موعود پایگاه اینترنتی موعود
تحقیقات تجربی انجام شده در ایران نیز حاکی از آن است که میان باورهای مذهبی و رفتارهایی همچون نماز، دعا، زیارت و توکل با افسردگی رابطه منفی وجود دارد. این یافته‌ها نشان داد که کاهش علاقه به زندگی، انزواطلبی، احساس غم، خودکم‌بینی، بی‌قراری، احساس شکست و ناامیدی، در افراد افسرده غیرمذهبی، بیشتر از افراد افسرده مذهبی است.
دعا، نیایش با خدا، یکی از حقایق بسیار پرمعنا و سازنده جنبه‌های مثبت انسانی و از اساسی‌ترین عوامل رشد و تعالی انسان است.
در دعا و نیایش، روح به منظور تقرّب به درگاه پروردگار، به سوی مبدأ غیرمادیِ جهان هستی می‌گراید و در این گرایش، موقعیّت اصلی خویش و سرمایه‌های گران‌بهای خود را درک می‌کند و این‌گونه، او از اسارت در چنگ ناامیدی رهایی می‌یابد.
در دعا و نیایش، روح به منظور تقرّب به درگاه پروردگار، به سوی مبدأ غیرمادیِ جهان هستی می‌گراید و در این گرایش، موقعیّت اصلی خویش و سرمایه‌های گران‌بهای خود را درک می‌کند و این‌گونه، او از اسارت در چنگ ناامیدی رهایی می‌یابد.
کسی که از حجاب عالم طبیعت بگذرد و به عالم حق و حقیقت پا بگذارد، موجودی روحانی خواهد شد. از این‌رو، مدّت‌هاست رابطه مستقیم دعا و نیایش با سلامت روان بر همگان آشکار شده است. اکنون نیز روانشناسی مذهب، حمایت‌های تجربی فراوانی را در این راستا فراهم آورده است.
بهترین شیوه برای بررسی نقش دعا در سلامت روان این است که کنش و کارکرد دعا را از نظر روان‌شناختی به مقولاتی تقسیم کنیم؛ آنگاه در هر مقوله به بررسی شواهد تجربی موجود بپردازیم تا نتیجه‌گیری آسان شود.
شواهد پژوهشی و تجربی نقش دعا در سلامت روان را می‌توان در محورهای زیر طبقه‌بندی کرد:
الف ـ اضطراب
پیشگیری و درمان اضطراب، یکی از زمینه‌های کاربردی پژوهش در مورد دعا به شمار می‌رود.
زندگی انسانی در جوامع کنونی مخاطره‌انگیز می‌نماید. احساس سردرگمی، پوچی‌های ناشی از دورشدن از فطرت اصیل خویش، زندگی ماشینی و شیوع انواع انحراف‌های اخلاقی، بیش از پیش انسان‌ها را دچار مشکلات روحی و روانی کرده است. سرخوردگی و سرگردانی بشر امروز، آنقدر گسترده است که همگان به گونه‌ای آن را احساس می‌کنند. در این شرایط، پژوهش‌های تجربی در طول بیش از دو دهه، با بیان کردن نقش ارزش‌ها در روان‌درمانی، بر ضرورت به کارگیری دعا، نماز، عبادت و حضور در محافل و مکان‌های مذهبی تأکید می‌کنند.
الف ـ اضطراب
پیشگیری و درمان اضطراب، یکی از زمینه‌های کاربردی پژوهش در مورد دعا به شمار می‌رود.
زندگی انسانی در جوامع کنونی مخاطره‌انگیز می‌نماید. احساس سردرگمی، پوچی‌های ناشی از دورشدن از فطرت اصیل خویش، زندگی ماشینی و شیوع انواع انحراف‌های اخلاقی، بیش از پیش انسان‌ها را دچار مشکلات روحی و روانی کرده است. سرخوردگی و سرگردانی بشر امروز، آنقدر گسترده است که همگان به گونه‌ای آن را احساس می‌کنند. در این شرایط، پژوهش‌های تجربی در طول بیش از دو دهه، با بیان کردن نقش ارزش‌ها در روان‌درمانی، بر ضرورت به کارگیری دعا، نماز، عبادت و حضور در محافل و مکان‌های مذهبی تأکید می‌کنند.
