درک عظمت شب های قدر

درک عظمت شب های قدر(با تکیه نقش برجسته ی حضرت فاطمه (س)ومهدی موعود(عج))
با فضیلت‌ترین شبِ سال در فرهنگ اسلامی. شب قدر در باور شیعیان، به احتمال، یکی از شب‌های ۱۹ یا ۲۱ و یا ۲۳ ماه رمضان است. بیشتر اهل سنت شب ۲۷ماه رمضان را شب قدر دانسته‌اند. قرآن در دو سوره قدر و دخان درباره این شب سخن گفته است. ضربت خوردن و شهادت امام علی(ع) در این شب‌ها، بر اهمیت آن‌ها نزد شیعیان افزوده است.

بنابر روایات، در شب قدر، فرشتگان برای ابلاغ تقدیر سال آینده بر پیامبر(ص) نازل شده و شیعیان با تکیه بر این آموزه روایی و نیز همیشگی بودن شب قدر، بر ضرورت وجود حجت خدا در زمین تا قیامت استدلال کرده‌اند؛ زیرا نزول فرشتگان نیازمند نزولگاه است و در نتیجه، جانشین پیامبر اکرم(ص) که در ویژگی‌هایی مانند عصمت شبیه اوست، تا قیامت در زمین حضور دارد. در فرهنگ اسلامی، شب قدر یکی از شب‌های سال است که ویژگی و قداست خاصی داشته و بنابر منابع اسلامی هر ساله در این شب تقدیر سال آینده انسان نوشته می‌شود. وقوع برخی حوادث در این شب، بر اهمیت آن افزوده از جمله گفته‌اند که در این شب، قرآن کریم به صورت یکجا بر قلب پیامبر(ص) نازل شده است. همچنین امام علی(ع) در این شب، به شهادت رسیده و این رویداد، شب قدر را نزد شیعیان اهمیت افزونی داده و آنان در این شب در کنار اهتمام به اعمال مستحبی مانند ذکر و قرائت قرآن، برای آن امام نیز سوگواری می‌کنند.
در قرآن کریم، در دو سوره قدر و دخان درباره شب قدر آیاتی آمده است.

سوره قدر:
إنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیلَهِ الْقَدْرِ وَمَا أَدْرَاک مَا لَیلَهُ الْقَدْرِ لَیلَهُ الْقَدْرِ خَیرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ تَنَزَّلُ الْمَلَائِکهُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم مِّن کلِّ أَمْرٍ سَلَامٌ هِی حَتَّی مَطْلَعِ الْفَجْرِ (ترجمه: از شب قدر چه آگاهت کرد؟! شب قدر از هزار ماه ارجمندتر است؛ ما آن[=قرآن]را در شب قدر نازل کردیم و چه کس دانست که این شب چیست؟! شب قدر از هزار ماه بهتر است، و فرشتگان و روح در آن، به اذن پروردگار بر هر کاری فرود می‌آیند. [آن شب] تا صبح آسایش و امن است.)

