موعود پایگاه اینترنتی موعود
دکتر محمّدرضا ستوده نیا
حجّت الاسلام و المسلمین محمّدرضا علاء الدّین
در عصر حکومت حضرت امام مهدى (عج) آیات وحیانى «قرآن کریم» و سیره انسان ساز رسول الله (ص) و معصومان (ع) مصدر برنامه ریزى همه امور، از جمله معمارى و خانه سازى خواهد بود که به طور طبیعى نوع معمارى و خانه سازى قرآنى بر سبک زندگى و شکل و فرم زندگى شهرى و روابط خانوادگى، تأثیرات شگرفى مى گذارد.
در این پژوهش، با مرور بر آیات قرآن و خانه سازى انبیاء و اولیاء و شاخصه هاى آن، به تبیین عوارض و آثار سوء معمارى سکولار و غیردینى و آثار اسفبار آن پرداخته و آنگاه وضعیت مطلوب معمارى و خانه سازى قرآنى در عصر حکومت امام مهدى (ع) را مشخّص نموده ایم. توجّه به ظرائف و آثار و برکات معمارى و خانه سازى قرآنى و رویکرد به آنها از سوى منتظران و زمینه سازان حکومت مهدوى (ع) و اجراى آن در سطح جامعه اسلامى از زمره برآیندهاى این مقاله مى باشد.
آثار سوء و مخرّب معمارى سکولار و غیردینى
با تأمّل و مقایسه بر نوع خانه سازى و معمارى اسلامى و سکولار و برآیندهاى هرکدام درمى یابیم که معمارى سکولاریک، معمارى دین گریز، تجمّل گرا، سلامت گریز، فردگرا، خودنما و بدگرا در طرح و نقش و فرم است که در آن براى معنویت، امنیّت و آرامش اهل خانه، فکرى نشده؛ بلکه بر عریانى، خودنمایى، مصرف زدگى و بى هویّتى، به اسم فضاى بهینه، مدرنیته، اوپن، ویو (weiv) یا دورنما تأکید شده است که خود این تبدّل، اثرات منفى بر اخلاق، روحیه و نوع تفکّر افراد مى گذارد. به بعضى از آثار سوء و مخرّب این معمارى اشاره مى کنیم.
۱. معمارى دین گریز
معمارى سکولار تضادّ با دین و خداپرستى و اخلاق دارد. در معمارى اسلامى مسجد به عنوان محور محلّه قرار گرفته و خانه ها گرداگرد آن ساخته مى شد و مسجد، محلّ صدور معنویت و امنیّت و آرامش بود و اهل هر محلّه شخصیّتش با مسجدى بودن گره خورده بود. در هر محلّه، طبیب معنوى به عنوان امام جماعت مسجد بود که با همه اهل محل رفیق بود و مردم او را گره گشاى امور خود و محلّ شور و مشورت مى دانستند؛ امّا در معمارى سکولار همه این زیبایى ها حذف شده و دیگر از خانه ها صداى اذان و ذکر و توسّل و تلاوت قرآن نمى آید؛ بلکه آنچه فضاى محلّه ها را پر نموده، صداى شهوت انگیز و گوش خراش موسیقى هاى غربى است. معمارى اسلامى یک معمارى قبله گراست و یکى از معانى قبله، عبادتگاه است؛ یعنى خانه هاى خود را محلّ عبادت قرار دهید؛ به قرینه «وَ أَقِیمُوا الصَّلاهَ»، باید تنظیم امور بر اساس قبله صورت گیرد:
«وَ أَوْحَیْنا إِلى مُوسى وَ أَخِیهِ أَنْ تَبَوَّءا لِقَوْمِکُما بِمِصْرَ بُیُوتاً وَ اجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ قِبْلَهً وَ أَقِیمُوا الصَّلاهَ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ؛ ۱
و به موسى و برادرش وحى کردیم که شما دو تن براى قوم خود در مصر، خانه هایى ترتیب دهید و سراهایتان را رو به روى هم قرار دهید و نماز برپا دارید و مؤمنان را مژده ده!»
