یاد کردی از عالمِ ربّانی، مرحوم حضرت آیت الله میرزا محمّد باقر فقیه ایمانی اصفهانی(ره)
نگاهی به زندگانی و حیات علمی
مرحوم آیت الله میرزا محمّد باقر فقیه ایمانی فرزند مرحوم حاج شیخ حسینعلی تهرانی در خانواده‌ای مذهبی از پدری روحانی و مادری علویّه چشم به جهان گشود. در دوران کودکی پدر خود را از دست داد و در دامان پاکِ مادر خویش رشد و پرورش یافت. پس از تحصیلات ابتدایی به علّت علاقه شدید وارد حوزه علمیّه شد و به تحصیل علوم دینی پرداخت و در رشته‌های مختلف مانند فقه و اصول، تفسیر، حدیث شناسی، شعر و ادبیات به مراتبی دست یافت و در ضمن تحصیلات به تزکیه نفس و کسب کمالات معنوی پرداخت.
مرحوم فقیه ایمانی با اینکه در سنین کودکی از نعمت پدر بی‌بهره شد، امّا با همّتی بلند و ستودنی، سخت‌کوشانه به تحصیل پرداخت و نزد عالمانی نام‌آور، در حوزه دیرینه و کهن «اصفهان» زانوی شاگردی زد و از دانش و پارسایی آن دانش مردان و انفاسِ پاک آن بندگان خوب خدا بهره‌مند شد و شخصیّت معنوی و علمی ایشان شکل گرفت.
از استادان ایشان می‌توان ۱. مرحوم سیّد محمود کلیشادی معروف به سیّد مغنی‌گو؛ ۲. عالم زاهد ربّانی آخوند کاشی؛ ۳. زعیم عالیقدر جهانِ تشیّع مرحوم آیت الله بروجردی؛ در زمان سکونت و تحصیل ایشان در دارالعلم اصفهان؛ ۴. مرحوم آخوند ملّا عبدالکریم گزی؛ ۵. مرحوم آیت الله حاج آقا منیرالدّین بروجردی ـ از نوادگان محقّق قمی، صاحب «قوانین الاصول» و پدر زن خود ـ نام برد.
شخصیّت شناس و رجالی معاصر اصفهان مرحوم مصلح الدّین مهدوی در کتاب «دانشمندان و بزرگان اصفهان» درباره ایشان چنین آورده:
مرحوم میرزا محمّد باقر فقیه ایمانی، عالمِ فاضل و زاهدِ ورع متّقی، پدرش از علمای تهران و پسر از فُحولِ دانشمندان و مؤلّفان اصفهان است. در خدمت مرحوم [آیت الله] حاج آقا منیرالدّین بروجردی (پدر زن خویش) و جمعی دیگر مانند شیخ عبدالحسین محلّاتی، آیت الله برجردی و… تحصیل نموده و عمر خود را به عبادت و انزوا گذرانید. حدود ۷۰ جلد کتاب تألیف نموده و بیشتر تألیفات او مربوط به صاحب الزّمان(ع) است.
مرحوم مهدوی آنگاه ۲۹ جلد از آثار او را که عمدتاً در موضوع مهدویّت است برمی‌شمارد.۲
- ارادتی خاص به امام عصر(ع) داشت
همه کسانی که به گونه‌ای به شرح احوال این فقیه فرزانه و عاشق دلباخته حضرت مهدی(ع) پرداخته‌اند به این نکته اشاره و تأکید کرده‌اند که: ایشان ارادت خاصّی به امام زمان(ع) داشت.
مرحوم مهدوی در کتاب دانشمندان و بزرگان اصفهان اضافه می‌کند که: وی از کسانی است که در زمان غیبت کبرا مشرّف به حضور باهرالنّور آن ولیّ الله الاعظم(ع) شده و بدین افتخار مُباهی گردیده است.۴ داستان تشرّف ایشان در ادامه خواهد آمد.