سوره دخان:
وَالْکتَابِ الْمُبِینِ إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیلَهٍ مُّبَارَکهٍ إِنَّا کنَّا مُنذِرِینَ فِیهَا یفْرَقُ کلُّ أَمْرٍ حَکیمٍ أَمْرًا مِّنْ عِندِنَا إِنَّا کنَّا مُرْسِلِینَ رَحْمَهً مِّن رَّبِّک إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ[۶] (ترجمه: سوگند به کتاب روشنگر؛ به راستی ما آن را در شبی مبارک فروفرستادیم زیرا که به حقیقت هشداردهنده بودیم. در آن شب که هر امری با حکمت معین و ممتاز و جدا می‌گردد. تعیین آن امر البته از سوی ما خواهد بود، که ما رسولان را فرستاده بودیم و این از رحمت و مهربانی پروردگار توست، به راستی او شنونده داناست

افضلیت شب قدر
در قرآن کریم، سوره‌ای کامل به توصیف و ستایش شب قدر اختصاص یافته و بدین نام خوانده شده است. برخی از فضایل این شب در قرآن و حدیث عبارتند از:
• از هزار ماه بهتر: قرآن تصریح کرده است که این شب از هزار ماه بهتر است: «لَیلَهُ القَدرِ خَیرٌ مِن اَلفِ شَهرٍ» و در صحیفه سجادیه (دعای ۴۴) آمده: «فَضلُ لَیلَهٌ واحِدَهُ مِن لَیالیهِ، عَلَی لَیالی اَلفَ شَهرٍ و سشَّماهَا، لَیلَهَ القَدرِ؛ فضیلت یکی از شب‌های آن (ماه رمضان) از شب‌های هزار ماه برتر است؛ شبی که خدا آن را شب قدر نام نهاد. ( صحیفه سجادیه، ص۱۸۷)
• شب نزول قرآن: بنابر قولی، از مجموع برخی آیات قرآن و طبق روایات موجود، قرآن کریم در شب قدر به صورت یکباره از لوح محفوظ به آسمان دنیا یا بیت المعمور و یا قلب پیامبر اکرم(ص) نازل شده است. این را در اصطلاح علوم قرآنی نزول دفعی (یکباره) و نزول اجمالی قرآن می‌گویند. اما قرآن یک نزول تدریجی و تفصیلی هم دارد، که طی ۲۳ سال دوران نبوت پیامبر اسلام(ص) به صورت الفاظ نازل شده است.
• شب آمرزش گناهان: از پیامبر خدا(ص) روایت کرده‌اند: «هر کس شب قدر را احیا کند و مؤمن باشد و به روز جزا اعتقاد داشته باشد، تمامی‌گناهانش آمرزیده می‌شود. ( کاشانی، تفسیر منهج الصادقین، ج۱۰، ص۳۰۸)
• قلب ماه رمضان: در روایتی از امام صادق(ع) آمده است: «… شمار ماه‌های سال نزد خداوند، دوازده ماه است و سر آمد ماه‌ها، ماه رمضان است و قلب ماه رمضان، لیله القدر است. ( حویزی، تفسیر نور الثقلین، ج‌۵، ص۹۱۸)
• سَرور شب ها: از پیامبر(ص) نقل کرده‌اند: «لَیلَهُ القَدرِ سَیدَهُ اللَّیالِی؛ شب قدر، سَروَر شبهاست. ( مجلسی، بحار الانوار، ج۴۰، ص۵۴)
•
• درنتیجه :با توجه به آیات سوره قدر می‌توان به فضیلت‌های شب قدر پی برد:
۱. قرآن در آن نازل شده است.
۲. عبادت و احیای آن معادل بیش از هزار ماه است.
۳. خیرات و برکات الهی در آن شب نازل می‏شود.
۴. رحمت خاص خدا شامل حال بندگان می‏گردد.
۵. فرشتگان و روح در آن شب نازل می‏گردند.

علت نام گذاری شب قدر
در اینکه چرا این شب را شب قدر نامیده‌اند مفسران قرآن کریم با کمک از خود قرآن و استمداد از احادیث معصومین مطالب و دلایل زیادی آورده‌اند که مهمترین آنها بدین شرح است:
۱– شب قدر یعنی شب بزرگ و با عظمت و چون این شب، شب شریفی است به آن شب قدر می‌گویند؛ یعنی شبی که صاحب قدر و منزلت و شرافت است. از لحاظ لغوی نیز، در قرآن کریم « قدر» به معنای منزلت و بزرگی خداوند عالم آمده است و می خوانیم: «ما قدروا لله حقّ قدره. یعنی آنان عظمت خداوند را نشناختند. همچنین، رمز بزرگی و عظمت شب قدر در خود سوره قدر، نیز بیان گردیده و می فرماید: «شب قدر، از هزار ماه بهتر است.»
۲-چون در این شب، فرشتگان بسیاری به زمین می آیند زمین تنگ می‌گردد، لذا آن را شب قدر نامیدند، زیرا« قدر» به معنای «ضیق و تنگی» نیز می‌باشد.