۱. تعریف اضطراب: اضطراب در فارسی معادل پریشانی، سراسیمگی، نگرانی و احساس ناراحتی است.۱ در روانشناسی، اضطراب به «احساس رنج‌آوری که با یک موقعیّت ضربه‌آمیز کنونی یا با انتظار خطری که به شیئی نامعیّن وابسته است»، تعریف می‌شود.۲
همه افراد، در شرایط فشار، تا حدّی احساس نگرانی، دل‌شوره و اضطراب می‌کنند که البتّه وجود این احساس‌ها در حدّ متعادل برای همه ضروری است، ولی اگر این حالت در فرد ادامه یابد، مخرّب و خطرناک خواهد بود.
۲. عوامل اضطراب آفرین: مهم‌ترین عواملی که می‌توانند سبب تشویش خاطر و نگرانی انسان شوند، عبارتند از:
۱. ترس از آینده: گاه اضطراب و نگرانی، به سبب آینده مبهمی است که در برابر فکر انسان خودنمایی می‌کند. احتمال زوال نعمت‌ها، از دست دادن پُست و موقعیّت، بیماری و مشکلات اقتصادی، پیوسته آدمی را رنج می‌دهد.
۱. ترس از آینده: گاه اضطراب و نگرانی، به سبب آینده مبهمی است که در برابر فکر انسان خودنمایی می‌کند. احتمال زوال نعمت‌ها، از دست دادن پُست و موقعیّت، بیماری و مشکلات اقتصادی، پیوسته آدمی را رنج می‌دهد.
۲. ترس از مرگ: عامل مهمّ دیگری که سبب نگرانی و دلهره در انسان می‌شود، هراس و وحشت از مرگ است.
۳. احساس پوچی و بی‌معنایی در زندگی: احساس پوچی و بی‌هدف بودن در زندگی، یکی از بزرگ‌ترین عوامل نگرانی در افراد است. کسانی که جهان و انسان را بی‌هدف می‌دانند و از رخدادها تفسیر مادی دارند، خطر اضطراب و انواع بیماری‌های روانی، آنان را به شدّت تهدید می‌کند.
۴. ضعف و ناتوانی: ناتوانی انسان در برابر عوامل طبیعی مانند سیل، زلزله، بیماری و ناتوانی در برابر دشمنان، یکی دیگر از عوامل نگرانی به شمار می‌آید. بدین ترتیب همه این عوامل که برشمردیم، در یک چیز با هم مشترک‌اند و آن، ضعف باورهای دینی و فراموشی یاد خداست. در مقابل، تنها راه پیشگیری از تشویش خاطر و رسیدن به آرامش و سلامت روان، برقراری رابطه با قدرت مطلق هستی است. انسان، تنها در پناه خدا و با یاد و نام او به آرامش و اطمینان می‌رسد و از دام نگرانی و ناآرامی می‌رهد. «ألا بذکر الله تطمئنّ القلوب؛ بدانید و آگاه باشید که یاد خدا و ذکر او باعث آرامش دل‌هاست».3
یکی از مصداق‌های برجسته ذکر خدا، دعاست. اگر انسان با خدا ارتباط داشته باشد و در هر شرایطی، از جمله موقعیّت‌های دشوار زندگی، مانند بیماری، فقر و مشکلات اقتصادی تنها از خداوند کمک بخواهد، هرگز به سرآسیمگی و ناچاری گرفتار نمی‌شود.