در این آیه، شاید منظور از قبله، با قرینه «أَقِیمُوا الصَّلاهَ» که مربوط به نماز است و در این آیه سیاق از آیه بیان شده، همان جهت اقامه نماز باشد. هر چند جهت قبله، میان بنى اسرائیل و مسلمانان متفاوت بوده است؛ ولى به صورت کلّى از این آیه، جهت دار بودن منازل برداشت مى شود. معناى دیگر، مقابل هم قرار دادن خانه ها به صورت متمرکز و در کنار هم است تا از پراکندگى و تفرقه دور شده، به استحکام روابط صحیح اجتماعى و همچنین احیاى روح جمعى، براساس تقوا و اقامه نماز باشد. خانه رسول خدا (ص) و حضرت خدیجه (س)، خانه اى زیبا و داراى چهار اتاق، سه اتاق اندرونى (یک اتاق براى فرزندان، یک اتاق براى پیامبر اکرم (ص) و حضرت خدیجه (س)، یک اتاق نیز براى عبادت رسول خدا (ص) و اتاق بیرونى هم براى ملاقات با مردم و مهمانان بوده است. طرحى زیبا، امّا عارى از هرگونه تکلّف و زینت هاى دنیوى، بسیار ابتکارى و جالب که متأسّفانه توسط وهّابیت تخریب شده است. ۲
۲. معمارى تجمّل گرا
عوامل درونى پیدایش و گسترش معمارى تجمّل گرا، حبّ دنیا، تکبّر، تکاثر و تفاخرطلبى است. در معمارى قرآنى بر ساده زیستى و بى آلایشى و بى پیرایگى تأکید شده است؛ زیرا موجب آسودگى ارتباطات اجتماعى، به خصوص صله رحم مى گردد و برعکس، معمارى تجمّلگرا موجب کمرنگ شدن فرهنگ صله رحم در جامعه مى گردد. تجمّل گرایى در لغت، به معناى آراسته گرایى است و در اصطلاح، گرایش افراطى به استفاده از زینت هاى مادّى در زندگى مى باشد. از آنجایى که گرایش به زیبایى یک امر فطرى در نهاد آدمى است و از آنجا که خداوند زیبا است و زیبایى را دوست دارد، در نگاه اوّل به نظر مى رسد که تجمّل نه تنها امرى ناپسند نیست؛ بلکه امرى بسیار نیکو و منطبق با فطرت انسانى است؛ امّا باید گفت، ما دو نوع تجمّل گرایى داریم: «تجمّل گرایى خوب» و «تجمّل گرایى بد».
قرآن کریم معمارى فرعونى و قارونى و اطرافیان آنها را، گرایش به تجمّل گرایى بد و تزیین شیطانى براى گمراه کردن مردم از راه خدا دانسته است؛ امّا در معمارى اسلامى، بر وجود عناصرى همچون نور، رنگ، خط و اشکال هندسى، براى زیباآفرینى تأکید شده است. در متون روایى آمده است که همه اطراف اتاق امام صادق (ع) مزیّن به آیهالکرسى بوده و در سمت قبله و مکان عبادت آن حضرت نیز از آیات قرآن استفاده شده بود. اسلام از زیبایى و زینت متعارف که با موازین شرعى مطابقت داشته باشد، استقبال مى کند.
امام صادق (ع) فرموده اند:
«خداوند دوست دارد هرگاه به بنده اى نعمتى ارزانى داشت، آثار آن نعمت را در او ببیند.» سؤال کردند: چگونه؟ حضرت فرمودند: «استفاده از لباس خوب، بوى خوش، منزلى تمیز که با گچ، سفیدکارى شده باشد و فضاى بیرونى منزل تمیز باشد و داخل منزل از روشنایى و نور خوب بهرهمند باشد.»
