عروسک دارای تأثیرگذاری فرهنگی، تربیتی و اخلاقی است. کودکان به طور غیرمستقیم از عروسکهای خود، الگو و سرمشق میگیرند و از آموزههای نهانی آنها تبعیّت و پیروی میکنند.
عروسک باربی در این خصوص جایگاه ویژهای دارد، چرا که به کمک تبلیغات گستردهای که حول محور آن صورت میگیرد به خوبی میتواند مفاهیم مورد نظر طرّاحان خود را القا کرده و انتقال دهد. باربی از منظرهای مختلف به عنوان الگو و سرمشق برای کودکان و نوجوانان تحمیل میشود و چون آموزگاری مهربان، دستشان را گرفته و به تعلیمشان میپردازد و به طور غیر آشکار به جامعه دختران پر احساس، آموزش میدهد که مردانِ امروز چه انتظاری از آنها دارند و به مردان نیز میآموزد که از زنان چه انتظاراتی باید داشته باشند.
بدون شک بخشی از علل مهمّ الگو شدن باربی برای دختران، ایجاد گرایش شدید در مردان به مدل باربی است. وقتی توسنِ خواهشها و رغبت مردان به سوی زنانی از جنس و نمونه عروسک ظریف اندامِ آمریکایی ره میسپارد، بدیهی است که زنان برای شکار دل مردان، خود را به شکل و شمایل آن در آورند؛ چرا که زنان به صورت ذاتی خواهان تسخیر قلب مردان هستند. بنابراین خواستهای مردان نیز، فشار مضاعفی را مبنی بر الگوپذیری از مدل باربی بر آنها تحمیل میکند. امروزه سیل کالاهای مورد نیاز مردم با آرم باربی در سرتاسر جهان پراکنده شده است تا قالبِ زن مورد پسند مردان و الگوی دختران هماره در مقابل چشمان آنها باشد.
باربی نماد و سمبل فرهنگ آمریکایی با ویژگی تجمّلگرایی، مدگرایی و مصرفگرایی است که تلاش میکند به همراه خیل عظیم لوازم جانبی یا انبوه سربازان خود، نوع زندگی آمریکایی را به کودکان و نوجوانان جهان تحمیل نماید و مردان و زنان آینده را با فرهنگ و ارزشهای خود تربیت کند.
زندگی زن آمریکایی آن هم با الگوی باربی مؤلّفههای مختلفی دارد که این عروسک برای نهادینه کردن آنها طرّاحی شده است. مدل لباسهای باربی، رقص، زندگی تجمّلاتی و فانتزی، مصرفگرایی محض، معاشرتهای بیقید و شرط، لذّتجویی و اباحهگری، دوری از معنویّت و همه و همه برای ساماندهی یک هدف، طرّاحی شدهاند، اینکه چگونه الگوی زندگی، سلیقه و خواستهای یک زن آمریکایی را ملکه ذهنی کودکان نمایند و به همراه متعلّقات بیشمار باربی، نیازهای زن عشرتطلب و رهای آمریکایی را به عنوان نیازهای متورّم شده و واقعی زنهای آینده ملّتهای دیگر جا بزنند.
از این رو اگر باربی بتواند احساسات، عواطف، افکار، ذائقه و نیازهای یک زن آمریکایی را به کودکان و نوجوانانِ غیر آمریکایی انتقال دهد و خواستها و روحیّات آنها را متناسب با اهداف مهندسان و تئوریپردازان فرهنگی خود راهبری و هدایت کند به اهداف دراز مدّت خود که همان استیلای فرهنگی است، دست یافته است؛ چرا که به طور طبیعی تغییر ذائقه و احساس نیاز مصرف کنندگان، به مطالبات جدیدی دامن میزند.
