تهديدات عليهِ امنيت زيست‏ محيطى (بخش ۱)

محمّد حسین احمرلویى
از جمله برترین نیازهاى اساسى هر فرد در طول حیات مادّى و معنوى، ایمن بودن و نداشتن ترس از بروز خطر و بلایاى طبیعى و غیرطبیعى است. ۱ امنیت در زندگى بشر یک پدیده حیاتى است که بدون آن، ادامه حیات با دشوارى هاى جدّى روبه رو خواهد بود. از طرفى امنیت یکى از اهداف مهمّ نظام هاى سیاسى بوده و تأمین آن وظیفه هر حکومتى است. ۲

از نظر لغوى، امنیت در فارسى به مفهوم ایمنى، آرامش و آسودگى است. ۳ «فرهنگ انگلیسى به فارسى آریان پور»، واژه امنیت را ایمنى، مصونیت، خاطرجمعى، تأمین و وثیقه ترجمه کرده است. ۴ البتّه چیستى امنیت از سوى تحلیل گران روابط بین الملل، بعد از جنگ سرد مورد پرسش واقع شد. برخى نبود امکان جمع میان تعاریف امنیت را مطرح مى نمایند. ۵
از آنجا که امنیت یک وضعیت چندلایه و پیچیده اى از مجموعه آسیب پذیرى ها، تهدیدات و نابسامانى هاى داخلى همراه با ابعاد خارجى شان است، بنابراین یک الگوى چند وجهى بر فضاى امنیت مسلّط است و باید زمینه هاى انسانى، اقتصادى و اجتماعى را جزء جدا نشدنى امنیت فرض نمود. پدیده هایى نظیر محرومیت، توزیع امکانات، فرصت ها و مصادیق توسعه اقتصادى، ظرفیت نهادهاى اجرایى و … باید به عنوان اتّفاقات و شاخص هایى شناخته شوند که مى توانند به نحوى، به مسئله ثبات مرتبط باشند یا اینکه شرایط بى ثباتى را در جامعه ایجاد نمایند. ۶ همچنین امنیت تا حدودى موضوعى احساسى و ذهنى است و نسبت به میزان قدرت و موقعیت جغرافیایى و شرایط ژئوپلتیکى کشورها متغیر است. ۷
امنیت ملّى
هرچند کلمات ملّى و امنیت ملّى کلماتى قدیمى هستند، ولى ترکیب آنها یک پدیده جدید محسوب مى شود. واژه امنیت ملّى مانند دیگر مفاهیم علوم انسانى، داراى مفاهیمى متعدّد، مبهم و پیچیده است که ریشه در برداشت متفاوت افراد، گروه ها و کشورها از این مفهوم دارد. امنیت ملّى را مى توان مجموعه شرایط و امکانات پویایى دانست که تحقّق نیازهاى سیاسى، اقتصادى، اجتماعى و فرهنگى را میسّر مى سازد. این شرایط ناشى از وضع جغرافیاى سیاسى، ساختار اقتصادى، اجتماعى و فرهنگى یک جامعه و بالأخره جایگاه آن در نظام بین الملل است. ۸ همچنین امنیت ملّى توانایى یک ملّت براى پیگیرى
۲۳۶۸۶ موعود، شماره ۱، ص: ۵۹
موفّقیت آمیز منافع ملّى خود، در هر جاى دنیا، به همان گونه اى که خودش آن را مى بیند، است. امنیت ملّى را مى توان شامل سیاست دفاع ملّى و اقدامات غیرنظامى دولت براى تضمین ظرفیت بقاى خود، به منظور اعمال نفوذ و دست یابى به اهداف داخلى و بین المللى دانست. ۹ اهمّیت امنیت از دیدگاه امام على (ع) به گونه اى است که مناطق فاقد امنیت از دیدگاه ایشان، بدترین مناطق معرفى مى شود.
محیط زیست
به محیط اطراف که به صورت مستقیم یا غیرمستقیم با ما در ارتباط است، محیط زیست گفته مى شود. ۱۰ محیط زیست شامل سه بخش زیر است:
الف) محیط زیست طبیعى: محیط زیست طبیعى ساخته دست بشر نیست و شامل عوامل جاندار و بى جان است؛
ب) محیط زیست اجتماعى: محیط زیست اجتماعى، محیطى است که در آن زندگى مى کنیم؛
ج) محیط زیست انسان ساخت: محیط زیست انسان ساخت (مثل زمین کشاورزى) به محیطى گفته مى شود که با توجّه به نیازهاى انسان، به دست انسان ساخته شده است.