فرزند ایشان جناب حجّت الاسلام و المسلمین مهدی فقیه ایمانی ـ حفظه الله ـ درباره این خصوصیّت پدر ـ عشق و محبّت فراوان به امام زمان(ع) ـ چنین آورده:
آنچه بیش از هر چیز قابل ذکر است توجّه و علاقه خاصّی بود که ایشان به اهل بیت(ع) و خصوصاً حضرت بقیّه الله الاعظم ـ ارواحنا فداه ـ داشت که کاملاً در رفتار و گفتار ایشان آشکار بود. ایشان در تمام عمر شریفشان در انتظار و فراق آن حضرت، دلی‌سوزان و اشکی ریزان داشتند و در منابر، مجالس و محافل و در هر فرصتی دل‌ها را به ساحت مقدّس آن حضرت متوجّه و ملتفت می‌کرد و با آن حال معنوی تأثیر خاصّی در اشخاص می‌گذاشت. مرحوم پدر، عنایت و اهتمام زاید الوصفی به ذکر فضایل و مناقب امام زمان(ع) داشت آن چنان که تمام منبرهای او در ایام مختلف سال در مسجد محلّ اقامه نماز جماعت یا مکان‌های دیگر و همچنین مجلسی که در تمام روزهای سال ـ قبل از ظهر ـ در منزل شخصی خود منعقد می‌کرد، منحصر به ذکر امام زمان(ع) و آغاز و انجام آن در شرح زندگی و دیگر شئون حیاتی و امامتی آن حضرت بود. هر کس دچار هر گونه گرفتاری و مشکل مادّی یا معنوی می‌شد، قبل از هر چیز او را به نوعی از توسّلات به امام عصر(ع) رهنمون می‌شد و توصیه‌ای در توجّه به آن حضرت و قرار دادن نذری برای ایشان می‌نمود.
در سنین پایانی عمر شریفشان با اینکه بیماری، خروج او را از منزل مشکل کرده بود، پیوسته بر ذکر و یاد مولای خود مداومت می‌کرد و چه بسا به تنهایی دعای مبارک ندبه را در روزهای جمعه، سه مرتبه با شور و شوق و در حالتی از ابتهاج و انتظار می‌خواند و در غم فراق مولای خود می‌گریست و خانواده، دوستان، یاران و شاگردان خود را به خواندن دعای ندبه توصیه می‌کرد.۵
سرانجام مرحوم فقیه ایمانی که عمری در انتظار محبوبِ خود سوخته و چشم به راه دوخته بود و بسان مرغی در قفس با یاد مولای خود نفس می‌زد، در شب جمعه ۲۰ ذی قعده سال ۱۳۷۰ ق. برابر با اوّل شهریور ماه ۱۳۳۰ ش. در سنّی نزدیک به هشتاد سالگی در اصفهان درگذشت و به دنیای فراخ‌تر و روشن‌تر پا نهاد و در قبرستان تاریخی «تخت پولاد» ـ در تکیه کازرونی‌ها ـ به خاک سپرده شد.
- آثار مرحوم فقیه ایمانی در حوزه مهدویّت
چنانچه اشارت رفت از این فقیه فرزانه و صاحب دل نزدیک به ۷۰ جلد کتاب در حوزه‌های مختلف علوم دینی و ادبی و اسلامی‌باقی مانده که از آن تعداد ۲۷ جلد مختصّ به حضرت بقیّـ［ الله(ع) به زبان‌های عربی و فارسی و در قالب شعر و نثر است که تاکنون هفت جلد آنها به همّت فرزند برومند ایشان چاپ و منتشر شده است که در اینجا معرفی کوتاه برخی از آثار ایشان تقدیم شما خوانندگان محترم می‌گردد.
۱. «مطلع الانوار»؛ ۲. «فوز اکبر»؛ ۳. «شیوه‌های یاری قائم آل محمّد(ع)»؛ ۴. «سوز هجران» (شعر)؛ ۵. «انیس المحجّـه فی کیفیـهالرّجعه (در بحث رجعت)»؛ ۶. «بشاراتِ الالهیّه الی الدوله القائمیّه»؛ ۷. «تحفـه القائمیّه» (در شرح و سند زیارت ناحیه مقدّسه)؛ ۸. تکمله الایمان بمعرفه صاحب الزّمان»؛ ۹. «الدّره البهیّه» (در بیان شباهت‌های آن حضرت به خورشید)؛ ۱۰. «طالع مسعود» (در شرح احادیث رسیده در ولادت قائمِ موعود)؛ ۱۱. «فوائد المهدویّه» (فواید کلّی امام عصر در امر دین و دنیای مردم)؛ ۱۳. «وسائل المهدیّه» (در فضیلت یاری و نصرت آن حضرت)؛ ۱۴. «فتوحات مهدیّه» (فتوحات کلّی و فرج دینی و دنیوی برای شیعه در عصر غیبت).
امید آنکه سایر نوشته‌ها و تألیفات، این عالمِ ربّانی و شیدای دلباخته موعود جهانی، حضرت مهدی(ع) به تدبیر فرزند برومند ایشان به نحوی شایسته در اختیار دوستداران امام عصر(ع) قرار گیرد و تعمیق فرهنگ مهدویّت را در پی داشته باشد.