تحقیقات تجربی نشان داده است که ذکر، دعا و نیایش، در پیشگیری و درمان اضطراب نقش اساسی دارد. بنابر نتایج تحقیقات کرال و شیهان (۱۹۸۹) باور به اینکه خدایی هست که موقعیّت‌ها را کنترل می‌کند و مسئول روزی انسان‌هاست، تا حدّ زیادی اضطراب ناشی از فقر، بیکاری، بیماری و… را کاهش می‌دهد، به گونه‌ای که افراد مؤمن ارتباط خود را با خداوند، مانند ارتباط با یک دوست بسیار صمیمی توصیف می‌کنند و بر این باورند که می‌توان با نیایش، تأثیر منفی بیماری و فقر را بر روان کنترل کرد. به همین دلیل، با دعا و نیایش می‌توان به شیوه‌ای مؤثّر اضطراب را کاهش داد و از آن پیشگیری کرد.۴
از موارد ایجاد اضطراب، پیش از عمل جراحی است. از آنجا که دعا، احساس سبکی و آرامش را برای فرد به ارمغان می‌آورد و هراس و نگرانی را از او می‌زداید، تأثیر دعا بر پیشگیری از اضطراب عمل جراحی و به طور کلی در بهبود اختلال‌های روانی، از جمله اضطراب، انکارناپذیر است. رازلی و همکاران او در پژوهشی بر روی ۱۳۰ بیمار مبتلا به اضطراب، به این نتیجه رسیدند که افراد دارای باورهای مذهبی با بهره‌گیری از دعا و نیایش، در مقایسه با افراد غیرمذهبی زودتر درمان شدند.۵
تحقیقات انجام شده در ایران نیز نشان می‌دهد که دعا در پیشگیری و کاهش اضطراب مؤثّر است. برای مثال، در پژوهشی که واعظی و همکاران او به منظور بررسی رابطه دعا و اضطراب در گروهی از دانش‌آموزان مدارس تهران انجام دادند، این‌گونه برآمد که دعا سبب ایجاد آرامش در فرد می‌شود و نگرانی را کاهش می‌دهد.۶
دوستدار قلی در پژوهش بر روی همه دانش آموزان پسر مقطع متوسّطه شهر تهران، آثار نیایش درکاهش اضطراب را بررسی کرد. نتایج تحقیق او نشان داد که دعا و نیایش در کاهش اضطراب مؤثّر است.۷
ب ـ افسردگی
بر اساس بررسی‌های انجام شده، دعا و نیایش در پیشگیری و درمان افسردگی نیز مؤثّر است. افسردگی، امروزه شایع‌ترین اختلال روانی است که در همه جوامع و همه گروه‌های سنّی دیده می‌شود. این اختلال بر جنبه‌های گوناگون زندگی مردم تأثیر می‌گذارد. بی‌اشتهایی، احساس خستگی، غمگینی، ناامیدی و احساس درماندگی، از نشانه‌های مهمّ افسردگی است.۸
ب ـ افسردگی
بر اساس بررسی‌های انجام شده، دعا و نیایش در پیشگیری و درمان افسردگی نیز مؤثّر است. افسردگی، امروزه شایع‌ترین اختلال روانی است که در همه جوامع و همه گروه‌های سنّی دیده می‌شود. این اختلال بر جنبه‌های گوناگون زندگی مردم تأثیر می‌گذارد. بی‌اشتهایی، احساس خستگی، غمگینی، ناامیدی و احساس درماندگی، از نشانه‌های مهمّ افسردگی است.۸