کره زمین از هواکره (اتمسفر)، آب کره (هیدروسفر) و خاک کره (لیتوسفر) تشکیل شده است. به بیان ساده، محیط زیست به صورت محیط پیرامون ما تعریف مى شود و شامل هوا، آب و خاک است که دربرگیرنده منابع حیات بخش زمین است. هواکره مخلوطى از گازها است که از سطح زمین به بالا توسعه دارد. آب کره شامل اقیانوس ها، دریاچه ها، رودخانه ها، مرداب ها و آب هاى کم عمق زیرزمینى است که با آب هاى سطحى مخلوط مى شود. لیتوسفر به لایه هاى خاکى گفته مى شود که قشر مرکزى زمین را پوشانده است. به لایه نازکى که دور زمین را پوشانده و از هواکره و خاک کره مجاور سطح زمین، همراه با آب کره تشکیل شده است، بیوسفر گفته مى شود که در داخل آن، انواع مختلف حیات، از جمله انسان وجود دارد.
موادّ حیات بخش در فرم گازها، مایع و جامد در بیوسفر گردش کرده و حیات را براى جانداران ممکن مى سازند. زندگى و بقاى انسان ها یا به عبارتى امنیت انسان ها، به بیوسفر بستگى دارد. از آغاز زندگى، بیوسفر موادّ زاید حیات جانداران را گرفته و تبدیل کرده است. در حالت عادّى براى هر عمل طبیعى آلودگى زا یا به عبارتى براى هر تغییر ناخوشایند فیزیکى، شیمیایى یا زیستى، شاخص هاى طبیعت و براى هر حادثه اى که کمیت و کیفیت محیط زیست را خراب مى کند، فرآیندهاى طبیعى دیگرى وجود دارند که کمیت و کیفیت اوّلیه را به محیط بازمى گرداند. ۱۱ منابع موجود در بیوسفر، به طور کلّى به دو دسته تجدیدپذیر و تجدیدناپذیر تقسیم بندى مى شوند. منابع تجدیدپذیر به آن دسته از منابع گفته مى شود که فرآیندهاى طبیعى موجود در طبیعت، قابلیت احیاى آنها را داشته و داراى چرخه طبیعى هستند.
منابع تجدیدناپذیر مثل یک معدن آلومینیوم، منابعى هستند که محیط زیست قادر به احیاى آنها نبوده یا تجدید آنها به سال هاى بسیار طولانى نیاز دارد. ۱۲
یکى از اهمّیت هاى محیط زیست براى کشورها، از بعد نظامى است. اجزاى محیط زیست، کاربرد زیادى در عملیات و طرح هاى نظامى، به ویژه به عنوان موانع طبیعى در عملیات پدافندى داشته و عامل برترساز بوده است؛ به عنوان نمونه، منابع آب هاى سطحى، اعّم از رودها، نهرها، ترعه ها، کانال ها، دریاچه ها، مرداب ها و آبگیرها در طول تاریخ به روش هاى متفاوتى در عملیات نظامى، اعّم از آفندى یا پدافندى در نقش مانع به صورت مستقل یا ترکیب با سایر موانع طبیعى و مصنوعى (مثل ایجاد سیلاب مصنوعى، غرقاب کردن اراضى، گل آلود کردن، اختلال در تدارک آب شیرین و …) به کار گرفته شده است. عنصر آب، به عنوان یک عامل برترساز توان رزمى، براى استفاده در عملیات پدافندى گزینه مؤثّر است. عوارض آبى حتّى بدون ایجاد هر نوع تغییر یا اقدامات مهندسى و بستر طبیعى خود و نه در سطح کلّى منطقه عملیات، مورد استفاده قرار مى گیرند. دلایل عمده اى که کاربرد آب در عملیات نظامى را به عنوان یک عامل برترساز، توجیه پذیر مى سازند، عبارتند از: فراوانى، در دسترس بودن، ارزانى و مقرون به صرفه بودن، تجدیدپذیر بودن، سهولت بهره بردارى، کم صدا بودن در حین به کارگیرى (مناسب در غافل گیرى و عملیات فریب)، متّکى نبودن به منابع خارجى و مصونیت در برابر تحریم ها، نیاز نداشتن به فناورى وارداتى و تجهیزات پیشرفته، بى نیازى به نفرات فراوان، چندمنظوره بودن کاربرد، احیا و آبادى اراضى بایر، ایجاد عواید و امکان برگشت سرمایه، سازگارى با محیط زیست و …. همچنین با پیدایش ملاحظات جدید ژئوپلتیکى و ژئواکونومیکى در عرصه سیاست جهانى در مورد آب، تأثیر و اهمّیت انکارناپذیر این عنصر محیط زیستى در منافع ملّى کشورها، به ویژه در مناطق بحران خیز، بیشتر عیان مى گردد. ۱۳ البتّه تاریخ نظامى بیانگر کاربرد گسترده عناصر محیط زیست در عملیات هاى نظامى براى تأمین امنیت ملّى کشورها است که تنها به عنصر آب، به عنوان نمونه اشاره شد.
