موعود پایگاه اینترنتی موعود
اشاره:
بنا به نقل گروهی از تاریخ‌نگاران شیعی، سیزده جمادی‌الاول مصادف با شهادت بزرگ بانوی اسلام، حضرت فاطمه زهرا(س) است. محلّ قبر شریف آن بزرگوار ـ بنا به وصیّت حضرتشان ـ مخفی است. به همین مقصود، امیرالمؤمنین(ع) چهل صورت قبر در قبرستان بقیع ایجاد نمود و یکی از اماکنی که احتمال وجود قبر مطهر در آن می‌رود بقیع است.
در مقاله پیش رو، نویسنده به نقش و تاریخ زنان در بقیع می‌پردازد.
درباره نقش و تاریخ زنان در بقیع، با موارد بسیاری روبه‌رو می‌شویم که نشان‌دهنده حضور مثبت و ماندگاری نام و یاد آنان است. در این نوشتار، نمونه‌هایی ارائه می‌شود.
حضور همیشگی در بقیع
عالمان دین، زیارت قبور را مستحق می‌شمارند. این استحباب، ریشه در رفتار پیامبر(ص) و نیز رفتار عملی فاطمه(س) دارد و زن و مرد را شامل می‌شود. رسول خدا(ص)، به همراه تعدادی از یاران خود، هر شب جمعه به بقیع می‌آمد و سه بار می‌فرمود: «السلام علیکم یا اهل الدّیار».1
چرا خبرم نکردید؟
زید بن ثابت می‌گوید: به همراه رسول خدا(ص) حرکت می‌کردیم تا که به بقیع رسیدیم. در آنجا قبر جدیدی را یافتیم. رسول خدا(ص) پرسید: «این قبر کیست؟» گفتند: فلان زن. پیامبر او را شناخت و فرمود: «چرا به من خبر ندادید؟» گفتند: شما روزه بودید و استراحت می‌کردید و نمی‌خواستیم شما را بیازاریم. فرمود: «این کار را نکنید؛ هر کس بمیرد، خبرم بدهید که نماز من بر او، رحمت خواهد بود؛ آنگاه خود در برابر قبر ایستاد و ما پشت سر او ایستادیم و نماز میت خواندیم».2
او را از فشار قبر نجات بده
رسول خدا(ص) پس از دفن دختر خود، رقیه، کنار قبر او ایستاد؛ سر به آسمان بلند کرد و در حالی که از دیدگانش اشک جاری بود، فرمود: «من به یاد رقیه و سختی‌هایی که او دید، افتادم؛ دلم برای او سوخت و از خدا خواستم که او را از فشار قبر نجات دهد». دعای پیامبر، این بود: «خدایا! به خاطر من، رقیه را از فشار قبر، رهایی ده». خداوند نیز دعای پیامبر(ص) را اجابت فرمود.۳
گریه فاطمه(س) کنار قبر خواهر
هنگامی‌که رقیه، دختر پیامبر(ص)، از دنیا رفت، آن حضرت خطاب به دخترش فرمود: «به سلف صالح ما عثمان بن مظعون و یارانش، ملحق شو». در آن حال، حضرت فاطمه(س) در کنار قبر بود و آن‌قدر اشک ریخت که قطرات آن به درون قبر فرو ریخت.۴
جایگاه نماز فاطمه(س) در بقیع
شیخ صدوق، پس از بیان کیفیت زیارت امامان بقیع(ع)، می‌نویسد: در مسجدی که در آنجا هست، هشت رکعت نماز بخوان؛ یعنی برای هر امام از امامان چهارگانه مدفون در بقیع، دو رکعت نماز زیارت بخوان. گفته می‌شود که آنجا، جایگاه نماز فاطمه(س) است.۵ ظاهراً مراد از آن مسجد، «بیت‌الاحزان» است.
بیت‌الاحزان
پس از جریان‌های دردناک و ستم‌هایی که بر فاطمه زهرا(س) رفت، امیر مؤمنان، علی بن ابی طالب(ع)، خانه‌ای را در قبرستان بقیع ـ که در سمت شرقی مدینه و بیرون از شهر بود ـ برای فاطمه(س) ساخت که به آن بیت‌الاحزان می‌گفتند. فاطمه زهرا، هر صبح، به همراه حسن و حسین(ع) به بقیع می‌آمد و در آنجا گریه می‌کرد. شب که فرا می‌رسید، علی(ع)، پی ایشان می‌آمد و آنان را به خانه بازمی‌گرداند.۶
این خانه که خانه اسرار فاطمه(س) است، در کنار قبور ائمه بقیع قرار داشت؛ تا آنکه در سال ۱۳۴۴ ق. هم‌زمان با تخریب بارگاه ائمه، توسط وهابیان، ویران گردید.