۱. عوامل افسردگی
عواملی که می‌تواند در پیدایش یا تشدید افسردگی مؤثّر باشد، فراوان است. روان‌شناسان در تحقیقات خود به تأثیر یک یا چند عامل از عوامل ژنتیکی، فیزیولوژیکی، اجتماعی، عاطفی و شناختی در افسردگی اشاره کرده‌اند.۹ در منابع اسلامی، علّت عمده افسردگی، نگرش‌های نامعقول، افراط و تفریط در خواسته‌ها، تأثیر گناه، کمرنگ شدن معنویّت در زندگی و نبودن غنای روحی است. کسی که خدا را فراموش می‌کند، خود را نیز از یاد می‌برد. این موضوع زمینه را برای انواع اختلالات روانی فراهم می‌سازد. خداوند می‌فرماید: «و من أعرض عن ذکری فإنّ له معیشهً ضنکاً؛ هر کس از یاد من روی گردان شود، زندگی سختی خواهد داشت».10
مولوی در این‌باره می‌گوید:
اینکه بینی مرده و افسرده‌ای
زان بود که ترکِ سرور کرده‌ای
اینکه بینی مرده و افسرده‌ای
زان بود که ترکِ سرور کرده‌ای
بر اساس جهان‌بینی اسلامی، وابستگی انسان به دنیا و غفلت از یاد خدا، در سبب‌شناسی افسردگی جایگاه ویژه‌ای دارد. گزارش تحقیقات مک نمار، کاتلین، هاکت و گیل (۱۹۸۶)، گراباو، روی، بروکات و باری (۱۹۸۳)، براون و استوت (۱۹۸۳)، میتر(۱۹۹۱) و ریبکا (۱۹۹۲) بیانگر نقش باورهای غلط و منفی از خود، محیط و پیش‌بینی آینده و در بسیاری موارد کمرنگ شدن عقاید مذهبی در افراد افسرده است.۱۱ پیش‌تر یونگ (۱۹۳۵) در جریان فعالیّت‌های روان درمانی خود، دریافت که دور شدن از مذهب، قطع رابطه با خدا و داشتن افکار و اندیشه‌های غلط، می‌تواند سبب ایجاد و تشدید اختلالات روانی و افسردگی در فرد شود.
او در جایی چنین می‌نویسد: «در میان بیمارانی که در نیمه دوم زندگی، یعنی حدود ۳۵ سالگی هستند، حتّی یک نفر را ندیده‌ام که در حقیقت مشکلش پیدا کردن دیدگاه مذهبی و رابطه معنوی با خدا نبوده باشد».12 بنابراین با توجّه به آیات و روایات و نیز تحقیقات تجربی، هیچ‌گونه تردیدی باقی نمی‌ماند که دوری از مذهب و معنویت سبب ایجاد و تشدید اختلالات روانی و افسردگی خواهد شد.
۲. دعا و درمان افسردگی
ناگفته پیداست که در درمان افسردگی، «شناخت درمان‌گری»13 بیشتر از دیگر روش‌ها کاربرد دارد. برای پیشگیری و درمان افسردگی، بزرگان دین، بر نگرش صحیح افراد از خود، هستی، خدا، زندگی و سنّت‌های حاکم بر آن تأکید کرده و آموزش‌های لازم را داده‌اند.