دکترین فرهنگی آمریکا بر اومانیسم (بشر مداری به جای خدامحوری)، لیبرالیسم (اباحیگری)، سکولاریسم (عرفی اندیشی و دنیاگرایی) و هدونیسم (لذّت محوری) است. طبیعی است که سیاستمداران و استراتژیستهای فرهنگی آمریکا تلاش نمایند تا از طریق شیوه و راهکارهای مختلف، بنیان فرهنگی خود را تقویت و آن را در آمریکا و در سراسر جهان بسط و تسرّی دهند. یکی از این شیوهها، تربیت دخترانِ آمریکا و سراسر جهان با گزارههای فرهنگی آمریکایی است. بنابراین به عنوان بهترین و کارآمدترین راه، اگر دختران سایر ملّتها با ارزشهای آمریکایی تربیت شوند، این دختران نقش همسران و مادران را در جوامع خودشان عهدهدار میشوند، بنابراین مبتنی بر ارزشهای آمریکایی، جامعهشان را اداره میکنند و این مهمترین کارکرد تهاجمییک فرهنگ مهاجم است که شهروندان دیگر ممالک را با ارزشهای خود بپروراند. این گونه است که باربی در استراتژی فرهنگی آمریکا واجدِ بالاترین تأثیرها و ارزشگذاریهاست.۱
البتّه الگوی زندگی آمریکایی تنها به وسیله باربی تبلیغ نمیشود، بلکه باربی در این زنجیره فرهنگسازی، تنها نقش یک حلقه مؤثّر را بازی میکند.
در غرب، الگوگیری از باربی به حدّی رایج است که خوانندگان و هنرپیشگان مشهور هالیوودی با صرف هزینههای سرسامآور و رفتن به زیر تیغ جرّاحان توانا، خود را به شکل و شمایل آن در میآورند تا ذائقههای باربی پسند مردم را اشباع نمایند. اینکه امروز غالب هنرپیشههای معروف زن دنیا، اندام، مو، ابرو و آرایشی متناسب با مدل باربی دارند، شاهدی بر دامنه نفوذ پرنسس باربی بر بخشی از سربازان و مبلّغان با نفوذ خود است. پیشتر در جامعه خودمان نیز مد شده بود که افرادی برای زیبایی چهرهشان به جرّاحی پلاستیکی گونه و بینی اقدام میکردند یا رنگ چشمان مشکی و زیبای خود را، به وسیله لنزهایی به رنگ آبی و سبز تغییر میدادند و نیز مادران باردار برای حفظ تناسب اندامشان به سزارین و سپس به شیر خشک متوسّل میشدند؛ در حالی که به گواه همه متخصّصان، زایمان طبیعی و تغذیه بچّه از شیر مادر، علاوه بر سلامت مادران، نقش مهمّ و اساسی در بازگشت تناسب اندام آنها ایفا میکند.
بنابراین باربی ابتدا با ایجاد بیهویّتی، بیاعتمادی و از خود بیگانگی، بنیان ارزشهای پذیرفته شده کودکان و نوجوانان را فرو میریزد و سپس الگوی خود را با لطایف الحیلی به آنها تحمیل و تزریق میکند. ترفندهای هوشمندانهای که برای ترویج و نهادینه کردن باربی به کار گرفته میشود، بدان جهت است که الگو و مدلی که به واسطه باربی ارائه میشود، دارای تفاوت و بلکه تضادهای اساسی با فرهنگ و ارزشهای پذیرفته شده کودکان اکثر کشورها است. از این رو برای فتح قلعه دل کودکان، راهی جز حیلهگری و به کار بستن نیرنگهای جذّاب و افسونگر وجود ندارد.
قصّه عروسک باربی
آقا و خانم الیود و روت هندلر در سال ۱۹۴۵ م. کمپانی «متل» را در «ایالت کالیفرنیای جنوبی» آمریکا تأسیس کردند. این شرکت ابتدا به تولید قاب عکس و مبلمان خانه میپرداخت، ولی به مرور زمان و در نهایت به تولید اسباب بازی روی آورد.
کمپانی متل در سال ۱۹۵۵ م. برای تبلیغ اسباببازیها در نمایشهای تلویزیونی با کلوپ «میکی ماوس» به همکاری پرداخت که موجب دگرگونی ساختاری در تجارت اسباب بازی شد.