- گزارشی از کتاب مطلع الانوار
مرحوم آیت الله میرزا محمّد باقر فقیه ایمانی(ره) علاوه بر تعبّد، تخصّص و اجتهاد در بسیاری از علوم اسلامی ـ خصوصاً احاطه کم نظیر او در احادیث و روایات ـ از طبع شعر خوبی نیز برخوردار بوده و به دو زبان عربی و فارسی شعر می‌گفته است و باید گفت که شعر عربی او بر زبان فارسی‌اش برتری خاصّی دارد. ایشان درباره امام عصر(ع) قصاید و منظومه‌های فراوانی سروده و ارادت و محبّت خود را از این طریق به آن حضرت اظهار داشته است. بیشتر اشعار عربی او به سبک استدلالی بوده و در آنها مسائل مربوط به آن حضرت را تبیین و اثبات می‌کند که مهم‌ترین اثر او در این ساحت کتاب «مطلع الانوار فی ذکر امام الغائب عن الابصار» است معرفی این کتاب به طور کامل و شرح ارجوزه‌های آن در کتاب «مشتاقی و مهجوری»؛ نوشته عبدالحسن بزرگمهرنیا که توسط نشر موعود عصر منتشر شده، نویسنده: عبدالحسن بزرگمهرنیا، ناشر: موعود عصر(عج) آمده است. است این کتاب به زبان عربی و بالغ بر ۵۵۰۰ بیت و به سبک استدلالی است. این کتاب شامل هفت اُرجوزه۶ است و هر ارجوزه هم متشکّّل از چند فصل و هر فصل هم بیانگر یکی از شئون امام عصر(ع) است.
هرگز وجود حاضر غایب شنیده‌ای؟!
در یکی از سال‌ها، شب نیمه ماه مبارک رمضان، حضرت آیت الله فقیه ایمانی، مشغول سرودن اشعاری به زبان عربی در مدح و منقبت پیامبر اکرم(ص) و خاندان گرامی او به ویژه امام عصر(ع) بودند که به این بیت می‌رسند:
لا یسمّا امامنُا الثانی عشر
من حاضرٌ فینا و عنّا مُستتر
یعنی: خصوصاً امام دوازدهم ما، که در میان ما حاضرند، امّا از دیده‌ها پنهان هستند.
پس از سرودن بیت بالا، بر اثر خستگی به خواب می‌رود. پس از چندی احساس می‌کند که کسی درِ خانه را به شدّت می‌کوبد. از خواب برخاسته و درِ خانه را می‌گشاید، امّا با کمال تعجّب کسی را نمی‌یابد. بعد از این اتّفاق، خواب از چشم ایشان پریده و دیگر خوابشان نمی‌برد، بنابراین به نظرشان می‌رسد که در این شب نیمه رمضان به حمّام رفته و غسل مستحبّی آن شب را به جا بیاورد. به نیّت حمّام از خانه خارج می‌شود. وقتی وارد حمّام می‌شود می‌بیند آب خزینه اوّل خیلی کثیف است، ولی خزینه دومی آب بسیار پاکیزه‌ای دارد، امّا خیلی گرم و سوزان است تا آنجا که امکان ورود در آب میسّر نیست.
مرحوم فقیه ایمانی در این حال حیران می‌ماند که چه کند؟ ناگهان ملاحظه می‌کند آقای بزرگواری وارد حمّام شده و به راحتی وارد همان خزینه آب گرم و سوزان شده و آب‌تنی می‌کند. ایشان هم به دنبال آقا، وارد خزینه می‌شود، ولی این بار خلاف نوبت پیش احساس گرمای ملایم و مطبوعی می‌نماید، امّا در آن حال متوجّه این تغییر دمای آب نمی‌شود.
باری، پس از مدّتی آن آقای بزرگوار از خزینه خارج می‌شود که در این حال مرحوم فقیه ایمانی احساس سوزش و گرمای شدیدی کرده، با سرعت از خزینه خارج می‌شود و به سوی رختکن حمّام رفته و از استاد حمّامی سراغ آن شخص را می‌گیرد. حمبامی در پاسخ می‌گوید: کسی غیر از شما وارد حمّام نشده و کسی هم خارج نگردیده است. در این حال مرحوم فقیه ایمانی قصّه و قضیّه را با خود مرور می‌نماید و ملتفت می‌شود به صدا در آمدن در خانه در نیمه شب و اندیشه رفتن به حمّام و انجام غسل مستحبّی، ملایم و مطبوع شدن آب سوزان خزینه با ورود آقا و همچنین گرم و جوشان شدن آن پس از خروج ایشان همه غیرعادّی بوده است و این مقدّمات برای این بوده که امام می‌خواسته‌اند مضمون این شعر را ملموسانه به ایشان بفهمانند و ظاهراً رفع استبعاد نمایند که وجود (حاضر غایب) چگونه تحقّق می‌یابد آری:
لا یسمّا امامنا الثانی عشر
من حاضر فینا و عنا مستتر
این بیت در منظومه «مطلع الانوار» صفحه ۲۳۵، سطر هفتم آمده است!۷
- به مردم بگویید توبه کنند و برای تعجیل در فرج و ظهور دعا کنند.