در احادیث گوناگون، این نکته یادآور شده است که شناخت واقع‌بینانه، منطقی و درست، افسردگی را می‌زداید. امام علی(ع) می‌فرماید: «نعم طارد الهموم الیقین؛ یقین از بین برنده (درمان) خوبی برای غم‌هاست».14 از آنجا که دعا و نیایش نیر برخاسته از باورهای ویژه‌ای است، می‌تواند به پیشگیری و درمان افسردگی کمک کند. دانستن معنا و هدف زندگی، احساس تعلق داشتن به منبع والا و امیدواری به یاری خداوند در شرایط سخت زندگی، همگی از جمله باورهایی هستند که افراد مذهبی با بهره‌مندی از آنها می‌توانند از دچار شدن به افسردگی پیشگیری کنند. در روایات، افسردگی را به «غم» تعبیر کرده و البتّه یادآور شده‌اند که از دعا برای درمان آن استفاده کنید. امام صادق(ع) فرمود: «چه چیز مانع می‌شود که یکی از شما هر گاه بر اثر مشکلی از مشکلات دنیا دچار غم و اندوه شد، وضو بگیرد. سپس داخل مسجد شود و دو رکعت نماز بگزارد و بعد از نماز دعا کند».15 در روایات دیگری نیز شبیه به این مضمون وارد شده است.۱۶
آدلر (۱۹۸۷) در پژوهشی تأثیر مذهبی بودن و ارتباط معنوی با خدا را بر افسردگی، مورد مطالعه قرار داد. نتایج تحقیق او نشان می‌دهد که افسردگی در مردان و زنانی که به کلیسا می‌روند و به نیایش می‌پردازند، سریع‌تر از دیگران بهبود می‌یابد.۱۷
کونیک و همکاران (۱۹۹۵) رابطه مذهبی بودن را با نشانه‌های شناختی افسردگی بررسی کردند. بنابر نتایج این تحقیق، نشانه‌های شناختی افسردگی، مانند احساس خستگی، بی‌علاقگی، کناره‌گیری اجتماعی و احساس شکست و ناامیدی، در افرادی که اهل دعا و نیایش‌اند، کمتر است.۱۸
تحقیقات تجربی انجام شده در ایران نیز حاکی از آن است که میان باورهای مذهبی و رفتارهایی همچون نماز، دعا، زیارت و توکل با افسردگی رابطه منفی وجود دارد. این یافته‌ها نشان داد که کاهش علاقه به زندگی، انزواطلبی، احساس غم، خودکم‌بینی، بی‌قراری، احساس شکست و ناامیدی، در افراد افسرده غیرمذهبی، بیشتر از افراد افسرده مذهبی است. سطوح مذهبی بودن (مذهبی بودن درون‌سو و برون سو) نیز در میزان دچار شدن به افسردگی نقش دارد.۱۹
نتایج این تحقیقات که بیانگر ارتباط مثبت میان باورهای مذهبی و دعا با کاهش افسردگی است، می‌تواند رهنمودی برای برنامه‌سازان صدا و سیما باشد تا در برنامه‌های تلویزیونی و فیلم‌ها و سریال‌ها، درباره اهمیّت باورهای مذهبی، به ویژه دعا در سلامت روان بیشتر تأکید کنند. همچنین از نتایج تحقیقات انجام شده، می‌توان به عنوان سندی علمی‌برای ارائه مشاوره مذهبی برای افراد مبتلا به افسردگی استفاده کرد.
ج ـ دیگر اختلال‌های روانی
پژوهش‌ها نشان داده است که برای درمان اسکیزوفرنی‌های حاد، حملات مانیک، موارد قصد خودکشی، واکنش مرگ، جامعه‌ستیزی و الکلیسم، درمان از راه دعا و نیایش در حدّ بسیار بالایی مؤثّر است.۲۰ ایدلر(۱۹۸۷) نیز در تحقیق بر روی ۲۸۱۱ فرد سال خورده، به این نتیجه رسید که افسردگی و دیگر اختلال‌های روانی مشابه، در میان کسانی که به کلیسا می‌رفتند و به عبادت و نیایش می‌پرداختند، کمتر بود.۲۱
ارتباط میان دعا و سلامت روان دانشجویان
دوره جوانی، دوره آسیب‌پذیری در برابر بیماری‌های روانی، به ویژه افسردگی است. دانشجویان بیش از دیگر جوانان به افسردگی دچار می‌شوند. شاید علّت اصلی آن، دوری از خانواده و محیط‌های آموزشی دانشگاه‌ها باشد. تحقیقات نشان داده است، دانشجویانی که در فعالیّت‌های مذهبی شرکت می‌کنند، در مقایسه با کسانی که در این‌گونه برنامه‌ها شرکت نمی‌کنند، روان سالم‌تری دارند.
