موعود پایگاه اینترنتی موعود
کنکاشى در سیره اقتصادى امام رضا (ع)
همواره مسئله اقتصاد یکى از موضوعات مهمّ جوامع بشرى، از گذشته هاى دور تا به امروز بوده است و اسلام و راهنمایان ارزشمند آن نیز نگاه خاص و ویژه اى به این مهم داشته اند؛ به طورى که بسیارى از آموزه هاى دینى در حوزه تشریع و تبیین، جهت گیرى اقتصادى خاصّى دارد که نگرش کلى اسلام به اقتصاد و به ویژه توسعه اقتصادى را در دین نشان مى دهد.
از منظر اسلام، چه بسا ترکیبات نادرست اقتصادى، انسان را از دین و دینمدارى دور کند، ولى تعاملات درست اقتصادى حرکت تکاملى انسان به سوى خدا را سرعت بخشد؛ مانند سفارش هایى که در حوزه نان حلال یا پرداخت خمس و زکات مطرح مى شود. در تعالیم رضوى نیز خطوطى کلى براى جهت بخشیدن به حرکت اقتصادى مسلمانان وجود دارد که در رشد و توسعه اقتصادى خانواده و جامعه مؤثّر است.
اهمّیت کار و تلاش اقتصادى
توصیه به کار و کوشش براى دستیابى به احتیاجات زندگى، بخش مهمّى از آموزه هاى دینى مردم را دربرمى گیرد. امام رضا (ع) نیز بارها اطرافیان خود را به کار و تلاش و سعى در جهت بهبودى وضع معاش دعوت کرده اند. احمدبن ابى نصر ۱ مى گوید: به امام رضا (ع) گفتم: «کوفه» به من نمى سازد و زندگى در آن، همراه مضیقه است. زندگى ما در «بغداد» بود و در آنجا در روزى بر مردم گشوده است. امام فرمودند: «اگر مى خواهى بیرون بروى، برو؛ چرا که امسال سال آشفته اى است و مردمان را چاره اى جز طلب روزى و کوشش براى به دست آوردن معیشت خوب نیست. پس طلب و کوشش را براى کسب امکانات زندگى از دست مده.» ۲ از دیدگاه امام رضا (ع) ارزش معنوى کار چنان است که مقام کارگر را بالاتر از جهادگران در راه خدا مى دانند: «آنکه با کار و کوشش در جستوجوى مواهب زمینى براى تأمین خانواده خویش است، پاداشى بزرگتر از مجاهدان در راه خدا دارد.» ۳
توجّه به اصل مالکیت
مالکیت فردى از حقوق طبیعى و فطرى انسان است و امام با در نظر گرفتن این حقّ طبیعى مى فرمایند: «… سرقت تحریم شد؛ چون مایه فساد اموال و کشتن مردمان است و به این علّت که دست درازى و غصب اموال دیگران موجب کشتار و درگیرى و حسد ورزى است و اینها مردم را به رهاکردن داد و ستد فرا مى خواند؛ زیرا در صورت تجاوز به مال دیگران، هیچکس نسبت به مالى که به دست آمده است، بر فرد دیگر اولویت ندارد.» ۴
مدیریت مصرف
یکى از یاران امام مى گوید: از امام درباره چگونگى تأمین مخارج خانواده جویا شدم. فرمودند: «مخارج خانواده حدّ وسط است میان دو روش ناپسند … آیا نمى دانى که خداوند زیادهروى و سخت گیرى را ناخوشایند داند؟» ۵
