پرورش كودكان مسئوليت‏ پذير

هدیه اشرف ‏زاده‏
مسئولیت‏ پذیرى، مفهومى است که انسان‏ ها همواره در زندگى فردى و اجتماعى خود، با آن ارتباط دارند و مسئله‏ اى مهم در موفّقیت انسان است و این، یک امر ذاتى نیست؛ بلکه در خانواده و روابط اجتماعى و تعاملاتى که فرد با دیگران دارد، امکان رشد پیدا مى‏ کند و والدین در این میان، نقش مهمّى در انتقال روحیه مسئولانه به کودک دارند.

مسئولیت‏ پذیرى، مهارتى است که باید آن را به کودکان آموخت تا در آینده، در زندگى اجتماعى دچار مشکل نشوند؛ امّا گاهى بعضى از والدین آن‏قدر به کودکشان مسئولیت مى‏ دهند و آن‏قدر سخت مى‏ گیرند که کودک را خسته و از دنیاى کودکى جدا مى‏ کنند.
براى اینکه فرزندانمان بتوانند به خوبى از پس مسئولیت‏ هاى خود در زندگى برآیند، باید از دروان کودکى، حسّ مسئولیت‏ پذیرى را در آنان تقویت کرد.
به طور کلّى، مسئولیت‏ پذیرى، یعنى برعهده گرفتن انجام کارى و پذیرفتن نتایج آن. مى‏توان مسئولیت‏ پذیرى را به دو بخش تقسیم کرد:
– مسئولیت‏ پذیرى شخصى و اجتماعى؛
– مسئولیت ‏پذیرى شخصى و خانوادگى.
این دو، وظایف اوّلیه ‏اى هستند که بیشتر کودکان در سنین پایین خودشان مى‏ توانند انجام دهند؛ مثل مسواک زدن، شستن دست‏ ها و لباس‏ پوشیدن.
گاهى برخى والدین انجام این وظایف را کافى مى‏ دانند؛ امّا باید به کودکان وظایف دیگرى را نیز محوّل کرد تا علاوه بر مسئولیت‏پ ذیرى شخصى و خانوادگى، مسئولیت ‏پذیرى اجتماعى را بیاموزند و در مقابل دیگران، احساس مسئولیت داشته باشند.
ما به عنوان پدر و مادر در این راستا، چه کارهایى مى‏ توانیم براى کودکانمان انجام دهیم؟
یکى از روش‏هاى مؤثّر آموزش، مسئولیت‏ پذیرى کودکان و واگذار کردن کارهاى روزمرّه به آنهاست. کودکان دو، سه و چهارساله عاشق کمک کردن هستند؛ پس، از این ویژگى آنها استفاده کنید و آنها را دست کم نگیرید؛ البتّه در این زمینه، مرحله رشدى کودک وکارهایى را که مى ‏تواند انجام دهد، در نظر داشته باشید. به این ترتیب، مى‏ توانید با توجّه به توانایى فرزندتان، از همین سنین، اقدام به دادن وظایف خانه به آنها کنید. گاهى با دادن یک گلدان به کودک، مى‏ توانیم حسّ مسئولیت‏ پذیرى را در او ایجاد کنیم. از آنجا که در رسیدگى به یک گیاه، عوامل مختلفى، همچون زمان، مکان و سایر شرایط را باید در نظر گرفت؛ پرورش گیاه فعّالیت مناسبى در این زمینه است (آب زیادى داده نشود، کم آب داده نشود، نور زیاد و مستقیم نباشد و …).
در این‏صورت کودک نتیجه عمل خود را خواهد دید و با عبارت این گل زیبا نتیجه مراقبت ‏ها و زحمت‏ هاى توست، ممنون. او را تشویق کلامى کنیم.
در حین انجام یک مسئولیت توسط کودک، والدین قادر خواهند بود صفات اخلاقى دیگرى، همچون شکیبایى، دوراندیشى، صداقت، همدلى و انعطاف‏پذیرى، همکارى و … را نیز در کودک خود، تقویت کنند.
زمانى که به کودکى مسئولیتى مى‏ دهیم، اجازه دهیم اعمال کودک به طور منطقى و طبیعى رخ دهد و حین عمل، آن را تصحیح نکنیم.
البتّه این مسئله به روحیه و توانایى کودک بستگى دارد. باید در وهله اوّل، کودک را به خوبى بشناسیم تا بتوانیم به او مسئولیت دهیم؛ چون اگر به کودکى که آمادگى پذیرش مسئولیت ندارد، مسئولیت دهیم، دچار مشکل مى‏ شود و اعتماد به نفسش پایین مى آید؛ به عنوان مثال اگر انجام مسئولیت واگذار شده به کودک، خارج از توان او باشد و او خود را در انجام آن مسئولیت، ناتوان ببیند، هم‏زمان، اعتماد به نفس و مسئولیت‏ پذیرى کودک خدشه‏ دار خواهد شد.
گاهى یک مسئولیت خاص در یک سنّ خاص، به افزایش اعتماد به نفس و مسئولیت‏ پذیرى کودک کمک مى ‏کند؛ امّا همان مسئولیت در سنّ دیگرى توهین به حساب مى‏ آید.
مثلًا به یک کودک دو ساله مى‏ گویید: تا من آماده مى‏ شوم تو هم مى‏ توانى دکمه‏ هاى لباست را ببندى؟
در حالى‏ که همین پیشنهاد به یک کودک ۷ ساله ممکن است براى کودک ناخوشایند باشد.