هرچه مسکن و خانه تزیین شده و تجمّلات و تشریفات آن زیاد گردد، انسان میل بیشترى به مادّیات داشته، از معنویات دور خواهد افتاد. امروزه خانه ها با انواع ظروف تجمّلى که هیچ استفاده و کاربردى، جز دنیا زدگى اهل آن و حسرت و آه براى دیگران ندارد، تزیین مى شود؛ دکورها، ویترین ها و کمدهایى که مملوّ از وسایل تزئینى و زینتى، مجسّمه ها و … است که این موارد، مخالف صریح با سبک زندگى اسلامى مى باشد و در راستاى سبک زندگى غربى است. در شریعت اسلام، از نقّاشى تصویر جانداران و ساختن مجسّمه هاى آنها، نهى شده است. از این رو، مجسّمه سازى و نقّاشى جانداران، از شغل هاى حرام به شمار مى روند.
شیخ انصارى در کتاب «المکاسب» حرمت مجسّمه سازى را اجماعى دانسته و حرمت نقّاشى از جانداران را نیز از برخى بزرگان نقل کرده است. ۳
در بخش «الزى و التجمّل» از کتاب «کافى » بابى با عنوان «تزویق البیوت» آمده و در آن احادیثى درباره حرمت مجسّمه سازى و نقّاشى انسان و حیوان وارد شده است. ابوبصیر مى گوید: امام صادق (ع) از قول پیامبر اکرم (ص) فرمودند: جبرئیل نزد من آمد و گفت: «اى محمّد! پروردگارت به تو سلام مى رساند و تو را از تزویق خانه نهى مى کند.» ابوبصیر مى گوید: پرسیدم: تزویق خانه یعنى چه؟ امام فرمودند: «نقّاشى کردن صورت ها.» ۴
۳. معمارى سلامت گریز
در معمارى سکولار به رغم ظاهر فریبنده اش، به پاکى، طهارت و سلامت جسم و جان توجّهى نشده است و مى توان این معمارى را معمارى سلامت گریز نامید. در معمارى قرآنى بر پاکى، طهارت و سلامت جسم و جان تأکید شده است و در چیدمان بخش هاى متعدّد خانه، مانند سرویس بهداشتى، حمام و آشپزخانه به دور از محلّ زندگى و نشیمن برنامه ریزى شده است و همچنین خانه، محلّ نگهدارى حیوانات، اعمّ از سگ و گربه و … نبوده و از هر آلودگى پاکیزه است. بخش عمده اى از بیمارى هاى جسمى و روانى، ناشى از آوردن سرویس بهداشتى، حمام و آشپزخانه و حیوانات، اعمّ از سگ و گربه به فضاى درونى خانه مى باشد. ایجاد بوى بد در فضاى اتاق ها، افزایش ویروسها و میکروبها، قارچها و کپک هاى خانگى، آثار موادّ شیمیایى ضدّعفونى کننده و گندزدا یا حشره کشها و خوشبوکننده هاى صنعتى یا بیمارى هایى که سگ و گربه دارند و با مدفوع خود آنها را در محیط خانه گسترش مى دهند، همه و همه اثر فرهنگ و معمارى سلامت گریز است. ۵
امام صادق (ع) فرمودند: «شایسته است محلّ تخلّى در پوشیده ترین جاى خانه باشد.» ۶
پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «جبرئیل امین بر من نازل شد و گفت: در خانه اى که سگ یا ظرف ادرار در آن باشد، ما ملائکه وارد نمى شویم.» ۷
بنابراین مى توان نتیجه گرفت که سرویس بهداشتى، باید دور از محلّ زندگى باشد.
