ولايت در فرهنگ رضوی

پس از توحید و نبوت، هیچ موضوعی در فرهنگ اسلامی‌به اهمیت مسئلۀ «ولایت» نیست. ولایت عصارۀ اندیشه‌های دینی و جلوگاه پذیرش توحید و نبوّت است. قبول ولایت به معنای پذیرش رهبری آسمانی، رهبری خدا و پیامبر و جانشین رسول اعظم در زندگی فردی و اجتماعی است.

پس از توحید و نبوت، هیچ موضوعی در فرهنگ اسلامی‌به اهمیت مسئلۀ «ولایت» نیست. ولایت عصارۀ اندیشه‌های دینی و جلوگاه پذیرش توحید و نبوّت است. قبول ولایت به معنای پذیرش رهبری آسمانی، رهبری خدا و پیامبر و جانشین رسول اعظم در زندگی فردی و اجتماعی است.

هدایت بشر در سایۀ ولایت الهی، ولایت نبوی و ولایت عترت پیامبر صلی الله علیه وآله شکل می‌گیرد. و بدون پذیرش فکری و عملی این ساختار الهی، فلاح و نجات از مشکلات زمین و زمانه مقدور نیست.
بدون پذیرش ولایت الهی، ولایت شیطان و سلطۀ طاغوتها و حکومت مستکبران و مستبدان بر انسان و جهان رسمی و قطعی می‌شود. انسان در برابر سه گزینه قرار ندارد که ولایت الهی یا ولایت شیطانی و یا فقدان هر گونه ولایت و سرپرستی را برگزیند؛ بلکه فقط دو گزینه فرا روی انسان است. (۱) یا ولایت الهی یا ولایت طاغوتها!
شناخت ولایت الهی و حاکمان مقبول و برگزیده او در زندگی، دژ مصونیّت و چتر امنیت خدا بر سر انسان و جهان است.
ولایت الهی یک دستور موردی و قبول یکی از دستورات او در طول تاریخ نیست، بلکه ولایت الهی با پذیرش رهبری اولین برگزیده الهی آدم علیه السلام آغاز می‌شود و تا تسلیم و یاری آخرین برگزیده الیه امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف تداوم می‌یابد. سلسله پیامبران و امامان در روند تاریخ مکمّل و تداوم‌بخش یک اندیشه و عقیده و یک نظام اجتماعی‌اند.
بر خلاف زنجیره سلاطین و مکاتب الحادی و بشری هیچ‌گاه یکدیگر را نفی نمی‌کنند و با یکدیگر نزاع و درگیری ندارند بلکه تابلوهای راهنمای یک مسیر و یک هدف نهائی هستند.
امام هشتم حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام که خود یکی از قله‌های بلند هدایت و امین خدا و خود یکی از خورشیدهای رهبری انسانهاست. در شناساندن، و دفاع از اندیشۀ رهبری آسمانی و امامت انبیاء و اولیای او گامهای بلندی برداشته و کارنامه‌ای درخشان و بی‌نظیر در عصر خویش ارائه داده است:
۱. تأکید بر نیاز انسان به ولی؛
۲. ضرورت گزینش ولی از سوی خداوند؛
۳. معرفی امامان پیش از خویش؛
۴. اعلام ولایت الهی خود؛
۵. شبهه‌زدایی از امامت امامان و عصمت پیامبران الهی؛
۶. معرفی جانشین و امام معصوم پس از خویش؛
۷. حمایت از جریان اعتقادی امامت و معتقدان به اهل بیت علیهم السلام؛
۸. مبارزه فرهنگی با ولایت گریزان و ولایت‌ستیزان؛
۹. دفاع از منابع فرهنگی امامت یعنی قرآن و سنت؛
۱۰. افشاگری نسبت به مخالفان و منحرفات جریان زلال امامت و ولایت، بخشی از سیره و سخنان امام هشتم است.