چهل صورت قبر
امیرمؤمنان، علی(ع)، بنا بر وصیت حضرت فاطمه زهرا(س) او را شبانه دفن کرد و به کسی خبر نداد و قبر آن حضرت را مخفی کرد. امام علی(ع)، در بقیع، چهل صورت قبر درست کرد و روی آنها آب ریخت.۷
به گفته کاتب اسکافی، پس از جریان دفن مخفیانه و شبانه فاطمه زهرا(س)، مردم به سوی بقیع حرکت کردند و در پی یافتن قبر وی برآمدند؛ ولی نتوانستند قبر وی را شناسایی کنند.۸
طبری می‌نویسد: مردم، صبح کردند و چهل قبر جدید در بقیع یافتند. همه در بقیع حاضر شدند؛ امّا شناخت قبر، برایشان مشکل بود. یکدیگر را سرزنش می‌کردند که پیامبر(ص)، تنها یک دختر از خود به یادگار گذاشت؛ آیا او بمیرد و در تشییع پیکرش و نماز بر او حاضر نشویم و قبر او را نشناسیم؟ برخی از غاصبان حکومتی نیز گفتند: تنی چند از زنان مسلمان، بیایند تا این قبرها را بشکافیم تا پیکرش را یافته، بر او نماز گزاریم و قبر او را زیارت کنیم. خبر به علی بن ابی طالب(ع) رسید. او در حالی که غضبناک بود، راهی بقیع شد. فردی به سمت بقیع دوید و به مردم گفت: این علی‌بن ابی طالب است که به بقیع می‌آید و به خدا قسم یاد کرده است که اگر سنگی از این قبرها جابه‌جا شود، شمشیر علی، کارگر خواهد بود. آنگاه جمع حاضر در بقیع، پراکنده شدند.۹
برخی از زنان مدفون در قبرستان بقیع
در طول تاریخ اسلام، زنان نامدار بسیاری، در بقیع به خاک سپرده شدند که نام و مکان دفن آنان، نامشخص است. شخصیت‌های زیر، تعدادی از زنان مدفون در این قبرستان هستند:
الف ـ فاطمه بنت اسد؛ او مادر امیرمؤمنان، علی(ع) است. همو علی(ع) را درون کعبه به دنیا آورد.۱۰ قبرش در قبرستان بقیع، ـ نزدیک قبور مطهر امامان(ع) ـ معروف است.
ب ـ دختران پیامبر؛ زینب، رقیه و ام‌کلثوم.
ج ـ همسران پیامبر؛ ام‌سلمه، حفصه، ریحانه، زینب بنت جش، زینب بنت خزیمه، صفیه بنت حیی، عایشه و ماریه قبطیه.
د ـ عمه‌های پیامبر؛ صفیه و عائکه. صفیه، مادر زبیر بن عوام است. او زنی شجاع، ادیب و شاعر بود که از فصاحت زیادی برخوردا بود۱۱ و در جنگ خندق حاضر شد و یک نفر از یهودیان را به درک واصل کرد.۱۲ صفیه، در سال ۲۰ و در سن ۷۳ سالگی، وفات یافت.۱۳
ه ـ ام البنین؛ مادر حضرت عبّاس، قمر بنی‌هاشم.
و ـ حلیمه سعدیه؛ مادر رضاعی پیامبر(ص).
ز ـ ام‌کلثوم؛ دختر امیرمؤمنان(ع).
ح ـ سکینه؛ دختر امام حسین(ع)؛ او دارای فضیلت و بخشش فراوان بود و در سال ۱۱۷، در حدود ۸۰ سالگی وفات یافت.۱۴
لازم به ذکر است که به جز دو فرد اخیر، مزار سایر زنان، در بقیع، مشخص است.
ام‌البنین در بقیع
ام‌البنین، پس از حادثه غم‌بار عاشورا، مرتب به بقیع می‌رفت و در آن مکان، به گریه و نوحه جان‌سوز می‌پرداخت. مردم نیز گرد او جمع می‌شدند و می‌گریستند.۱۵ روایت شده است که او هر روز به بقیع می‌رفت و ضمن همراه بردن عبدالله بن عباس، فرزند قمر بنی‌هاشم، در عزای فرزندش، شعر می‌خواند. مردم و از جمله مروان بن حکم نیز جمع می‌شدند و از سوگ و رثای او، به گریه می‌افتادند.۱۶
زینب صغری در بقیع
پس از بازگشت کاروان حسینی از کربلا، دختر عقیل بن ابی‌طالب، به سوی بقیع آمد و در حالی که بر شهدای کربلا می‌گریست، اشعاری با مضمون زیر را خواند: «شما چه جوابی را برای پیامبر دارید، اگر از شما بپرسد: شما که آخرین امّت‌ها هستید، با اهل بیت و یاران و ذریه من چه کردید؟ برخی اسیر شدند و برخی در خون خود غلطیدند.
اگر من به شما سفارش کرده بودم که با خاندانم به بدی رفتار کنید، باز هم این جزای من نمی‌بود».17
گنبدهای مزار زنان نامی
از دیرباز، مسلمانان، گنبدهایی بر فراز مرقد شخصیت‌های بزرگ خود می‌ساختند که در بقیع نیز از این بناهای رفیع، وجود داشت. به جز گنبد بزرگ و سفید مزار ائمه بقیع(ع)، چند گنبد معروف زیر نیز وجود داشت:
الف ـ گنبد بیت‌الاحزان.
ب ـ گنبد مقبره دختران پیامبر.
ج ـ گنبد مقبره همسران پیامر.
د ـ گنبد مقبره حلیمه سعدیه.
در سال ۱۳۴۳ ق. این بناها، توسط فرقه منحرف و کج‌اندیش وهابیت، تخریب شد. این گروه، هم‌زمان، بارگاه حضرت خدیجه(س) در مکه، حوا در جده، حمزه در احد و ابن عباس در طائف را نیز ویران کردند.
پی‌نوشت‌ها در دفتر مجله موجود است.
محمد امین پورامینی
ماهنامه موعود شماره ۹۹
