موعود پایگاه اینترنتی موعود
اگر کاغذسازی؛ یعنی سودمندترین چیزی که مسلمانان به اروپا داده‌اند، در اندلس نبود، جمع آوری کتاب میسّر نمی‌شد، اگر کاغذ نبود چاپ با حروف جدا میسّر نمی‌شد و اگر کاغذ و چاپ نبود، تعلیمات عمومی چنانچه امروز هست، در اروپا رواج نمی‌یافت.
تاریخ، آموزه‌‌های بسیاری دارد. به تعبیر حضرت امام خمینی(ره): تاریخ، معلم انسان‌هاست. از این رو خداوند در قرآن مجید به دفعات از شرح احوال گذشتگان به منظور عبرت آموزی و هدایت انسان‌‌ها سخن به میان آورده است. از جمله در آیه ۱۳۷ سوره آل عمران آمده است: «قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِکُمْ سُنَنٌ فَسِیرُواْ فِی الأَرْضِ فَانْظُرُواْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَهُ الْمُکَذَّبِینَ؛ قطعاً پیش از شما سنّت‌هایى [بوده و] سپرى شده است؛ پس در زمین بگردید و بنگرید که فرجام تکذیبکنندگان چگونه بوده است.»
و علل افول خورشید تابناک آن تمدّن نیز مطرح خواهد شد.
موقعیّت جغرافیایی اسپانیا
«اسپانیا»، یکی از مراکز مهمّ انتقال تمدّن اسلامی‌به «اروپا» و همچنین پل ارتباطی میان شرق و غرب در زمینه‌‌های مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در طول مدّت ۸۰۰ سال بوده است. این کشور در جنوب غرب اروپا با کشور دیگر؛ یعنی «پرتغال»، «شبه جزیره ایبری» را تشکیل می‌دهند.
ورود مسلمانان به‌اندلس
در سال ۸۹ ق. ولید بن عبدالملک، خلیفه اموی، موسی بن نصیر را به حکومت «آفریقیه» (شمال آفریقا) منصوب کرد.
در ادامه فتوحات مسلمانان در قرن هفتم و هشتم میلادی در شمال «آفریقا» با توجّه به زمینه‌‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی و از جمله کاهش بارندگی و خشکسالی و نیز اختلافات داخلی، بربر‌های تازه مسلمان شده آن منطقه در صدد برآمدند با کشف مناطق جدید و تصرّف آن، مشکلات خود را تا حدودی حل نمایند. در همین ایّام، اطّلاعات و گزارش‌هایی از ثروت و اقتصاد اسپانیا و خاک حاصلخیز آن به دست مسلمانان رسید و آنان وادار به تسخیر اسپانیا شدند.
۱. از سال ۹۲ ق. تا ۱۳۸ق. فتح اسپانیا توسط طارق بن زیاد تا روی کارآمدن امویان اندلس؛
۲. از سال ۱۳۸ ق. تا ۴۲۲ ق. حکومت امویان اندلس؛
۳. از سال ۴۲۲ ق. تا ۴۷۹ ق. دوره ملوک الطّوایفی؛
۴. از سال ۴۷۹ ق. تا ۵۴۳ ق. دوره حکومت مرابطون؛
۵. از سال ۵۴۳ ق. تا ۶۳۲ ق. دوره حکومت موحّدون؛
۶. از سال ۶۳۲ ق. تا ۸۹۷ ق. حکومت خاندان بنی نصر؛
یعنی ازسقوط موحّدون تا حاکمیّت مسیحیان بر کلّ اسپانیا.
شکوه تمدّن اسلامی اندلس
اسپانیا هشت قرن در دست مسلمانان بود و نور آن تمدّن، اروپا را نورانی ساخته بود. علم، ادب و صنعت فقط در همین سرزمین اروپایی رونق داشت و از همین رهگذر بود که علوم ریاضی، فلکی، گیاه شناسی، تاریخ، فلسفه و قانون‌گذاری در اسپانیای اسلامی تکمیل شد و به بار نشست.
معماری و شهرسازی
در زمینه معماری و شهرسازی، مطابق با اصول فنّی و مهندسی، مهندسان مسلمان در معماری به قلّه‌‌های رفیع این دانش دست یافتند و چنان آثار ماندگاری از خود به جای گذاشتند که امروزه بیش از ۴۵ میلیون نفر جهانگرد، سالانه از این آثار بازدید می‌کنند.۱
در توصیف شهر «قرطبه»، سیّاحان و جهانگردان، مطالب متنوّعی مطرح نمودند، از جمله جان دراپر در توصیف شهرسازی و زیباسازی شهر قرطبه، پایتخت اندلس می‌نویسد:
هفتصد سال بعد از این تاریخ؛ یعنی بعد از شکوه‌اندلس حتّی یک چراغ در راه‌های عمومی «لندن» و «پاریس» وجود نداشت و قرن‌ها بعد از آن تاریخ، افراد پیاده در شهر‌های لندن و پاریس تا «قوزک» پا در گل فرو می‌رفتند. ۳
تألیفات در زمینه کشاورزی
در نهضت ترجمه، تعداد رسالاتی از دیوکریتوس، ارسطو و… در زمینه کشاورزی به عربی ترجمه شد. نخستین تألیفات کشاورزی جهان اسلام توسط یوحنّا بن ماسویه، حنین بن اسحاق و جابر بن حیّان صورت گرفت. در اوایل قرن چهارم هجری کتاب «الفلاحه النبظیه» توسط ابن وحشیّه تألیف شد.