این کمپانی چهار سال بعد به دلیل علاقه دختر هندلر به عروسکهای کاغذی، ساخت عروسک را دنبال کرد که منجر به عقد قرارداد برای دریافت امتیاز عروسک آلمانی «لی لی» شد. عروسک لی لی برگرفته از شخصیّت، اندام و چهره یک زن خیابانگرد آلمانی به همین نام بود. لی لی به عنوان یک قطعه کلکسیونی به بزرگسالان به ویژه به کلکسیونرهای اسباب بازی، فروخته میشد. در مورد عروسک لی لی نقل قولهای دیگری نیز وجود دارد، از جمله اینکه:
عروسک مو بور و شیک لی لی بر اساس شخصیّت یکی از داستانهای مصوّر روزنامه «بیلیت» ساخته شد و در سال ۱۹۵۵ م. در «آلمان» به بازار آمد، هدف لی لی جذب مخاطبان بزرگسال بود.۲
کمپانی متل با ایجاد تغییراتی، صورت بندی نژادی عروسک لی لی را به «آنگلوساکسون» همانند کرد.۳ با ایجاد تغییراتی در صورتبندی لی لی، عروسک باربی متولّد شد و به زودی در صفّ اوّل اسباب بازی ویژه دختران قرار گرفت. باربی مخفّف باربارا از نام دختر کوچک رئیس کمپانی متل گرفته شده است. طرّاح تغییرات باربی، جک رایان، قبلاً طرّاح موشکهای «اسپارو و هاوک» در پنتاگون، وزارت جنگ آمریکا بود که شرکت متل او را به خاطر استعدادش در شناخت فرم هیکل زنان استخدام کرد.
اوّلین مدل باربی یازده اینچ و نیم قد داشت با موهای دم اسبی، زلف چتری، لبها و ناخنهای قرمز و خطّ چشم سیاه پر رنگ. عروسکهای اوّلیه، پایهای داشتند که خیلی زود کنار گذاشته شد.۴
باربی فیلیپینی
در سال ۱۹۵۹ م. هر عروسک باربی به قیمت سه دلار فروخته میشد، امّا بعدها باربیهای ساخت کمپانی متل به قیمت ۴۵۰۰ دلار به فروش رفت. تولید و عرضه انبوه باربی، کمپانی متل را به یکی از ثروتمندترین شرکتهای جهان تبدیل کرد؛ به گونهای که در هر دو ثانیه به طور متوسط تعداد پنج باربی در جهان به فروش میرسید و اگر کلّ باربیهایی را که تا به حال در جهان تولید شده است، به گونهای در کنار هم قرار دهیم که سر یکی درکنار پای دیگری قرار گیرد، رشتهای از عروسک باربی خواهیم داشت که هفت بار دور کره زمین دور خواهد زد. فقط در «ایتالیا» تعداد عروسکهای باربی از تعداد جمعیّت این کشور بیشتر است.
تاکنون بیش از یک میلیارد عروسک باربی در حدود ۱۴۰ کشور جهان به فروش رفته و در اروپا و آمریکا بیش از ۹۰ درصد دختران بین سنین سه تا ده سال صاحب حدّاقل یک عروسک باربیاند.۵
در سال ۱۹۶۱ م. کمپانی متل، عروسک کِن، دوستپسر باربی را تولید کرد. باربی برای یک مدّت طولانی بدون اینکه با کِن ازدواج نماید، دوستی و رفاقت خود را با او ادامه داد و بدین وسیله تبلیغ و ترویج دوستی با پسران نیز در دستور کار باربی قرار گرفت. کِن با لباسهای شیک و موهای قهوهای و نامیبرگرفته از نام پسر آقای هندلر، رئیس کمپانی متل بود. بعدها عروسکهای «میچ و اسکیپر» نیز به باربی و کِن ملحق شدند.
در سال ۱۹۶۸ م. کمپانی متل برای اینکه به باربی یک شخصیّت تربیتی جهانی ببخشد، اقدام به ساخت و فروش عروسکهای سیاه و زردی نمود که هیکل و اندام آنها کاملاً همانند اندام باربی با رنگ و پوستی متفاوت بود. عروسک دو رگه آفریقایی ـ آمریکایی «کریستین» که به باربی سیاهان معروف بود، به بازار آمد. امّا این تمامِ مسئله نبود، بازار بیش از یک میلیاردی زردپوستان در آسیا و همچنین تربیت غربی آنها، عروسک«کی یرا» باربی ژاپنیها و چینیها را روانه بازار کرد. در کنار این دوست زرد پوست، عروسک «ترزای» آمریکای لاتین به جمع دوستان باربی پیوست. آقای مهرداد خلیلی در مقالهای که تحت عنوان «شکست پرنسس آمریکایی، بگذارید جنگ شروع شود» به رشته تحریر در آورده است، مینویسد:
شرکت متل، سازنده باربی برای گسترش بازار فروش خود حتّی عروسکهای باربی با پوست قهوهای، سیاه و زرد تولید کرده تا دختران کشورهای گوناگون با عروسکهای باربی مکزیکی، ژاپنی و هندی بازی کنند. امّا این باربیها با وجود داشتن پوست تیره، فاقد خصوصیّات نژادی زنان سیاه پوست هستند. احتمالاً این روش موذیّانهای است تا دختران کشورهای گوناگون فکر کنند آنها هم باید در بزرگسالی زنی لاغر و بلند بالا باشند. به عنوان مثال خطّ تولید جدید عروسکهای باربی فیلیپینی، موها و رنگ پوست تیرهای دارد، این عروسکی است که برای ساکنان جزیرهای با درآمد سرانه ۵۸۰ دلار آمریکا ساخته میشود.۶
از سال ۱۹۶۵ م. کمپانی متل در راستای تبلیغ و ترویج باربی به ساخت و فروش اسباب بازیهای جانبی و تکمیلی آن پرداخت. اسباب بازی «ببین و بگو» در مهدکودکها، خودروهای مسابقهای احتراقی، اسباببازیهای الکترونیکی، سرگرمیهای ویدئویی خانگی، پازلها و… بخشی از تولیدات این کمپانی بود.