براى نشان دادن اهمّیت محیط زیست، به ویژه در جدار مرزها، باید اشاره کرد که یکى از اهداف حمله ۱۹۸۰ م. «عراق» به «ایران»، با هدف برقرارى اقتدار کامل بر آب راه راهبردى و تجارى «اروندرود» که دو کشور را از یکدیگر جدا مى کند، صورت گرفت. ۱۴ همچنین مسائلى چون ماهى گیرى و آب شیرین در روابط بین برخى از کشورها، به مثابه موضوعى جنجال برانگیز، طرح گردیده است. در این میان، آب شیرین داراى اولویتى چشم گیر است که به مثابه بحران امنیتى بسیارى از کشورها از آن یاد مى شود تا آنجا که برخى از امکان تبدیل شدن آب به یک ابزار فشار در دست برخى از قدرت ها، براى ایجاد تغییرات سیاسى، فرهنگى و اقتصادى، سخن گفته‌اند.
با توجّه به مناطقى، چون «خاورمیانه»، «آفریقا» و «آسیاى مرکزى»، هر دو نوع تلقّى امنیتى مستقیم و غیرمستقیم در موضوع آب، وجود دارد. موضوع دست یابى به منابع غذایى موجود در دریاها با تأکید بر ماهى ها نیز حکایت از منازعات جدّى بین کشورها دارد؛ از جمله مى توان به جنگ کود وار(Code war) بین «انگلستان» و «ایسلند» در سال ۱۹۷۲- ۱۹۷۳ م. اشاره کرد که با توجّه به همین بعد زیست محیطى، قابل تفسیر است. ۱۵
۲۳۶۸۶ موعود، شماره ۱، ص: ۶۰
در حالت طبیعى انواع مختلف حیات با محیط زیست در حالت تعادلند و نظام هایى طبیعى در بیوسفر وجود دارند (به عنوان مثال، چرخه آب در طبیعت) که این تعادل را برقرار و حفظ مى کنند و اگر به هر دلیلى این تعادل به هم بخورد، امنیت غذایى، بهداشتى، سلامتى و به طور خلاصه، بقاى انسان تهدید مى گردد. این تهدید مى تواند به صورت عمدى و غیرعمدى صورت گرفته و در سیستم طبیعى محیط زیست اختلال ایجاد نماید. هرچند آلودگى هوا توسط خودروها و صنایع، آلودگى آب توسط نفت کش ها و فاضلاب هاى صنعتى، آلودگى خاک توسط زباله هاى انسانى و صنعتى را مى توان از نمونه تهدیدهاى غیرعمدى محیط زیست به حساب آورد، امّا در تهدیدهاى عمدى، مزیت ژئواکونومیکى، کشورهاى هدف را نشانه مى رود و این قابلیت براى دولت ها و تروریست ها وجود دارد که با مطالعه نظام هاى طبیعى تعادل بخش بیوسفر (که اغلب وجوه مشترکى از این نظر در محیط زیست کشورهاى مختلف وجود دارد)، بتوانند عوامل برهم زننده این نظام ها را کشف کرده و با برنامه ریزى و برهم زدن بخشى از این تعادل، امنیت زیست محیطى را به صورت محلّى، منطقه اى و حتّى شاید در آینده به صورت جهانى، تهدید نمایند. این توانایى وجود دارد که دولت ها ابتدا با مطالعه و شناسایى و سپس با دستکارى در چرخه هاى محیط زیست کشورهاى هدف، بتوانند نظام طبیعى محیط زیست را مختل و با تضعیف امنیت زیست محیطى، شرایط را براى وقوع بحران هاى اقتصادى، سیاسى و حتّى نظامى براى کشورهاى هدف در یک بازه زمانى، فراهم نمایند و براى تحقّق بخشى از اهداف خود در حوزه جانداران، از حملات بیوتروریستى استفاده کنند.