۴. معمارى فردگرا
از دیگر آثار معمارى سکولار، فردگرایى و فردى شدن خانه و محیط زندگى مى باشد. یکى از چیزهایى که در فرهنگ غرب وجود دارد، این است که هر فرد به دنبال جدایى گزینى مى باشد؛ به گونه اى که افراد یک خانواده در یک خانه از هم جدا زندگى مى کنند و فقط وقت غذا، دور هم جمع مى شوند یا از ارتباط با همسایگان طفره رفته و از حال همسایه هاى خود بى خبرند. خصوصاً در زندگى آپارتمان نشینى که همه به فکر خود هستند و کمتر از حال دیگر همسایه ها خبر دارند. شایان توجّه است که خانه، یک محل، براى آرمیدن و مکانى است که هوّیت فردى یا جمعى افراد را تشکیل مى دهد. از اینرو به خانه مى گویند: حریم خصوصى؛ زیرا در آن، حرمت افراد نگه داشته مى شود. در جوامع غربى، مهمترین دغدغه در امر خانه سازى، شیوه جداسازى فضاها و تقسیم بندى آن براى همه افراد خانواده، آن هم به صورت جداگانه (اتاق خصوصى ) پذیرایى، اتاق خواب و … امّا در فرهنگ هایى که ارزش اجتماع گرایانه در آنها بیشتر باشد، مفهوم حریم خصوصى متفاوت است و به خانه با دید حریم و حفظ و صیانت نگاه مى شود.
۵. معمارى خودنما
از آثار دیگر معمارى سکولار این است که دیگر خانه و مسکن کمتر نقش ایجاد پوشش و رعایت حریم بین خودى و غیره را دارد. انسان غربزده سکولار، بیشتر مایل به افشاى خود و در معرض دید دیگران قرار داشتن و یک نوع عریانى و خودنمایى است. گویى، دیگر چیزى براى مخفى نگهداشتن وجود ندارد؛ لذا مى بینیم دیوارهاى خانه ها کوتاه یا برداشته مى شود و جاى خود را به نرده و حصارهاى تزئینى مى دهد. اتاقها و آشپزخانه ها همه یکسره اوپن و باز مى شوند و اندرونى و بیرونى یکى مى شود، پنجره هاى رو به بیرون افزایش مى یابد، حتّى تزئین خانه ها، مثل شیشه ها، آینه اى رفلکس مى گردد که همه باعث از میان بردن فاصله ها مى شود. ویوها یا دورنماها و بالکن ها محلّ نشستن و خودنمایى زن و مرد با لباس هاى مبتذل مى گردد و چشم چرانى به خانه همسایه ها از زمره مفاسد این اماکن در معمارى سکولار است. حفظ حیا و دیندارى در خانه با شکل و نماى داخلى خانه، به صورت مستقیم مرتبط است؛ به عنوان نمونه در منازل جدید، وضعیت اکثر اتاقها، حتّى حمام و … به سمت آشکار شدن، در حال پیشروى است. این در حالى است که در اسلام، حفظ حیا از مهمترین مسائلى است که انسان باید در تمام جنبه هاى زندگى خویش، آن را در نظر بگیرد،
امام صادق (ع) مى فرمایند: «هرکس که حیا ندارد، ایمان ندارد.» ۸
۶. معمارى بدگرا
وقتى مختصّات و عناصر بافت یک خانه، براساس هوا و هوس و شهوت گذاشته شود، معمارى آن یک معمارى بدگرا است و معمارى بدگرا از مبانى تفکّر سکولار نشئت مى گیرد و بر مجموعه زوایاى معمارى درون خانه تأثیر مى گذارد.
در مهندسى خانه فاطمه زهرا (س) و ائمّه اطهار (ع) طرح محراب، حجره عبادت و تلاوت قرآن و مَدرس درس و بحث، مهندسى مى شده و هر یک از قسمت هاى خانه با یک تفکّر الهى و نیازهاى فطرى چیدمان مى شده است تا کمترین ضرر و بیشترین سود را براى اهل خانه داشته باشد. در معمارى اسلامى، آشپزخانه را در جایى از ساختمان قرار مى دادند که کدبانو در دید نامحرم نباشد. از طرفى بوى غذا به محیط خانه سرایت نکند و خانم خانه بتواند به راحتى کار خود را انجام دهد؛ ولى امروزه شاهد این هستیم که آشپزخانه در وسط ساختمان و درست دردید نامحرم واقع مى شود؛ لذا براى چاره این مشکل، خانواده هاى مذهبى و متدیّن، دست به دامان پرده و جداکننده هایى از این قبیل مى شوند. در معمارى اسلامى، حمام و سرویس بهداشتى ناپیدا و در حاشیه خانه بود؛ امّا در زندگى مدرن امروزى، بهترین جاى ساختمان، به عنوان حمام و سرویس انتخاب مى شود که در معرض دید بوده و این خود اثرات نامطلوبى بر محیط و روح و روان و بهداشت افراد در محیط زندگى مى گذارد و اینها نشانه هاى بدگرا بودن معمارى سکولار است.