در سال ۱۹۷۸ م. کمپانی متل متأثّر از شعار رئیس جمهور وقت آمریکا، جیمیکارتر، مبنی بر بسط و توسعه حقوق بشر در جهان، اساسنامه جهانی کودک را تنظیم کرد و به شکل قابل توجّهی شرکایی را به صورت غیرانتفاعی در اتّحادیهای پیرامون اساسنامه مزبور از سراسر جهان گرد آورد. در سال ۱۹۸۶ م. کمپانی متل برای ترویج باربی، شرکت هنگ کنگی «اراکو» را تأسیس کرد و در سال ۱۹۸۸ م. با کمپانی «والت دیسنی» در جهت تولید و بازاریابی اسباببازیها و فیلمهای شخصیّتهای عروسکی و کارتونی معروف والت دیسنی در سراسر جهان قرارداد همکاری بست. همچنین کمپانی متل در سال ۱۹۸۸ م. کلّ سهام شرکت اسباببازیسازی فرانسوی «اس.ای» را خرید و در سال ۱۹۹۸م.شرکت «کورجی توبز» انگلیسی را تأسیس کرد. با توجّه به گسترش نفوذ باربی، کمپانی متل در سال ۱۹۹۱ م. شرکت «آویوا»، تولید کننده اسباببازیهای ورزشی را تأسیس کرد و در سال ۱۹۹۲ م. به تأسیس شرکتهای بینالمللی پرداخت. این کمپانی در سال ۱۹۹۳ م. مجموعه محصولات «فیشر پرایز»، تولید کننده اسباببازی پیش دبستانی را به خود ملحق کرد و در سال ۱۹۹۴ م. شرکت «کرانسنکو» را برای تولید اسباببازیهای معروف باربی در انگلیس تأسیس کرد. کمپانی متل در سال ۱۹۹۵ م. مقرّرات تولید و توزیع عروسکهای بزرگ «کاپچ کیدز» را تدوین نمود و در سال ۱۹۹۷ م. کمپانی اسباب بازی «نایکو» را در خود ادغام کرد. در سال ۱۹۹۷ م. خطّ تولید باربی دست به ساخت و عرضه عروسک معلول سوار بر ویلچر به نام «اسماعیل» زد. این عروسک همان طور که از نامش پیداست، نماینده ملّتهای مسلمان بود که با جسم علیل، ناقص و معیوبش، به هر صورت چهرهای بدبخت و قابل ترحّم از مسلمانان نشان میداد. در سال ۱۹۹۸ م.