نباید مسئولیت را به آنها تحمیل کنیم؛ برعکس باید سعى کنیم حسّ مسئولیت‏ پذیرى را در کودکانمان به وجود بیاوریم؛ به این معنا که بهتر است کودک در پذیرش مسئولیت خود، آزاد باشد؛ امّا باید یادآور شد که به توانمندى کودک هم باید توجّه داشت. باید با توجّه به سنّ کودک، به او مسئولیت بدهیم و مى ‏توانیم از مسئولیت‏ هاى کوچکتر شروع کنیم؛ مانند جمع کردن مداد رنگى‏ ها یا بردن نمکدان یا قاشق و چنگال براى پهن کردن سفره.
هرچند انجام کارهاى کوچک روزمرّه توسط کودک به خودى خود، مفهوم ویژه‏اى از مسئولیت ‏پذیرى را براى او ایجاد و تثیبیت مى‏ کند، امّا آنچه که به عنوان هدف اصلى در طرح پرورش مسئولیت‏ پذیرى کودک باید مورد توجّه قرار گیرد، ایجاد حسّاسیت در کودک، در مقابل وضعیت‏ ها و موقعیت‏ هایى در زندگى است که مسئولیتى را متوجّه او مى نماید.
کودک باید بتواند ارتباط منطقى بین پذیرفتن و انجام یک مسئولیت و برآورده شدن خواسته‏ها و نیازهاى خود را دریابد.
کودک باید قادر باشد مسئولیت ‏هایى را که متوجّه اوست، تشخیص دهد و بشناسد.
اگر مسئولیتى که به یک کودک یا نوجوان واگذار مى‏ شود، با دقّت و هدفمند انتخاب شده باشد، انجام مسئولیت توسط کودک، این فرصت را براى والدین فراهم مى‏ آورد که کودک خود را بهتر بشناسد و آگاهى خود را از توانایى‏ ها و نقاط ضعف فرزند خود، افزایش دهند؛ به عنوان مثال، والدین ممکن است متوجّه شوند که کودکشان در انجام مسئولیت‏ هاى فردى، به خوبى عمل مى‏ کند؛ امّا در برقرار کردن روابط صحیح در یک گروه که مسئولیت مشترکى را به عهده دارند، ناتوان یا ضعیف است.
در صورت کوتاهى کودک در انجام مسئولیت، چه باید کرد؟
باید رفتار او را سنجید که آیا نمى‏ تواند، نمى‏ داند یا نمى‏ خواهد؟
بعد کودک را از نتایج منفى و مثبت انجام دادن و ندادن مسئولیتش‏ آگاه کرد.
گاهى ممکن است ناشى از الگوبردارى و تقلید رفتار والدین باشد.
در کل، کودک باید از انتخاب خود، درس بگیرد.
بنابراین کارى کنید عواقب سهل‏انگارى یا اشتباهش را بپذیرد؛ به عنوان مثال اگر کودک مسئولیت جمع ‏آورى و مرتّب کردن وسایل بازى خود را نمى‏ پذیرد، اسباب‏ بازى‏ها براى مدّت مشخّص متناسب با تحمّل کودک از دسترس او دور نگه داشته شوند و این کار نباید با پرخاشگرى باشد؛ زیرا بروز خشم و عصبانیت فقط کارها را دشوار مى‏ کند. اگر فرزندتان تمایل ندارد کارى انجام دهد، به طور واضح و فقط یک‏بار دیگر، کارى را که قرار بوده انجام دهد، به او یادآورى کنید. بهتر است این یادآورى نیز همراه با شوخى باشد. مثلًا بگویید: لباس‏هاى ریخته‏ شده کف اتاق صدایت مى‏ کنند. کى مى‏ خواهى جوابشان را بدهى؟
به تلاش او در برابر مسئولیت داده شده توجّه کنید و از سرزنش کردن او نیز بپرهیزید. سرزنش کردن سبب مى‏ شود کودک تصوّر کند هرگز نمى‏ تواند شما را راضى نگه دارد؛ بنابراین دست از تلاش بر مى‏ دارد.
به یاد داشته باشیم با گذشت زمان، کودک در کارهایش مهارت پیدا مى‏ کند، بر آنها مسلّط مى‏ شود و از عهده انجام کارها، بهتر برمى‏ آید.
پذیرفتن مسئولیت همچنین نباید با احساس گناه یا بدهکارى یا اعمال زور و مبارزه همراه باشد؛ بلکه باید بدون فشار مالى یا عاطفى مطرح شود. اگر فردى احساس کند با زور او را مجبور به انجام کارى کرده‏ اند، ممکن است او هم، چنین روشى را در پیش بگیرد؛ یعنى علاوه بر نپذیرفتن آن مسئولیت، سعى کند از طریق زورگویى یا لجبازى، به خواسته‏ هاى خود برسد.
نکته بسیار مهم درباره مسئولیت این است که اجبارى براى پذیرش درخواست وجود نداشته و در واقع، مسئولیت، انتخابى آگاهانه است؛ درست مثل قراردادى است که همه اجزاى آن، براى طرفین مشخّص است.
بنابراین:
– مسئولیت‏ پذیرى مهارتى است که کودک باید کسب کند و در آن راستا، والدین به او کمک کنند؛
– آموختن وظایف شهروندى، یعنى مسئول بودن در قبال خود و دیگران، از خانواد آغاز مى‏ شود.
فراموش نکنید که:
– خودتان الگوى خوبى براى آنها باشید.
کودک باید قادر باشد مسئولیت‏ هایى که متوجّه اوست، تشخیص دهد و بشناسد.