ولایت ترازوی حق و باطل
امام رضا علیه السلام در پرتو تبیین و تفسیر آیات قرآن هم قرآن را از مهجوریت رهایی می‌بخشد و هم جایگاه مسئلۀ ولایت را در سند مقبول همۀ فرقه‌های اسلامی نشان می‌دهد:
اسماعیل بن علی بن زرین برادرزاده شاعر معروف و انقلابی (دعبل خزاعی) از پدرش نقل می‌کند که امام رضا علیه السلام فرمود: از پدرم موسی بن جعفر، ‌ شنیدم که فرمود از امام صادق علیه السلام و ایشان از امام باقر و ایشان از امام سجاد علیه السلام و آن بزرگوار از سید‌الشهداء علیه السلام و آن حضرت از امیرالمؤمنین ستنده است که رسول خدا صلی الله علیه وآله این آیه را تلاوت فرمود:
«لَا یَسْتَوِی اَصْحَابُ النَّارِ وَ اَصْحَابُ االْجَنَّۀِ، اَصْحَابُ الْجَنَّۀِ هُمُ الْفَائِزِونَ»؛ (۲) «اصحاب جهنم و بهشت مساوی نیستند. اصحاب بهشت رستگارنند.»
سپس توضیح داد که اصحاب بهشت کسانی هستند که مرا اطاعت کنند و در برابر علی علیه السلام تسلیم باشند و ولایت او را بپذیرند. و یاران جهنّم آنان‌اند که ولایت علی را ناخوش دارند و با او نقض پیمان کنند و با او بجنگند.» (۳)
یکی از شیوه‌های بارز و برجسته در روایات امام هشتم، نقل حدیث با سلسله سند پیشوایان معصوم قبلی تا شخصی رسول گرامی است. آن بزرگوار بدین گونه هم جریان زلال رهبری فکری و فرهنگی امت اسلامی را معرفی می‌کند و هم اندیشه‌های اصیلی قرآنی و نبوی را به جامعۀ اسلامی عرضه می‌دارد. برای نمونه به‌این حدیث شریف که یک هشدار به عموم امت به ویژه نخبگان جامعه است توجه کنیم:
امام رضا علیه السلام از پدران بزرگوارش از امیرالمؤمنین نقل می‌کند که آن بزرگوار فرموده است: «الدُّنْیَا کُلُّهَا جَهْلٌ إِلَّا مَوَاضِعَ الْعِلْمِ وَ الْعِلْمُ کُلُّهُ حُجَّهٌ إِلَّا مَا عُمِلَ بِهِ وَ الْعَمَلُ کُلُّهُ رِیَاءٌ إِلَّا مَا کَانَ مُخْلَصاً وَ الْإِخْلَاصُ عَلَى خَطَرٍ حَتَّى یَنْظُرَ الْعَبْدُ بِمَا یُخْتَمُ لَه؛ (۴) دنیا سراسر جهل و ناآگاهی است، ‌ مگر آنجا که کانون علم است و علوم هم حجت [بر انسان] است مگر آنچه بدان عمل گردد و اعمال تمام ریا و برای نمایش است مگر آنچه از روی اخلاص باشد و اعمال همراه با اخلاص هم در خطر است تا انسان بنگرد که پایان کار چگونه خواهد بود.»

نمونۀ دیگر
شخصی به نام حمزه از نوادگان زید شهید فرزند امام چهارم در ماه رجب سال ۳۳۹ در قم برای شیخ صدوق نقل کرده است که از علی بن ابراهیم در سال ۳۰۷ ق شنیدم از پدرش و با دو واسطه از امام رضا علیه السلام نقل کرد که آن بزرگوار از پدران خویش از امیرالمؤمنین نقل فرمود که حضرت فرموده است: «مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَرْکَبَ سَفِینَهَ النَّجَاهِ وَ یَسْتَمْسِکَ بِالْعُرْوَهِ الْوُثْقى وَ یَعْتَصِمَ بِحَبْلِ اللَّهِ الْمَتِینِ فَلْیُوَالِ عَلِیّاً بَعْدِی وَ لْیُعَادِ عَدُوَّهُ وَ لْیَأْتَمَّ بِالْأَئِمَّهِ الْهُدَاهِ مِنْ وُلْدِهِ فَإِنَّهُمْ خُلَفَائِی وَ أَوْصِیَائِی وَ حُجَجُ اللَّهِ عَلَى الْخَلْقِ بَعْدِی وَ سَادَهُ أُمَّتِی وَ قَادَهُ الْأَتْقِیَاءِ إِلَى الْجَنَّهِ حِزْبُهُمْ حِزْبِی وَ حِزْبِی حِزْبُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ حِزْبُ أَعْدَائِهِمْ حِزْبُ الشَّیْطَان؛ (۵) هر کس دوست دارد بر کشتی نجات نشیند و به ریسمان مستحکم چنگ زند و حبل الله استوار را بگیرد، باید پس از من رهبری علی را بپذیرد و با دشمنان او دشمن باشد و به امامان هدایتگر از فرزندان او اقتدا کند، آنان جانشین من، اوصیای من و حجتهای الهی بر خلق پس از من و سروران امت من و رهنمای پارسایان به‌سوی بهشت‌اند. حزب آنان حزب من و حزب من حزب الله عزوجل است و حزب دشمنان ایشان حزب الشیطان است.»
معرفی امامان و امت در گفتار و رفتار رضوی علیه السلام به دوره خاص یا مجلس خاص و شیوۀ ثابت محدود نمی‌شود.
۱.تأکید بر برزگداشت عاشورا؛ (۶)
۲. تأکید بر صلوات بر محمّد وآل محمّد؛ (۷)
۳. یادآوری فضائل علوی؛ (۸)
۴. یادآوری مظلومیت امیرالمؤمنین علیه السلام(۹) و برخورد علمی و منطقی با منکران امامت؛ (۱۰)
۵. تأکید بر عصمت پیامبران الهی؛ (۱۱)
۶. اخبار از تعداد حواریون عیسی؛ (۱۲)
۷. تأکید بر گستردگی علوم امامان؛ (۱۳)
۸. نفی تفکر غلات؛ (۱۴)
۹. تأکید بر شرط ولایت خویش در جمع مردم نیشابور؛ (۱۵)
۱۰. تأکید بر اهمیت تقیه در عصر غیبت امام عصر؛(۱۶)
این موارد تمام نمونه‌هایی از اقدامات امام رضا علیه السلام در پاسداری از فرهنگ ولایت است.
امام هشتم ساختار و راهکارهایی انسان را این گونه ترسیم می‌کند.
«اِنَّ رَسُولَ اللهِ یَوْمَ الْقِیَامَۀِ آخِذٌ بِحُجْزَۀِ اللهِ وَ نَحْنُ آخِذُونَ بِحُجْزَۀِ نَبِیِّنَا وَ شِیعَتِنَا آخِذُونَ بِحُجْزَتِنَا ثُمَّ قَالَ:‌ اَلْحُجْزَۀُ النُّورُ؛ (۱۷) روز قیامت رسول خدا را می‌گیرد، ‌ و ما دامان پیامبرمان و شیعیان ما دامان ما را می‌گیرند، سپس حضرت فرمود، منظور از دامان، نور است.»

