصٍ من الاموال و الانفس و الثّمرات و بشّر الصّابرین؛ هر کسی در دنیا به نوعی مورد آزمایش و امتحان الهی قرار می‌گیرد و کسی را نمی‌توان یافت که گرفتار نشود، بنابراین صبر در مشکلات، مرحله اوّل صبر است».2

دسته دوم، صبر بر طاعت است؛ یعنی انسان در مقابل امتثال اوامر الهی صبور و بردبار باشد. حضرت امیر(ع) در این بخش خیلی صبر و تحمّل کرد، به این معنا که رفته پشت سر مخالفانش نماز خواند و گاهی هم در دستگاه آنها می‌نشست و شب و روز با اینها روبه‌رو می‌شد. امام حسن(ع) صلح کرد و این برایش چقدر سخت بود، شاید مرگ آسان‌تر و بهتر از این صبر بود، ولی ایشان موظّف به صبر بودند.

صبر بر طاعت، گاهی به مراحلی می‌رسد که از صبر بر گرفتاری‌های دنیوی سخت‌تر است، امر به معروف و نهی از منکر گاهی به جایی می‌رسد که حرج به وجود می‌آورد و اجرایش شجاعت و جرئت می‌خواهد، صبر می‌خواهد.

منظور این است که گاهی انسان در مقام انجام وظیفه با مشکلاتی رو به رو می‌شود که صبر و تحمّل می‌خواهد. حالا یک واجبی مثل نماز خواندن که بالاخره خیلی مشکل نیست، ولی قیام عاشورا برای امام حسین(ع) یک امتحان الهی بوده که صبر عظیمی را می‌طلبید.

مرحله سوم و بالاترین مرحله از صبر، صبر بر معصیت است که انسان در برابر حرام ایستادگی کند و بگوید چون حرام است من انجام نمی‌دهم. این حرام ممکن است مال باشد یا شهوات نفسانی، مقام و ریاست.

هر کسی از یک گوشه دنیا خوشش می‌آید و تا انسان خودش را امتحان نکند، خیال می‌کند که تهذیب شده است، ولی وقتی که مرحله عمل می‌رسد، می‌بیند که نمی‌تواند تحمّل کند. بیشتر انسان‌ها در برابر فقر و گرفتاری طغیان نمی‌کنند، ولی وقتی خدا مقام، پول و صحّت بدن بدهد، آن وقت خیلی مهم و سخت است که خودش را سالم بدارد. یکی از دوستان می‌گفت: من خودم دیدم که وقتی طلبه‌ای، دست مرحوم آقای بروجردی را بوسید، آن مرجع هم دست آن طلبه را بوسید. یا نقل است که طلبه‌ای آمد خدمت مرحوم آیت‌الله سیّد محمّد تقی خوانساری و گفت: آقا شما «ولا الضّالّین» را قرائت کنید! آن طلبه می‌خواست بداند که آیا آقا درست تلفظ می‌کند یا خیر!! آقا قرائت فرمودند، آن طلبه گفت: نشد. آقا دوباره تکرار کردند و تا سه مرتبه این عمل صورت گرفت! سرانجام آن طلبه گفت: حالا درست و صحیح شد!! آن مرجع عظیم‌الشأن فرمود: «خدا توفیقت بدهد»؛ مثلاً دعا کرد که موفّق باشید. امّا حالا اینکه بگوید تو بچّه طلبه هستی، چرا به من اعتراض می‌کنی، نه این‌طور نیست. منظورم این است که انسان در مقام انجام وظیفه، کارهایش نباید دل بخواهی باشد. واقعاً در بعضی از موقعیت‌ها صبر و تحمّل خیلی سخت است که باید لطف خدا دستمان را بگیرد و حفظ کند. «الهی لاتکلنی إلی نفسی طرفه عین ابداً».

قرآن فرموده است: «انّ النّفس لأمّارهٌ بالسّوء إلّا ما رحم ربّی»؛ ۳ پناهنده شدن به خدا، یک تعارف نیست، بلکه انسان همیشه باید خودش را در پناه خدا قرار دهد.

ماهنامه موعود شماره ۹۹

پی‌نوشت‌ها:
٭ برگرفته از: افق حوزه‌، شماره ۲۱۸.
۱. کافی، ج ۲، ص ۹۲.
۲. سوره بقره (۲)، آیه ۱۵۵.
۳. سوره یوسف (۱۲)، آیه ۵۳.