مرحوم آیت الله میرزا محمّد باقر فقیه ایمانی رفاقت دیرینه و عمیقی با مرحوم آیت الله شهید سیّد محمّدتقی موسوی اصفهانی صاحب «مکیال المکارم» داشت. مرحوم موسوی اصفهانی این رؤیای صادقه را از آن عالمِ ایمانی و مؤیّد به تأییدات سبحانی در بخش نهم کتاب خود در «نتایج دعا برای فرج» چنین آورده: دعا، وسیله تأیید خداوند در عبادت است و مداومت در دعا برای مولایمان صاحب‌الزّمان(ع) سبب می‌شود که خداوند متعال انسان را در عبادت تأیید کند و او را از اولیای خود قرار دهد و شکّی نیست که ارزنده‌ترین و عظیم‌ترین انواع دعا آن است که برای کسی باشد که خداوند حقّش را بر تمام خلایق واجب ساخته و به برکت وجود او فیض به همه موجودات رسیده است. بنابراین بر اهل ایمان لازم است که در هر زمان و مکان به این امر اهتمام ورزند.
مرحوم علّامه فقید شهید سیّد محمّدتقی اصفهانی در ادامه در تأیید و تسدید گفتار خود این رؤیای صادقه را از مرحوم آیت الله فقیه ایمانی چنین نقل می‌کند:
برادر عزیز ایمانی، فاضل مؤیّد به تأییدات سبحانی، آقا میرزا محمّد باقر اصفهانی ـ که خداوند بر بزرگی‌اش بیفزاید و آرزوهای او را برآورده کند ـ همین روزها برایم نقل کرد که: شبی از شب‌ها در خواب یا ـ میان خواب و بیداری ـ مولایم حضرت امام حسن مجتبی(ع) را دیدم که نزدیک به این تعبیر فرمود: «بر منبرها به مردم بگویید و به آنها امر کنید که توبه کنند و برای فرج و تعجیل در ظهور حضرت حجّت(ع) دعا نمایند و این دعا مثل نماز میّت نیست که واجب کفایی باشد و با انجام آن از سوی بعضی مکلّفان از دیگران ساقط گردد. بلکه مانند نمازهای یومیّه است که بر تمام مکلّفان واجب است آن را انجام دهند.۸
- نذر و توسّل به امام زمان(ع) جهت گشایش کارها:
چنانچه در زندگانی نورانی ایشان اشاره رفت یکی از شیوه‌های آن مرحوم در توجّه دادن افراد به امام زمان(ع) این بود که هر کس دچار هر گونه گرفتاری یا مشکل مادّی و معنوی می‌شد. قبل از هر چیز او را به نوعی از توسّلات به امام عصر(ع) رهنمون می‌شد و توصیه‌ای در توجّه به آن حضرت و قرار دادن نذری برای آن بزرگوار می‌کرد. در کتاب «شیفتگان حضرت مهدی(ع)» این حکایت از زبان فرزند برومند مرحوم آیت الله فقیه ایمانی شنیدنی است:
مرحوم آیت الله شهید سیّد محمّد تقی موسوی اصفهانی صاحب «مکیال المکارم» مشتاق زیارت خانه خدا بود و قطعه زمینی موروثی برای فروش در اختیار داشت. امّا مشتریان ـ با توجّه به تمایل سیّد جهت فروش ـ می‌خواست آن زمین را به قیمتی کمتر از ارزش واقعی آن بخرد. به همین علّت هزینه آن سفر روحانی فراهم نمی‌شد تا اینکه سیّد شهید به دوست صمیمی خود مرحوم فقیه ایمانی برخورد می‌نماید و چاره کار را از ایشان جویا می‌شود. مرحوم فقیه ایمانی در پاسخ می‌فرماید: شما خود استاد و راهنمای این طریق هستید. در این حال سیّد شهید اصرار می‌کند و می‌فرماید: می‌خواهم شما راهی را بگویید.