امنیت زیست محیطى
موضوعات امنیتى را مى توان به دو دسته سنّتى و غیرسنّتى تفکیک و چنین ادّعا نمود که مسائل سنّتى، از قبیل ناسیونالیسم، قومیت، تولید و تکثیر سلاح هاى کشتار جمعى، ثبات نظامى، سیاسى و منطقه اى و … در معاملات امنیتى در قیاس با مسائل غیرسنّتى امنیت، از قبیل مسائل زیست محیطى، وضعیت اقتصادى، سازمان هاى جنایى فراملّى و چند ملّیتى، مهاجرت هاى گسترده و … از اهمّیت کمترى برخوردار هستند. در میان تهدیدات غیرسنّتى، مسائل زیست محیطى، با توجّه به گستره و تأثیرش، توجّه بسیارى از اندیشه گران را به خود معطوف داشته است. ۱۶ بوزان، امنیت نظامى، امنیت اجتماعى، امنیت سیاسى و امنیت اقتصادى را تابعى از امنیت ملّى دانسته و امنیت زیست محیطى را نیز به آنها اضافه کرده و آن را ناظر بر حفظ محیط کلّى جهانى، به عنوان سیستم پشتیبانى ضرورى که تمام حیات بشر به آن متّکى است، تعریف مى کند. ۱۷
با روند رو به گسترش تغییر و تحوّل جهانى در حوزه هاى مختلف سیاسى، برقرارى امنیت فراگیر، با تعابیر جدید پیوند خورده است. در سال ۱۹۸۰ م. مشخّص گردید که امنیت فقط به معنى جلوگیرى از حمله نظامى نیست؛ بلکه ابعاد دیگر اقتصادى و زیست محیطى را نیز در بر خواهد گرفت. حادثه راکت هسته اى «چرنوبیل» در سال ۱۹۸۶ م. و مناقشات روزافزون به دست آوردن ذخایر ارزشمند انرژى، سبب تغییر این دیدگاه شده است. براى اوّلین بار در سال ۱۹۹۰ م. عبارت امنیت فراگیر در معاهدات امنیتى، پذیرفته شد. آلوده کردن محیط زیست، تغییرات آب و هوایى، کمبود آب و حوادث غیرمترقّبه طبیعى در توسعه سیاسى و اقتصادى تأثیرگذار بوده و مى تواند تأثیرات فاجعه بارى بر جامعه داشته باشد. حوادث زیست محیطى با منشأ تغییرات آب و هوایى مى تواند گرسنگى، فقر و ناآرامى هاى اجتماعى گسترده ایجاد نماید. بروز ناآرامى در یک منطقه، مى تواند سبب گسترش آن به کشورهاى هم جوار گردد. ۱۸ هرچند تغییر مفهوم امنیت ملّى براى سازمان هاى امنیتى (به معنى فراگیر شدن امنیت) مى تواند تا اندازه اى، محدودیت هایى براى ملّت ها ایجاد نماید، ولى تأمین امنیت جزو مهم ترین وظایف دولت هاست. این وظیفه خطیر، امروزه به سازمان هاى اطّلاعاتى، امنیتى سپرده شده است تا بتوانند با تروریسم، افراطگرایى و … مبارزه نمایند که در این میان، بیوتروریسمى که محیط زیست را هدف قرار مى دهد نیز، اهمّیت خاصّى پیدا مى کند.
پى نوشت ها:
______________________________
(۱). رزمجوى، ۱۳۶۸: ۳.
(۲). مجموعه مقالات چشم انداز، ۱۳۸۵: ۴۰۹.
(۳). عمید، ۱۳۶۳: ۱۹۸.
(۴). آریان پور، ۱۳۷۸: ۱۲۹۸.
(۵). افتخارى، ۱۳۸: ۲۴.
(۶). مجموعه مقالات چشم انداز، ۱۳۸۵: ۴۰۹.
(۷). رزمجو، ۱۳۸۶: ۳.
(۸). ساوه درودى، ۱۳۸۶: ۵۶.
(۹). رزمجو، ۱۳۸۶: ۳.
(۱۰). گمراوى، ۱۳۸۵: ۱۰.
(۱۱). ترکیان، ۱۳۷۴: ۲.
(۱۲). شوراى تألیف، ۱۳۸۸: ۴.
(۱۳). نعمتى، ۱۳۸۵: ۹۵.
(۱۴). ساوه درودى، ۱۳۸۶: ۱۶۹.
(۱۵). افتخارى ۱۳۸۱: ۳۴۹.
(۱۶). افتخارى، ۱۳۸۱: ۳۴۲.
(۱۷). بوزان، ۱۳۷۸: ۳۴.
(۱۸). براماندل ۱۳۸۷: ۷۴.
منبع: فصل نامه علمى پژوهشى جامعه اطّلاعاتى.