۳-یکی دیگر از معانی «قدر»، «تقدیر و سرنوشت» است و در این شب، امور بندگان تا سال آینده مقدّر می‌گردد. تفسیر برهان از امام باقر (ع) روایت می‌کند که: «در شب قدر، هر امری از امور بندگان تا شب قدر سال آینده معین می‌گردد، از خیر و شر، طاعت و معصیت، ولادت و مرگ و روزی موجودات و هرآنچه در آن سال مقدّر گشته حتمی است و خداوند را در آن مشیت است».
۴- علت دیگر این نامگذاری این است که قرآن با قدر و منزلت بر پیامبر والا قدر و برای امت با قدر و ارزش، به واسطه ملکی صاحب قدر نازل گردیده است.
۵- گاه نیز گفته‌اند: شبی است که مقدر گردیده تا قرآن در آن نازل شود
.۶-یا از آن رو که هرکس این شب را زنده بدارد و احیاء نگهدارد صاحب قدر و منزلت می‌گردد، به لیله القدر معروف شده است.
فاطمه(س) منشأ شب قدر است
ظهور و بروز عرفان فاطمه زهرا(س) در محراب عبادتش بود، زمانی که ستایش خداوند را می‌کرد و هفتاد هزار فرشته مقرب بر او سلام کردند و او را به جمله‌ای خواندند که ملائک مریم را با آن ندا می‌کردند: «فیقولون یا فاطمه إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاکِ وَ طَهَّرَکِ وَ اصْطَفاکِ عَلى‏ نِساءِ الْعالَمِینَ»؛ پس مى‏‌گفتند: اى فاطمه! به راستى خدا تو را برگزید و پاک و طاهر گرداند و تو را بر زنان جهانیان اختیار فرمود، بنابراین فاطمه زهرا(س) در تمجید خداوند به مقام عرفان رسید و خداوند او را به عبادت گرامی رساند.
کسی که به حقیقت شب قدر برسد، به حقیقت وجود مبارک حضرت زهرای مرضیه(س) هم خواهد رسید، از این منظر که عمر آن حضرت کوتاه اما بسیار بابرکت بود و عمر شب قدر هم کوتاه اما بسیار پرفضیلت است.
شب قدر رابطه خداوند با نظام هستی را آشکار می‌کند و در واقع یک رابطه علت و معلولی است و تقدیر و سرنوشت یک‌ساله افراد در این شب رقم می‌خورد و کسانی که به حقیقت شب قدر برسند، به حقیقت وجود مبارک حضرت زهرای مرضیه سلام‌ الله علیها هم خواهند رسید، از این منظر که عمر آن حضرت کوتاه اما بسیار بابرکت بود و عمر شب قدر هم کوتاه اما بسیار پرفضیلت است، یعنی اگر کسی پی به عظمت وجود مبارک حضرت زهرا(س) ببرد، قطعاً به درک شب قدر هم خواهد رسید و این حقیقت کسانی است که این رابطه را بفهمند و اگر این را دریافت کنند به درک لیله القدر هم می‌رسند.
.بین شب قدر و حضرت زهرا(س) یک رابطه دوسویه وجود دارد و همچنان که گفته شد عمر شب قدر و عمر بابرکت حضرت زهرا(س) کوتاه است اما هر دو بسیار بابرکت و پرفضیلت هستند. یا اینکه گفته می‌شود شب قدر یک شب است، یعنی در برخی جاها می‌گویند: “شب‌های قدر” این غلط است چون شب قدر یک شب است، اما نهفته و پنهان است و کسی به‌درستی نمی‌داند که شب قدر دقیقاً چه شبی است، حال رابطه این موضوع با حضرت زهرا(س) دخت گرامی پیامبر اعظم(ص) در این است که قبر حضرت فاطمه هم پنهان است و کسی از آن باخبر نیست و به‌طور کلی باید گفت درک وجود نازنین و مبارک حضرت فاطمه(س) در واقع همان حقیقت شب‌های قدر است و هرکس این را دریافت قطعاً به درک لیله القدر هم خواهد رسید