ج ـ دیگر اختلال‌های روانی
پژوهش‌ها نشان داده است که برای درمان اسکیزوفرنی‌های حاد، حملات مانیک، موارد قصد خودکشی، واکنش مرگ، جامعه‌ستیزی و الکلیسم، درمان از راه دعا و نیایش در حدّ بسیار بالایی مؤثّر است.۲۰ ایدلر(۱۹۸۷) نیز در تحقیق بر روی ۲۸۱۱ فرد سال خورده، به این نتیجه رسید که افسردگی و دیگر اختلال‌های روانی مشابه، در میان کسانی که به کلیسا می‌رفتند و به عبادت و نیایش می‌پرداختند، کمتر بود.۲۱
ارتباط میان دعا و سلامت روان دانشجویان
دوره جوانی، دوره آسیب‌پذیری در برابر بیماری‌های روانی، به ویژه افسردگی است. دانشجویان بیش از دیگر جوانان به افسردگی دچار می‌شوند. شاید علّت اصلی آن، دوری از خانواده و محیط‌های آموزشی دانشگاه‌ها باشد. تحقیقات نشان داده است، دانشجویانی که در فعالیّت‌های مذهبی شرکت می‌کنند، در مقایسه با کسانی که در این‌گونه برنامه‌ها شرکت نمی‌کنند، روان سالم‌تری دارند.
بر اساس نتایج یک تحقیق ملّی در امریکا که بر روی دانشجویان ۴۶ دانشگاه و دانشکده این کشور صورت گرفت، مشخص شد دانشجویان به دور از فعالیّت‌های مذهبی، دو برابر دانشجویانی که به فعالیّت‌های مذهبی می‌پردازند، مشکلات افسردگی و ضعف سلامت روان دارند. یکی از محقّقان می‌نویسد: «به نظر می‌رسد مذهبی بودن و دعا و نیایش با خدا در سلامت روان و بهزیستی روان‌شناختی دانشجویان اثرگذار است. این نتایج همچنین نشان داد که از مجموع ۳۶۸۰ دانشجویی که مورد مطالعه قرار گرفتند، ۷۷ درصد آنها به دعا و نیایش می‌پردازند و ۷۸ درصد با دوستان خود درباره موضوع‌های مذهبی بحث می‌کنند».22
یافته‌های این تحقیقات، رهنمود خوبی است برای اینکه موضوع دعا برای دانشجویان در دانشگاه‌ها تبیین و تحلیل روان‌شناختی شود و در نتیجه آنها بتوانند با دعا و نیایش، از افسردگی پیشگیری کنند.
محمّد صادق شجاعی
ماهنامه موعود شماره ۱۰۹
۱. محمّد معین، فرهنگ معین، ج۱، ص۲۹۵.
۲. پریرخ داستان، روانشناسی مرضی تحولی از کودکی تا بزرگ سالی، ج۱، ص۶۱.
۳. سوره رعد (۱۳)، آیه ۲۸.
۴. Kroll j. and shihan w.religious belives and practices among 52 psychiatric inptient Minnesota American journal of psychiatry V:109.
۵. Laoric,s An expermental study of the effects of distant intercessory prayer of self – steem anxiety and depression. Altern ther Health med Vol:38- 42
۶. علی نقی فقیهی، جوان و آرامش روان، مجموعه مقالات، ص۱۰۷.
۷. فصلنامه دانشگاه اسلامی، نهاد نمایندگی رهبری در دانشگاه‌ها، ش ۱۲ و ۱۳، صص۱۹-۳۲.
۸. کاپلان و سادوک، خلاصه روان‌پزشکی، ترجمه نصرت‌الله پورافکاری، ج۲، ص۴۱۷.
۹.نک: ایون برن، بلک ماری و دیوید سون، شناخت درمانی افسردگی و اضطراب، ترجمه حسن توزنده، صص۴۱-۵۳.
۱۰. سوره طه (۲۰)، آیه ۱۲۴.
۱۱. مهدی صانعی، بهداشت روان در اسلام، ص۸۶.