کمپانی متل، شرکت اسباب بازیسازی انگلیسی «پرنده آبی» را خرید. همچنین این کمپانی در سال ۱۹۹۸ م. «دختر مطلوب آمریکایی» را در دو مجموعه ۳ تا ۷ ساله و ۷ تا ۱۳ ساله تولید و عرضه کرد. در سال ۲۰۰۰ م. کمپانی متل امتیاز مجموعه بازیها و فعّالیتهای سرگرم کننده پیرامون داستانهای «هری پاتر» شامل عروسکها، پازلها، خودروها ـ بازیهای کامپیوتری ـ و فیلمهای مربوط را با همکاری کمپانی سینمایی «وارنر» خریداری کرد. همچنین در سال ۲۰۰۱ م. به معاهده جهانی چاپ و انتشارات «تی اچ کیو» برای گسترش و نشر بازیهای آموزشی و نرم افزارهای تولیدی خود، شامل باربی، هاتوی، دختر آمریکایی، مچ باکس و فیشر پرایز وارد شد. در سال ۲۰۰۱ م. باربی در اوّلین فیلم کامپیوتری به نامِ «باربی در فندق شکن» ظاهر شد. این فیلم به طور ماهرانهای در صدد تحریک انگیزه کودکان برای یادگیری رقص غربی باله بود. خلاصه این کارتون یک ساعته به شرح زیر است:
باربی و دختر کوچکی به نام کِلی ـ که باربی را به عنوان یک الگو پذیرفته است ـ در حال تمرین رقص باله هستند که به واسطه ناامیدی کِلی از یادگیری رقص، ناچار به توقّف تمرین خود میشوند. در این هنگام باربی به کِلی میگوید: اگر به طور مستمر تمرین کنی یاد میگیری، فقط باید شجاعت تمرین کردن داشته باشی. باربی سپس به نقل داستان کلارا، بالرین معروف میپردازد.
پس از این فیلم، تعداد قابل توجّهی فیلم کامپیوتری، انیمیشن، فیلم سینمایی، سکس، مستهجن و … در مورد باربی با هدف آلودن دنیای پاک دختران و پسران به هوسهای شهوانی و سمت و سو دادن ذائقه فرهنگی آنها ساخته شد. البتّه این رویّه منحصر به باربی نیست؛ بلکه بسیاری از فیلمها و کارتونهای غربی را شامل میشود. برای نمونه به یک مورد از کارتونهای معروف که تلویحاً درصدد تبلیغ و نهادینه کردن آرمانها و آرزوهای رژیم صهیونیستی است، اشاره میکنیم:
در کارتون «لوک خوش شانس» گانگستری سفیدپوست که نماد کلانتر و قانون اومانیستیِ آمریکایی است و همیشه وِرد زبانش تنهایی، غریبی و آوارگی خودش است، با چهره و اخلاق نیکو ـ که با وجود اسب بذله گویش، سالی و سگ خنده رویش، بوشویک، جذّابیت دو چندانی مییابد ـ همیشه در جستوجوی مجرمان و تبهکاران است و هیچ گاه با شکست رو به رو نمیشود. در بعضی از قسمتهای آن شاهدیم که لوک متمدّن و مهربان، فرشته نجات سرخپوستان ساده لوح و مردمی از فرقههای مذهبی خرافی میباشد و اگر نبود لوک، جنگ قبیلگی و ظلم و تبهکاری همه جا را فرا میگرفت. بالأخره برای ما هنوز جای این سؤال باقی است که خانه لوک کجاست؟ و چرا همیشه در پایان غرورانگیز پیروزیهایش در غروبی زیبا به سمت خورشید ـ نماد سرزمین موعود در کتاب مقدّس یهود ـ میرود.
فارغ از این موضوع، باربی در طول سالیان گذشته، بیش از ۵۰۰ بار بازسازی و اصلاح شد و هر بار به الگودهی نسلهای جوانِ نوظهور پرداخت. با وجود این، کمپانی متل همواره ساختار و چهارچوب اوّلیه باربی را حفظ کرد.
متل، هیچ گاه فیزیک اصلی باربی را تغییر نداد؛ امّا پیوسته جزئیّات آن را با دقّت تغییر میداد تا آن را با مُد روز هماهنگ سازد و سطح رقابت را حفظ کند. باربیهای اوّلیه بوی مداد شمعی میدادند، رنگ پوستشان به مرور زمان میپرید، ولی این مشکلات اوّلیه به سرعت بر طرف شد و افزوده شدن تعداد بیشماری حرکت بدن در حالت چهره به باربی، واقع نمایی آن را بیش از پیش کرد و به تدریج باربیهای سیاه پوست و زرد پوست و آمریکای لاتین به جمع باربیهای مو بور و چشم آبی پیوستند.۷
باربی در نقشها و شخصیّتهای متفاوت از جمله پرستار، افسر پلیس، سرباز، آموزگار، پزشک، دندانپزشک، دامپزشک، خواننده موسیقی راک، ژیمناست، کاراگاه، افسر نیروی دریایی، افسر خلبان، مهماندار هواپیما، دزد، گدا، رقّاص، فاحشه و… عرضه شد که این شخصیّتپردازیها در راستای کارکرد تربیتی باربی بود. باربی در عرصه سیاست نیز به طور فعّال حضور داشت، او در ادامه جنگ روانی غرب، علیهاندیشههای اسلامی واردِ عرصه شد و مبارزه با فرهنگِ شهادتطلبی را در دستور کار خود قرار داد. باربی انتحاری و شهادتطلب که پس از فریاد «الله اکبر» با فشردن ضامن کمربند انفجاریش منفجر میشد، به طور غیرمستقیم تلاش میکرد تا فرهنگ شهادتطلبی یا تنها سلاح پیروز و بیرقیب مسلمانان را، در میان کودکان به تمسخر گرفته و با غیرمنطقی جلوه دادن آن، نسلهای آینده را از دستیازی بدان محروم سازد.