امام زمان مهدی موعود(عج ) صاحب شب قدر
جستجوی موضوع مهدویّت و امام زمان(عج) با کاوش در باطن و اعماق قرآن از مسائل اساسیِ عقیدتی است؛ قرآن همان¬طور که به توحید، معاد، و نبوت پرداخته به امامت نیز پرداخته است؛ توضیح این که حضرت مهدی¬(عج) آخرین سلسله معصومین علیهم¬السّلام است و واکاوی موضوع مهدویت در قرآن به معنای کاوش در مسأله مهم امامت است. امامت دنباله¬ی حرکت انبیاء در مسیر اصلاح و تربیت بشریت است. کاوش در مسأله امامت در دوران غیبت با رویکرد به آیاتی که تداعی کننده حتمیت ظهور و غلبه¬ی حق بر باطل با ظهور منجی مستضعفان دارد، ضرورتی اجتناب¬ناپذیر است و بی¬مدد مداقّه و بازکاوی آیات قرآن با رویکرد تفکّر مهدوی، امامت ناشناخته می¬ماند، بسیاری از مفاهیم آن نامکشوف مانده و متبلور نمی¬گردد؛ در نتیجه رسیدن به سر منزل هدایت میسر نمی¬گردد و هر رهروی بدون شناخت امام خود ره به جایی جز ناکجا آباد نمی¬برد؛ از این روست که در روایتی مشهور مرگ بدون شناخت امام زمان مرگ در جاهلیت نامیده شده¬ است.[ الکافی، ج ۱، ص ۳۷۷: پیامبر(ص): «مَنْ مات و لم یَعرف إمام زمانه مات میتهً جاهلیّه))
تا بدین جا ضرورت ظرف زمانی نزول فرشتگان به اثبات رسید در این بخش می¬خواهیم ضرورت ظرف مکانی و یا به عبارتی نزول¬گاه فرشتگان در شب قدر را بررسی نمائیم.
هنگامى که در بررسی آیات قرآنى به این نتیجه مى‏رسیم که شب قدر در هر سال هست، باید توجّه کنیم که پس صاحبِ شب قدر نیز باید همیشه وجود داشته باشد؛ چنان‏که در احادیث آمده است و گرنه فرشتگان بر چه کسى فرود مى‏آیند و کتابِ تقدیر را نزد چه کسى مى‏گشایند و مجارى امور را به اذن خدا به چه کسى مى‏سپارند.
برای بررسی و تحلیل روایات و نیز سایر قرائن موجود می¬توان به مطلب فوق از دو منظر متفاوت با نتیجه یکسان نگریست.
اول اینکه: در روایات وارد آمده در مورد شأن و منزلت شب قدر، بارها آمده است که اعمال انسان¬ها بر دلیل و حجّت خداوند در روی زمین عرضه می¬شوند. حجت¬های خدا در روی زمین باید مانند حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلّم صفات خاصی را دارا باشند تا بتوانند جانشین حضرتش باشند. فرشتگان و جبرئیل در زمان حیات پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم هر سال در شب قدر بر آن حضرت نازل می¬شدند پس از رحلت آن حضرت نیز باید بر کسی نازل شوند و آن کس باید متّصف به صفات حضرت رسول صلّی الله علیه و آله و سلّم باشد و آن وجود کسی نیست جز جانشینان معصوم حضرت یعنی همان کسانی که پس از حضرت، خلیفه واقعی او در زمین¬اند.
به امام صادق علیه¬السّلام گفته شد: تعرفون لیله القدر؟ فقال: «و کیف لا نعرف [لیله القدر] و الملائکه تطوف بنا فیها!».[ البرهان فی تفسیر القرآن، ج‏۵، ص ۷۱۷] یعنی: ‌از حضرت سؤال شد آیا شما مى‏دانید شب قدر کدام شب است؟ فرمود: چگونه نمى‏دانیم، در حالى فرشتگان در آن شب در گرد ما دور مى‏زنند.