امام کمال ایمان را بعد از ژرف شناختن دین، اندازه داشتن در زندگى مى دانند: «تا سه خصلت در آدمى نباشد، حقیقت ایمان او کمال نمى یابد: ژرف شناختن دین، اندازه داشتن در زندگى و پایدارى در مصیبتها.» ۶
توجّه به پدیده فقر
در کلام پیامبر خدا (ص) فقر دشوارتر از مرگ معرفى شده است. در اندیشه رضوى نیز فقر به عنوان عامل سلب شخصیت انسان معرفى شده است: «هرگاه دنیا به سوى انسانى روى آورد، نیکى هاى دیگران را به او مى دهد. هرگاه به کسى پشت کند، نیکى هاى خودش را نیز از او مى گیرد … همانا بینوایى، کلید بدبختى و بیچارگى است.» ۷
با توجّه به آموزه هاى رضوى و بیانات رسیده از ایشان، عواملى باعث ایجاد پدیده فقر مى شود که باید مورد توجّه قرار گیرند:
ظلم
«آنگاه که انسان مال یتیم را به ستم بخورد، بى تردید چون این است که او را کشته و او را دست به گریبان تهى دستى و بینوایى کرده است.» ۸
تباه سازى اموال
«بى گمان خداوند گفتار بیهوده و تباه سازى اموال و زیاد درخواست کردن را دشمن مى دارد.» ۹
اعتماد به مدیر خائن
«انسان امین به تو خیانت نکرده است؛ بلکه تو به خائن اعتماد کردى .» ۱۰
کسب مال از راه هاى حرام «… و چیزهایى را حرام و ممنوع یافتیم که مردمان را به آنها نیازى نیست؛ بلکه آن چیزها فسادآور است و نابودکننده و هلاکت بار.» ۱۱
نپرداختن مالیاتهاى اسلامى
«قانون زکات براى تأمین زندگى بینوایان وضع شد.» ۱۲
دورى از صله رحم
امام در جواب شخصى که از او سؤال مى کند: آیا در مال تکلیفى جز زکات است؟ مى فرمایند: «بله. پس این فرموده خداوند درباره صله ارحام و امثال آن کجا رفت: «کسانى که آنچه خدا به پیوند دادن آن فرمان داده، پیوند مى دهند و از خداى خویش مى ترسند و از سختى حساب بیم دارند.» ۱۳
بى توجّهى به مددکارى اجتماعى
«بدانید که پس از ایمان به خدا و اعتراف به حقوق اهل بیت، توانمندان را مکلّف کرده است تا براى اداره امور بیماران زمین گیر و دیگر مبتلایان قیام کنند.» ۱۴
اصل خصوصى سازى اقتصاد و جلوگیرى از انحصار طلبى
امام در نامه اى به مأمون از او مى خواهند تا از استئثارکنندگان بیزارى جوید. استئثار به این معناست که انسان مال و متاع یا چیزى را که مورد میل و رغبت و نیاز دیگران است، ویژه خود سازد و دست دیگران را از آن کوتاه کند. منظور از این طبقه، سرمایهداران با نفوذ هستند که اقتصاد را از پویایى و سلامت دور مى کنند و با انحصار منابع قدرت و ثروت، فقر و تبعیض را در جامعه گسترش مى دهند.