امام رضا علیه السلام و تحلیل اوضاع فرهنگی
حضرت به ابن ابی محمود فرمود: مخالفان ما سه گونه اخبار برای مبارزه با ما جعل کرده و منتشر کرده‌اند.
۱. بخشی از اخبار همراه با غلوّ و بالا بردن ما از جایگاه بندگی خداست؛
۲. بخش دیگر، ما را کم‌تر از آنچه هستیم نشان می‌دهد و از شأن ما می‌کاهد؛
۳. بخش سوم همراه با اهانت و بیان اسامی دشمنان ماست.
نتیجۀ احادیث نوع اوّل این است که وقتی مردم این‌گونه احادیث را بشنوند شیعیان ما را تکفیر می‌کنند و آن را معتقد به ربوبیت ما می‌شمارند.
وقتی جامعه احادیث نوع دوم را بشنود که ما را کوچک‌تر از آنچه هستیم نشان می‌دهد، آن را می‌پذیرد و در حق ما کوتاهی می‌کند.
بخش سوم از احادیث وقتی به گوش دیگران می‌رسد، ‌ به ما توهین و ااهانت می‌کنند. (۱۸) و حال آنکه خداوند فرموده است: «وَ لا تَسُبُّوا الَّذینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَیَسُبُّوا اللَّهَ عَدْواً بِغَیْرِ عِلْم»؛ (۱۹) «به کسانی که غیر خدا را می‌خوانند، ‌ فحش ندهید که آنان هم از روی دشمنی و ناآگاهی به خدا اهانت خواهند کرد.»
امام رضا علیه السلام در پایان این حدیث شریف نسبت به اظهار نظرهای ناآگاهانه و تعصبهای بدون دلیل هشدار می‌دهد و آن را عامل بیرون رفتن از مرزهای ایمان می‌شمارد. و یادآور می‌شود: کم‌ترین چیزی که سبب خروج از ایمان می‌شود این است که انسان بدون دلیل به «سنگریزه» بگوید هستۀ خرماست، سپس بر این نظر اصرار ورزد و از مخالفان آن بیزاری جوید. اظهار نظر در مسائل تاریخی و حوادث اجتماعی اگر با خصومتها و بدون انصاف و حق‌گرایی صورت گیرد و با لجاجت و تبلیغات دشمنان همراه شود، شناخت حق و باطل را دشوار می‌سازد.

پی نوشت :
(۱) بقره/۲۵۷.
(۲) حشر/۲۰.
(۳) عیون اخبار الرضا علیه السلام، ج۱، ‌ ص ۲۸۰.
(۴) همان، ج۱، ص ۲۸۱.
(۵) عیون اخبار الرضا علیه السلام، ج۱، ص۲۹۲ و ۲۹۹.
(۶) همان، ص۲۹۴.
(۷) همان، ص ۲۹۴.
(۸) همان، ۲۹۷.
(۹) همان، ص ۳۰۳.
(۱۰) همان، ج۲، ‌ص۱۸۴.
(۱۱) التوحید صدوق، ص۷۴ و ص ۱۲۱ و ۱۳۲.
(۱۲) التوحید صدوق، ص ۴۲۱.
(۱۳) همان، ص ۲۷۵
(۱۴) همان، ص۳۶۴.
(۱۵) التوحید، ص ۲۵.
(۱۶) اعلام الوری، ص ۴۰۸.
(۱۷) التوحید، چاپ جامعه مدرسی، با تصحیح سیدهاشم حسین تهرانی، ص ۱۶۶.
(۱۸) عیون اخبار الرضا علیه السلام، ج۱، ص۳۰۴.
(۱۹) انعام/۱۰۸.