در روایتى دیگر از حضرت صادق علیه¬السّلام نقل شده که على علیه¬السّلام به ابن عباس فرمود: شب قدر در هر سال است و در آن، کار یک سال نازل مى‏شود، براى آن کار بعد از رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله نمایندگانى هست، گفتم: آنها کدام هستند؟ فرمود: من و یازده فرزندم از صلب من همه امامان محدثند.[ صول کافى کتاب الحجه باب «فى شأن انا انزلناه فى لیله القدر» و نیز در همان باب از امام باقر علیه¬السّلام نقل شده: «انه لینزل فى لیله القدر الى ولى الامر تفسیر الامور سنه سنه]در جایی دیگر از حضرت امام صادق علیه¬السّلام روایت شده که فرمود امیر¬المؤمنین علیه¬السّلام مکرر به اصحاب خود می-فرمود هیچ وقت اولى و دومى حضور پیغمبر نرسیدند مگر آن¬که آن ¬حضرت با گریه و خشوع سوره قدر را براى آنها قرائت می¬فرمود عاقبت روزى ایشان گفتند اى رسول خدا جهت چیست این قدر سوره قدر را براى ما قرائت می¬فرمائید فرمود به خاطر کسی¬که مشاهده می¬کنم او را به چشم و حفظ کردم و جاى دادم او را در قلب خود و اشاره فرمود بمن.[ تفسیر جامع، ج‏۷، ص ۴۵۶؛ تفسیر شریف لاهیجی، ج‏۴، ص۸۳۵]نتیجه گیری:
با توجه به آیات قرآن و روایات فراوان دانستیم که شب قدر دارای قدر و منزلت فراوانی بوده و نقش تعیین کننده¬ای در سرنوشت انسان¬ها دارد و دانستیم که این شب به ضرورت وجود نظم و تقدیر باید همه ساله وجود داشته باشد؛ بنابراین نصّ قرآن و مفاد روایات فراوانی شب قدر را ظرف زمانی تقدیر امور معرفی نموده¬اند و چون اثبات شد که شب قدر همه ساله وجود دارد و همه ساله فرشتگان فرود می¬آیند ضرورت وجود نزول¬گاه فرشتگان و ضرورت وجود مجرای امور و کسی که مقدّرات الهی را امضاء نماید مطرح می¬شود و با تفسیر درست حدیث ثقلین و لزوم همراهی شب قدر (ظرف زمانی) و اجرا کننده (امام زمان)، و این¬که تنها امام، انسان کامل و ظرف کلمات نورانی قرآن است، ضرورت وجود حجت الهی و واسطه فیض در جریان نزول فرشتگان و تقدیر امور اثبات گردید. نتایج مترتب بر یافته¬های فوق در شناخت امامت و امام زمان هر عصری به خصوص عصر غیبت حائز اهمیت است؛ با آگاهی از آن چه در این مقاله بدان پرداختیم اقرار خواهیم نمود که بی¬شناخت امام زمان(عج) هیچ شناختی معنا ندارد و چیزی جز جاهلیت نیست و بی¬مدد امام زمان حرکت در مسیر روشن هدایت امکان¬پذیر نیست؛ بنابراین باید در شب قدر بهترین تقدیر که همان ظهور نجات بخشش است را از خداوند درخواست نماییم؛ زیرا اوست که تنها بهانه برای شب قدر است. و تنها اوست که باید نقطه کانونی توجّهات در شب قدر باشد؛ زیرا اگر شفاعت و وساطت آن بزرگوار نباشد گناهان بخشوده نمی¬گردد و سرنوشت آینده انسان به رستگاری و سعادت رقم نمی¬خورد. به امید ظهور مهدی موعود(عج) ان شاء الله……….

گردآوری:صدراله زین العبادی-غلامرضا باقدرت (کارشناسان ارشدتاریخ تشیع واسلام)
منابع
• قرآن
• ابن المفتاح، عبدالله، شرح الازهار، الحجاز، قاهره، بی‌تا.
• حویزی، علی بن جمعه، تفسیر نورالثقلین، قم، اسماعیلیان.
• صحیفه کامله سجادیه، ترجمه محسن غرؤیان، قم، الهادی، ۱۳۷۸ش.
• طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، اسماعیلیان، ۱۳۷۱ش.
• طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو، ۱۳۷۲ش.
• طوسی، محمد بن حسن (شیخ طوسی)، التهذیب، تهران، ‌دار الکتب الإسلامیه، ۱۳۶۵ش.
• فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین
• فیض کاشانی، ملامحسن، تفسیر صافی، ترجمه عبدالرحیم عقیقی بخشایشی، قم، نوید اسلام، ۱۳۵۸ش.