احکام و آداب خانه سازى
مرتفع نبودن خانه ۴ مرتبه در قرآن، مورد تأکید قرار گرفته است. ۹ بلندى یا کوتاهى خانه ها، کیفیت سقف، وضعیت هوا و نور، غصب فضا یا امکانات موجود در محلّ سکونت، از جمله احکامى است که ائمّه اطهار (ع) برنامه مهندسى و معمارى خود را دراین موارد مطرح ساخته اند. از امام صادق (ع) روایت شده است: «سقف خانه را هفت تا هشت ذراع بیشتر قرار ندهید (حدود ۲ الى ۳ و نیم متر) که عوارضى براى اهل خانه دارد.» ۱۰
از رسول خدا (ص) روایت شده است: «ساختمان بلند و مرتفع، حقوق همسایه ها را ضایع مى سازد» و ایشان از مردى انصارى که در مدینه ساختمان بلند و مرتفعى ساخته بود، روبرگردانده و فرمودند: «چنین بناهاى بلندى براى دیگر ساختمان هاى محل، زحمت و مزاحمت ایجاد کرده و جریان هوا و نور را از آنان دریغ مى دارد.» ۱۱
زمینى که مسکن در آن احداث مى شود، نباید غصبى باشد. همچنین استفاده از مصالح حرام به شدّت منع شده و مایه ویرانى منزل خواهد شد. از رسول خدا (ص) روایت شده است: «هرکس یک وجب از زمین دیگران را غصب نماید، در قیامت تا هفت طبقه آن قطعه زمین را بر گردنش مى آویزند و کسى که در ملک غصبى نماز بخواند اگر چه روى فرش غصبى و تخت و مانند اینها باشد، نمازش باطل است.»
پیامبر (ص) فرمودند: «از استعمال سنگ حرام در ساختمان بپرهیزید که مایه ویرانى است.» ۱۲ با پول حلال خانه بسازید و مواظب باشید در پولِ ساختن، حقّ مردم نباشد و خمس مهم است؛ چون در این حالت، یک پنجم مردم فقیر در آن پول شریک هستند. حدیث داریم:
«مال حرام رشد نمى کند یا اگر رشد کمى پیدا کند، برکت ندارد.» ۱۳
یکى از عوامل معنوى خراب شدن ساختمان که باعث اختلال در آن مى شود و مى تواند آرامش ساکنانش را سلب کند، هزینه ساخت آن است که اگر مقدارى مال حرام در ساخت آن به کار رود، مطابق با این روایت از حضرت رسول اکرم (ص)، خرابى خانه را در پى خواهد داشت:
«در ساخت و ساز از حرام پرهیز نمایید، چون همانا ناپرهیزى و استفاده از حرام در ساخت و ساز، پایه هاى خرابى را در آن بنیان مى نهد.» ۱۴
امام صادق (ع) فرمودند:
«کسى که مالى را از راه غیرحلال کسب کند، خداوند ساختمان و مصالح ساختمانى را بر او مسلّط مى سازد.» ۱۵
امام صادق (ع) فرموده اند: «خداوند متعال ساختمانهایى دارد که انتقام گیرنده نامیده مى شوند. پس اگر خداوند به بندهاى مالى عطا کند و او حقّ آن را (خمس، زکات و انفاق هاى مستحبّى ) پرداخت نکند، آن را بر او مسلّط مى کند. پس مالش را در آن صرف مى کند و مى میرد و ساختمان را مى گذارد و مى رود.» ۱۶