۱۲. ویلیام ووست، روان‌درمانی و معنویت، ترجمه شهریار شهیدی و سلطان‌علی شیرافکن، ص۵۰.
۱۳.cognitive.
۱۴. علاءالدین هندی، کنزالعمال، ص۱۸۱.
۱۵. میرزا حسین نوری، مستدرک الوسائل، ج۴، ص۳۱۹.
۱۶. فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۲۱۷.
۱۷. beit. hand argule m the pdgchol ogy of religion: brhavior belief and experien ce london routledge 1987 p:
۱۸.koening h. religious coping and cogniyive symptoms of depression in elderly medical patients journal of psychosomatics. vol: 36 p: 369-375.
۱۹. نک: بهداشت روان در اسلام، صص۲۳، ۲۶، ۴۷ و ۶۳.
۲۰. مجلI روانشناسی و دین، مؤسسه آموزشی ـ پژوهشی امام خمینی(ره) ش۳، ص۶۵.
۲۱. مایکل آرگایل، روانشناسی شادی، ترجمه مسعود گوهری، صص۲۶۵-۲۶۶.
۲۲. رضا رستمی، مجله‑ بهداشت روان و جامعه، ش۱، صص۸ و ۹.
پی‌نوشت‌ها:
۱. محمّد معین، فرهنگ معین، ج۱، ص۲۹۵.
۲. پریرخ داستان، روانشناسی مرضی تحولی از کودکی تا بزرگ سالی، ج۱، ص۶۱.
۳. سوره رعد (۱۳)، آیه ۲۸.
۴. Kroll j. and shihan w.religious belives and practices among 52 psychiatric inptient Minnesota American journal of psychiatry V:109.
۵. Laoric,s An expermental study of the effects of distant intercessory prayer of self – steem anxiety and depression. Altern ther Health med Vol:38- 42
۶. علی نقی فقیهی، جوان و آرامش روان، مجموعه مقالات، ص۱۰۷.
۷. فصلنامه دانشگاه اسلامی، نهاد نمایندگی رهبری در دانشگاه‌ها، ش ۱۲ و ۱۳، صص۱۹-۳۲.
۸. کاپلان و سادوک، خلاصه روان‌پزشکی، ترجمه نصرت‌الله پورافکاری، ج۲، ص۴۱۷.
۹.نک: ایون برن، بلک ماری و دیوید سون، شناخت درمانی افسردگی و اضطراب، ترجمه حسن توزنده، صص۴۱-۵۳.
۱۰. سوره طه (۲۰)، آیه ۱۲۴.
۱۱. مهدی صانعی، بهداشت روان در اسلام، ص۸۶.
۱۲. ویلیام ووست، روان‌درمانی و معنویت، ترجمه شهریار شهیدی و سلطان‌علی شیرافکن، ص۵۰.
۱۳.cognitive.
۱۴. علاءالدین هندی، کنزالعمال، ص۱۸۱.
۱۵. میرزا حسین نوری، مستدرک الوسائل، ج۴، ص۳۱۹.
۱۶. فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۲۱۷.
۱۷. beit. hand argule m the pdgchol ogy of religion: brhavior belief and experien ce london routledge 1987 p:
۱۸.koening h. religious coping and cogniyive symptoms of depression in elderly medical patients journal of psychosomatics. vol: 36 p: 369-375.
۱۹. نک: بهداشت روان در اسلام، صص۲۳، ۲۶، ۴۷ و ۶۳.
۲۰. مجلI روانشناسی و دین، مؤسسه آموزشی ـ پژوهشی امام خمینی(ره) ش۳، ص۶۵.
۲۱. مایکل آرگایل، روانشناسی شادی، ترجمه مسعود گوهری، صص۲۶۵-۲۶۶.
۲۲. رضا رستمی، مجله‑ بهداشت روان و جامعه، ش۱، صص۸ و ۹.