• قرشی، علی اکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، بی‌تا.
• القاسمی، محمد جمال‌الدین، تفسیر القاسمی، بیروت، بی‌تا.
• قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، ذیل اعمال شبهای قدر.
• کاشانی، ملافتح الله، تفسیر منهج الصادقین، تهران، علمی، ۱۳۴۰ش.
• کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ترجمه محمدباقر کمره‌ای، قم، اسوه، ۱۳۷۵ش.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی.
• مسلم، صحیح مسلم، دارالکتب العلمیه، بیروت.
• مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۱ش.
• ملکی تبریزی، مرزا جواد، المراقبات فی اعمال االسنه، بیروت، دارالاعتصام.
• ابن بابویه، محمدعلی، الخصال، مصحح: غفاری، علی اکبر، جامعه مدرسین، قم، ۱۳۶۲ش.
• . الأصفى فى تفسیرالقرآن‏، ملا محسن فیض کاشانى(قرن یازدهم)‏، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى‏، قم‏، ۱۴۱۸ق‏
• . الأصول من الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، تصحیح علی اکبرغفاری، تهران، دارالکتب الإسلامیه، ۱۳۸۸ق
• . أطیب¬البیان فی تفسیر القرآن‏، سید عبدالحسین طیب‏(قرن پانزدهم)‏، انتشارات اسلام‏، تهران‏، ۱۳۷۸ش‏
• . البرهان فى تفسیر القرآن‏، سید هاشم بحرانى‏(قرن یازدهم)‏، بنیاد بعثت‏، تهران‏، ۱۴۱۶ق‏
• . تأویل الآیات الظاهره، سید شرف الدین على حسینى استرآبادى (قرن دهم)‏، دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسین حوزه علمیه قم‏، قم‏، ۱۴۰۹ق‏
• . التبیان فى تفسیرالقرآن‏، محمد بن حسن طوسى ‏(قرن پنجم)‏، دار احیاء التراث العربى‏، بیروت‏، [بی¬تا]• التحریر و التنویر، محمد بن طاهر ابن عاشور (قرن چهاردهم)‏، [بی¬نا]‏، [بی¬جا]، [بی¬تا]• . ترجمه تفسیر المیزان‏، سید محمد باقر موسوى همدانى(قرن چهاردهم)‏، دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسین حوزه علمیه قم‏، قم‏، ۱۳۷۴ش‏
• . تفسیر احسن الحدیث‏، سید على اکبر قرشى(قرن پانزدهم)‏، بنیاد بعثت‏، تهران‏، ۱۳۷۷ش‏
• تفسیر جامع‏، سید محمد ابراهیم بروجردى(قرن پانزدهم)‏، انتشارات صدر، تهران‏، ۱۳۶۶ ش‏
• تفسیر شریف لاهیجى‏، محمد بن على شریف لاهیجى(قرن یازدهم‏)، دفتر نشر داد، تهران‏، ۱۳۷۳ ش‏
• تفسیر الصافى‏، ملا محسن فیض کاشانى (قرن یازدهم)، انتشارات الصدر، تهران‏، ۱۴۱۵ ق‏
• . تفسیر فرات الکوفى‏، ابوالقاسم فرات بن ابراهیم فرات کوفى(قرن چهارم)‏، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامى‏، تهران‏، ۱۴۱۰ق‏
• . تفسیر نمونه‏، ناصر مکارم شیرازى(قرن پانزدهم)، دار الکتب الإسلامیه، تهران‏، ۱۳۷۴ش‏
• . تفسیر نور الثقلین‏، عبد على بن جمعه عروسى حویزى(قرن یازدهم)‏، انتشارات اسماعیلیان‏، قم‏، ۱۴۱۵ ق‏
• . محاسن التاویل‏، محمد جمال الدین قاسمى (قرن چهاردهم)‏، دارالکتب العلمیه‏، بیروت‏، ۱۴۱۸ ق‏
• . مفاتیح الغیب‏، ابوعبدالله محمد بن عمر فخرالدین رازى (قرن ششم)، داراحیاء التراث العربى‏، بیروت‏، ۱۴۲۰ق‏