«هر ساختمانى که از کفایت، بیشتر باشد، آن ساختمان در قیامت، وبال صاحبش مى شود.» ۱۷
«هربنایى که بیش از اندازه باشد، روز قیامت، صاحبش محبور به حمل آن مى شود.» ۱۸
امام على (ع) در ذیل نامه اى که براى حارث همدانى مى نویسد، در باره جایگاه و موقعیت جغرافیایى مسکن، این چنین مى فرمایند:
«مسکنت (جایگاه استراحتت) را در شهرهاى بزرگ قرار بده که آنجا مرکز اجتماع مسلمانان است و از اقامت در مراکز غفلت و ستمکارى و آنجا که یارى رسانندگان بر طاعت خدا کم هستند، پرهیز نما.» ۱۹
وسعت دید و عمق تفکّر اسلامى را در این روایت، به روشنى مى توان ملاحظه نمود؛ چنانچه در این روایت، حتّى به تأثیرگذارى عقاید دیگران و اطرافیان خانه نیز اشاره شده است؛ بدین لحاظ انسان باید قبل از بنا کردن ساختمان، در مورد منطقه ساخت منزل و اطرافیان و اعتقادات آنها، تحقیق و تفحّص نماید و سعى کند از مناطقى که افراد بى دین در آنها زندگى مى کنند، دورى نماید؛ زیرا این مسئله باعث غفلت، جهل و ظلمت انسان مى شود.
در مطلب بعدی به موضوع معماری در عصر امام مهدی علیه السلام پرداخته خواهد شد
ادامه دارد …
__________________________________________________
(۱) دانشیار دانشگاه اصفهان و عضو هیئت علمى دانشگاه اصفهان، گروه قرآن و حدیث.
(۲) دانشجوى دکتراى علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان.
(۳). یونس: ۸۷.
(۴). «مرآه الحرمین»، ص ۱۸۹.
(۵). مرتضى انصارى، «المکاسب»، ج ۱، چ ۱، نشر آموس اسماعیلیان قم، ۱۳۸۱، ص ۶۶.
(۶). محمّد بن یعقوب کلینى، «اصول کافى »، ج ۶، ج ۳، دارالکتب اسلامیه، تهران، ۱۳۶۷، ص ۵۲۷.
(۷). سایت سلامت، پایگاه جامع اطّلاعات پزشکى .
(۸). «توحید مفضل»، ترجمه علامه مجلسى، ص ۸۳.
(۹). محمّد بنعلى، ابنبابویه، «الخصال»، ترجمه فهرى، ج ۱، ص ۱۵۶
(۱۰). کلینى، محمّد بن یعقوب، «کافى »، ج ۱۳، ص ۶۳.
(۱۱). اصغرى، یوسف، «شرایط کلّى مسکن از دیدگاه منابع اسلامى » ..
(۱۰). طبرسى، ۱۳۷۰، ص ۱۲۶ ..
(۱۱). همان ..
(۱۲). «مستدرک الوسایل»، ج ۳، ص ۴۷۲ ..
(۱۳). «کافى »، ج ۵، ص ۱۲۵ ..
(۱۴). نورى، «مستدرک الوسائل»، ج ۳، ص ۴۷۲ ..
(۱۵). «فروع کافى »، ج ۶، ص ۵۳۱ ..
(۱۶). «من لا یحضره الفقیه»، ج ۴، ص ۴۲۷؛ «احکام و آداب مسکن»، غلامرضا گلى زوّاره، ص ۹۲ ..
(۱۷). برقى، «محاسن»، ج ۲، ص ۶۰۸ ..
(۱۸). حرّ عاملى، «تفصیل وسائل الشیعه»، ج ۵، ص ۳۳۸ ..
(۱۹). شریف الرضى، «نهج البلاغه»، ص ۴۶۰ ..