در قرن چهارم و پنجم رسالات زیادی توسط علما و دانشمندان اندلس تألیف شد.
مهار آب‌ها و سدسازی
سدسازی که از جمله روشهای تهیه آب برای مصارف خانگی و کشاورزی در ممالک شرقی بود، به وسیله مسلمانان اسپانیا در «شبه جزیره ایبریا» اقتباس شد.
صنایع
قبل از ورود مسلمانان به اسپانیا تا دوره امویان اندلس، این کشور از رشد چندانی برخوردار نبود. تثبیت حکومت امویان اندلس و حمایت آنها از صنعتگران و هنرمندان مسلمان از یک سو و داد و ستد مردم آن کشور با مسلمانان شمال آفریقا از سوی دیگر، تحوّلی عظیم در صنعت اندلس ایجاد کرد و باعث شکوفایی اقتصاد آنجا شد؛ به نحوی که اثرات آن از مرز اسپانیا گذشت و به دیگر مناطق اروپا راه یافت.
در اینجا برخی از صنایع مسلمانان اندلس را معرفی می‌نماییم.
الف: صنعت شیشه:
در اکثر شهر‌های اندلس، شیشه تولید می‌شد، امّا این صنعت در شهر «بالغه» به مراتب از رشد بیشتری برخوردار بود، از دانشمندان معروف آن عصر عبّاس بن فرناس بود که اختراعات بسیار زیادی را به ویژه در زمینه شیشه سازی به وی نسبت می‌دهند. می‌گویند وی نخستین کسی بود که ساخت شیشه را از سنگ اختراع کرد. ۸
ب: سفال گری و کاشی‌کاری:
از دیگر صنایع که در اندلس اسلامی رایج بود صنعت سفالگری و کاشی‌کاری است. این صنعت در اسپانیای اسلامی از چنان اهمّیتی برخوردار بود که توجّه ابن بطوطه را به خود جلب کرد.
ابن بطوطه که قرن هشتم هجری مصادف با چهاردهم میلادی صنایع مسلمانان اندلس را دیده است، می‌گوید: در شهر مالقه ظرف‌های چینی، مُذهّب « زرنگاری» بسیار عالی می‌سازند و آنها را به کشورهای دور دست صادر می‌نمایند.۹
پ. نسّاجی و پارچه‌بافی:
مسلمانان اندلس در امر صنعت نسّاجی و پارچه‌بافی
به پیشرفت‌های زیادی نائل آمدند، به طوری که فیلیپ حتّی به ستایش و تمجید آنها در صنعت نسّاجی می‌پردازد و می‌گوید:
مسلمان اندلس در قرون وسطا علمداران صنعت پارچه و حریر جهان به شمار می‌آمدند. ۱۰
دو مسئله عمده، سبب رونق نسّاجی و پارچه‌بافی در اندلس شد:
۱. بالا رفتن رفاه و آسایش عمومی مردم اندلس؛ ۲. گسترش تجارت و بازرگانی این کشور با اقصا‌نقاط عالم، این دو موضوع باعث گردید تا کمیّت و کیفیّت محصولات نسّاجی پیشرفت کند.
از مراکز مهمّ پارچه بافی اندلس، شهر قرطبه پایتخت آن کشور بود که حدود ۱۳۰۰ بافنده داشت و در اواسط قرن چهارم هجری بیش از دویست کارگاه ریسندگی و بافندگی در اطراف این شهر، مشغول فعّالیت بودند.
ت: صنعت کاغذ
با عنایت به اهمّیت تاریخی صنعت کاغذ و به دلیل ارتباط نزدیک آن با هر نوع تحقیق و پژوهش، نگاهی گذرا به جایگاه این صنعت در تمدّن اسلامی و سیر مراحل تاریخی آن می‌اندازیم:
در حقیقت باید گفت: اختراع کاغذ یکی از پدیده‌‌های مهمّ جهان بشریّت بود که تحوّل و جهش عظیمی در مسیر تاریخ انسان ایجاد کرد و موجبات پیشرفت جامعه را فراهم نمود. نقش کاغذ در تکامل فرهنگ یک جامعه، امری مسلّم و روشن است.
ظاهراً نخستین قومی‌که کاغذ را اختراع کردند، چینی‌‌ها بودند و در سال ۱۳۴ق. جنگ سختی بین چینی‌‌ها و مسلمانان «خراسان» روی داد که مسلمانان پیروز شدند. بعد از این پیروزی، مسلمانان از طریق صنعتگران چینی با این صنعت آشنا شدند.
مسلمانان اندلس در فنّ کاغذسازی نیز همچون صنایع دیگر مهارت خوبی پیدا کردند.
منابع اسلامی، معروف‌ترین مرکز کاغذ سازی اندلس را در شهر «شاطبه» دانسته‌اند.
ادریس درباره نوع کاغذ این شهر گفته است که: در شهر شاطبه‌اندلس بهترین کاغذ عالم را می‌ساختند که به شرق و غرب برده می‌شد.۱۳
اگر کاغذسازی؛ یعنی سودمندترین چیزی که مسلمانان به اروپا داده‌اند، در اندلس نبود، جمع آوری کتاب میسّر نمی‌شد، اگر کاغذ نبود چاپ با حروف جدا میسّر نمی‌شد و اگر کاغذ و چاپ نبود، تعلیمات عمومی چنانچه امروز هست، در اروپا رواج نمی‌یافت. ۱۴
ماهنامه موعود شماره ۱۱۹