توجّه به موضوع ربا
یکى از موضوعات مورد توجّه در اقتصاد اسلامى، مسئله دورى از ربا و اجتناب از پذیرش معاملات ربوى است. امام رضا (ع) بر همین اساس، توصیه هاى بسیارى در جهت جلوگیرى از ربا مطرح کرده اند: «خداوند عزّوجل از ربا نهى کرد؛ چون مایه تباهى اموال است؛ زیرا اگر انسان یک درهم را به دو درهم بخرد، بهاى درهم، درهم است و بهاى درهم دیگر باطل و بدون حق است. پس خرید و فروش ربوى در هر حال براى فروشنده و خریدار، زیان و کمبود دارد. پس خداوند متعال ربا را ممنوع اعلام کرد؛ زیرا اموال تباه مى شود؛ چنان که نهى کرد سفیهان اموال خود را در دست گیرند؛ چون بیم تباهى آن اموال مى رود.» ۱۵
در نتیجه، گرایش هاى سودپرستانه سرمایه دارى، اصول و معیارهاى انسانى و معیارهاى اخلاقى از جامعه دور مى شود. بر همین اساس، امام مى فرمایند: «علّت تحریم ربا از دست رفتن کارهاى نیک و گرایش مردم به سودخوارى و رهاکردن قرض دادن و پرداخت واجبات مالى و رها کردن نیکوکارى است.» ۱۶
جلوگیرى از مفاسد اقتصادى از آیات متعدّدى از «قرآن» روشن مى شودکه رهبران الهى در نخستین گامها و مراحل آغازین دعوت، به اجراى عدالت در روابط اقتصادى و ستیز با ظلم و خیانت و استثمار دعوت شده اند. این تأکید تا آنجا بوده است که گویى تشکیل جامعه توحیدى بدون دگرگونى در ماهیت ظالمانه روابط اقتصادى و برقرارى عدالت اقتصادى ممکن نیست. به همین دلیل است که امام در کنار پرهیز دادن مسلمانان از گناهان کبیره، ظلم و استثمار در رابط مالى را نیز نهى مى کنند: «از ایمان ناب و خالص است دورى از گناهان کبیره و آدم کشى و کاستن از پیمانه و ترازو و خیانت در امور مالى …» ۱۷
مفهوم بخس در کلام امام، مفهومى عام است که شامل همه مسائل مالى مى شود. امروز مسائال اقتصادى در سطحى بسیار بزرگتر و پیچیده تر از گذشته مطرح است؛ ولى همچنان آنچه در گذر تاریخى گم نشده است، توجّه به اصل عدالت و پرهیز از ظلم است: «اى مردم! پیمانه و ترازو را تمام و به عدل دهید و کار و کالاى مردمان را کم بها نکنید.» ۱۸
پى نوشتها:
__________________________________________________
(۱). ابوجعفر احمد بن محمد بنابى نصر بَزَنْطى، (۲۲۱- ۱۵۲ ق)، از عالمان متقدم امامیه در کوفه که در شمار اصحاب امام کاظم (ع)، امام رضا (ع)، امام جواد (ع) و نیز از اصحاب اجماع است.
(۲). محمدرضا محمود و محمد حکیمى، «الحیاه»، ج ۶، ص ۴۶۸.
(۳). حسن بن على بن شعبه حرانى، «تحف العقول»، ص ۸۰۸.
(۴). عیون اخبارالرضا (ع)، ج ۱، ص ۱۰۳.
(۵). «معیارهاى اقتصادى در تعالیم رضوى (ع)»، صص ۸۳، ۸۸ و ۹۱.
(۶). «تحف العقول»، ص ۴۴۶، «بحار الانوار»، ج ۷۵، ص ۳۳۹.
(۷). «عیون اخبار الرضا (ع)»، ج ۲، ص ۱۳۰.
(۸). «عیون اخبار الرضا (ع)»، ج ۲، ص ۹۲؛ «علل الشرایع»، ج ۲، ص ۴۸۰.
(۹). «تحف العقول»، ص ۸۰۴.
(۱۰). «تحف العقول»، ص ۳۲۶؛ «بحارالانوار»، ۷۸: ۳۳۵.
(۱۱). مجلسى، «بحارالانوار»، ج ۶، صص ۹۴ و ۹۳.
(۱۲). «معیارهاى اقتصادى در تعالیم رضوى »، ص ۱۶۵.
(۱۳). «تفسیر نور الثقلین»، ج ۲، ص ۴۹۵.
(۱۴). «عیون اخبار الرّضا (ع)»، ج ۲، ص ۱۶۹.
(۱۵). «مسند الامام الرضا (ع)»، ج ۲، ص ۳۰۶.
(۱۶). «علل الشّرائع»، ج ۲، ص ۴۸۳.
(۱۷). «وسائل الشّیعه»، ج ۱۵، ص ۳۲۹.
(۱۸). سوره هود، آیه ۸۵.
منبع: نشریه «جریان امروز»، شماره چهاردهم، تیرماه ۹۵، صص ۱۰۸ و ۱۰۷