مرحوم فقیه ایمانی بعد از درنگی می‌فرمایند: به نظرم می‌رسد نیّت کنید و تصمیم بگیرید که پس از تشرّف به خانه خدا، اهمّ دعاها و حوایج شما، دعا درباره فرج آقا امام زمان(ع) باشد.
مرحوم سیّد شهید در این لحظه به شدّت دگرگون می‌شود و انقلاب درونی خاصّی در ایشان ایجاد می‌شود و می‌فرماید: عجب پیشنهاد جالب و خوبی است.
پس از چند روزی مشتری خاصّی پیدا شده و آن قطعه زمین را به قیمتی بیش از ارزش واقعی آن خریداری می‌کند، آن چنان که همه هزینه سفر حجّ سیّد شهید به شکل آبرومندانه‌ای تأمین شده و به خانه خدا مشرّف می‌شوند و ظاهراً در همین سفر معنوی است که مأموریّت نگارش کتاب عظیم الشّأن مکیال المکارم از ناحیه مقدّس امام عصر(ع) صادر می‌گردد.۹
شایان ذکر است که فرزند برومند ایشان حضرت حجّت الاسلام و المسلمین مهدی فقیه ایمانی از علمای کنونی اصفهان به مصداق «الولد یسرّ ابیه؛ یعنی فرزند، آیینه تمام نمای خصوصیّات پدر خویش است» بعد از پدر بزرگوار خود، عَلَم تبلیغ و ترویج مهدویّت را با تألیف کتاب و منبر و مسجد و تدریس بر دوش می‌کشند که در این راستا، علاوه بر آماده کردن آثار پدر، خود نیز باقیات و صالحات و آثاری را چاپ و منتشر کرده‌اند.
در پایان از خدای کریم، فروتنانه می‌خواهیم که روح بلند و جان شیفته و دل بی‌قرار و قلب شیدای این منتظر پر شور و راستین امام زمان(ع) را مهمان سفره احسان آن واسطه زمین و آسمان بنماید و ذرّه‌ای از آن همه شور و شیدایی و محبّت و معرفت را در انبان جان ما شب گرفتگان غفلت زده در اندازد و نام ما را نیز در صحیفه دوستداران آن امام مهربان ثبت و درج نماید و همچنین بر توفیقات و طول عمر فرزند برومند ایشان حضرت آیت الله مهدی فقیه ایمانی بیفزاید. «بمنّه و کرمه».
عبدالحسن بزرگمهرنی
ماهنامه موعود شماره ۱۱۶
پی‌نوشت‌ها:
۱. حکیمی، محمّدرضا، صفوه الصفا به نقل از بیدارگران اقالیم قبله.
۲. مهدوی، مصلح الدّین، دانشمندان و بزرگان اصفهان، ج ۱، ص ۳۳۷.
۳. تذکره شعرای معاصر اصفهان، ص ۳۶۷.
۴. دانشمندان و بزرگان اصفهان، ج ۱، ص ۳۳۷.
۵. فقیه ایمانی، محمّد باقر مقدّمه فوز اکبر، صص ۸ و ۹.
۶. «ارجوزه»: عنوانی است برای شمار زیادی از رساله‌های منظوم در بحر رجز که دانشوران و شاعران معروف در موضوعات متنوّع و گسترده نگاشته‌اند تا حفظ و یادگیری آنها برای فراگیرندگان آسان باشد. در این منظومه‌ها مسائل فقهی، ادبی، تاریخی، تجویدی، تفسیری، کلامی، عرفانی، فلسفی و… بیان شده است.۶
۷. دائره المعارف تشیّع، ج ۲، ص ۵۹.
۸. شیفتگان حضرت مهدی(ع)، ج ۳، صص ۲۵۱ ـ ۲۵۳، احمد قاضی زاهدی.
۹. سیّد محمّد تقی موسوی اصفهانی، مکیال المکارم، ج ۱، ص ۵۶۷.
۱۰. احمد قاضی زاهدی، شیفتگان حضرت مهدی(ع)، ج ۳، صص ۲۵۹ و ۲۶۰.
موعود پایگاه اینترنتی موعود
پس از چند روزی مشتری خاصّی پیدا شده و آن قطعه زمین را به قیمتی بیش از ارزش واقعی آن خریداری می‌کند، آن چنان که همه هزینه سفر حجّ سیّد شهید به شکل آبرومندانه‌ای تأمین شده و به خانه خدا مشرّف می‌شوند و ظاهراً در همین سفر معنوی است که مأموریّت نگارش کتاب عظیم الشّأن مکیال المکارم از ناحیه مقدّس امام عصر(ع) صادر می‌گردد.