با توجّه به گسترش روز افزون تبلیغات ضدّ اسلامی و ضدّ شهادتطلبی در غرب، این بار یک کارخانه اسباببازی سازی آمریکایی سعی نموده تا با ساخت عروسکهای باربی که در میان کودکان، محبوبیّت خاصّی دارد، تفکّرات ضدّ اسلامی را در میان آنها گسترش دهد. این اقدام که از سوی کارخانه متل آمریکا صورت پذیرفته و طیّ آن عروسکهای به اصطلاح شهادتطلب باربی، خود را با فشار دادن یک دکمه، منفجر میکنند با اعتراض برخی مجامع اسلامی و فلسطینی مواجه شده است… یکی از مسئولان حماس اعلام کرد: این اقدام در راستای کوبیدن هر چه بیشتر روحیه شهادتطلبی در میان زنان و کودکان فلسطینی است.۸
باربی با حضور در رقابتهای انتخاباتی؛ بُعد دیگری از فعّالیتهای سیاسی خود را به نمایش میگزارد. او با تبلیغ کاندیداهای خاص، مردم را به نفع آنها تحریک و تهییج مینماید. باربی در عرصه جنگ و نظامیگری نیز حضور دارد. او برای تهییج سربازان آمریکایی، لباس نظامی میپوشد، سلاح آمریکایی به دست میگیرد و برای اهداف آمریکایی تن به جنگهای خونین و طولانی میدهد و بدین وسیله افکار عمومی جوانان آمریکایی را، متأثّر از خواستهای سیاستمدارانِ کاخِ سفید میکند.
عروسک سندی
در طول ۴۰ سال گذشته، عروسک باربی در عرصه سیاست آمریکا فعّال بوده است. در طول انتخابات ایالتی و ملّی، باربی بسیار فعّال است. در طول جنگ «ویتنام»، «گرانادا»، «پاناما» و در انتهای جنگ سرد، باربی نقشهای متفاوتی را ایفا کرد. در طول جنگ عراق و آمریکا در سال ۱۹۹۰ م. عروسک باربی با پوشش یونیفرم نظامی آمریکایی به تهییج افکار عمومی پرداخت. پس از واقعه ۱۱ سپتامبر نیز باربی با پوشیدن یونیفرم نیروهای نظامی ضدّ تروریست، با ایفای نقش جدید خود به تهییج افکار عمومی پرداخت. تیتر آگهیهای تبلیغاتی باربی برای نبرد ضدّ تروریسم این بود: باربی ـ روح آمریکایی.۹
اکبر مظفّری
ماهنامه موعود شماره ۱۱۵
پینوشتها:
۱. روزنامه ایران، ۳۱ شهریور ۸۱، ص ۶.
۲. هفته نامه ندای ایران، ۱۰ بهمن ۸۳.
۳. «آنگلوساکسون نام عمومی قبایل ژرمنی (آنگلها، ژوتها، ساکسنها) بود که در قرن ششم میلادی بریتانیا را تصرّف کردند.» فرهنگ فارسی عمید، نوشته حسن عمید، ج ۱، ص ۵۸.
۴. هفته نامه ندای ایران، ۱۰ بهمن ۸۳.
۵. همان.
۶. روزنامه ایران، ۳۱ شهریور ۸۱، ص ۶.
۷. هفته نامه ندای ایران، ۱۰ بهمن ۸۳.
۸. سایت خبرگزاری مهر، ۱۵ اردیبهشت ۸۴.
۹. روزنامه ایران، ۴ مهر ۸۱، ص ۶.