آخرالزمان شناسى در آثار اسلامى

پیشگویى در مورد آینده همواره یکى از دغدغه‌‌ها و دل مشغولیهاى بشر بوده و در طول تاریخ انگیزه‌‌هاى مختلفى باعث شده است که انسانها به پیشگویى درباره رویدادهایى بپردازند که در آینده دور یا نزدیک واقع مى‌‌شوند. در این میان پیشگویى در مورد حوادث آخرالزمان از جایگاه و اهمیت خاصى برخوردار بوده و اقوام و ملل گوناگون با همه اختلافى که در باورها و اعتقادات خود داشته‌‌اند موضوع آخرالزمان و رویدادهاى این عصر را مورد توجه جدى قرار داده‌‌اند. اما این دغدغه و دل مشغولى همیشگى بشر آنگاه که با علوم غیبى و دانشهاى خداداد پیامبران و اولیاى الهى پیوند خورده رنگ دیگرى یافته است و از حالت گمانه‌‌زنیهاى بى‌‌پایه و پیشگوییهاى دروغین در مورد وقایعى که بشر راهى براى پى بردن به آنها ندارد خارج و به اخبار صادق مبتنى بر آموزه‌‌هاى وحیانى تبدیل شده است.

با نگاهى اجمالى به کتابهاى مقدس ادیان الهى به موارد فراوانى برخورد مى‌‌کنیم که از سوى انبیاى الهى و یا جانشینان آنها نسبت به رویدادهاى آینده پیشگویى و به ویژه از حوادث مختلف سیاسى، اجتماعى، زیست محیطى و… به عنوان نشانه‌‌هاى آخرالزمان یاد شده است. اما اگر بخواهیم مجموعه معارفى را که در ادیان مختلف الهى در زمینه آخرالزمان وجود دارد با یکدیگر مقایسه کنیم به جرأت مى‌‌توان گفت که در هیچ دین و آئینى به‌اندازه اسلام در مورد رویدادهاى آخرالزمان پیشگویى نشده است.

پیامبر گرامى اسلام (ص) از همان سالهاى آغازین بعثت خود براساس دانش ماورایى خود به پیشگویى رویدادهاى مختلف فرهنگى، سیاسى و اجتماعى که در آینده‌‌هاى دور و نزدیک در جامعه اسلامى روى خواهد داد مى‌‌پرداختند و به تعبیر برخى از روایات، مسلمانان را از کلیه حوادثى که تا آستانه قیامت رخ خواهد داد خبر مى‌‌دادند.۱ آن حضرت گاه مسلمانان را نسبت به رخدادهاى مبارکى که در آینده رخ خواهد نمود، مژده و بشارت مى‌‌دادند و گاه آنان را نسبت به وقایع شومى که در پیش روى آنهاست برحذر مى‌‌داشتند. این رویه مستمر پیامبر اکرم(ص) در مورد پیشگویى رویدادهاى مختلف، به ویژه رویدادهایى که در آخرالزمان رخ خواهد داد موجب شد که مسلمانان در طول سالهاى پر برکت حیات رسول گرامى اسلام(ص) از گنجینه ارزشمندى از روایات مربوط به حوادث آینده برخوردار شوند؛ گنجینه‌‌اى که از همان سده‌‌هاى آغازین گسترش اسلام به دست مؤلفان، مورخان و محدثان جمع‌‌آورى و در اختیار نسلهاى آینده گذاشته شد.

مؤلفان اسلامى مجموعه روایتهایى را که به ویژه از پیامبر اسلام(ص) در زمینه حوادث مختلف اجتماعى، سیاسى وارد شده بود در کتابهایى که معمولاً با عناوینى همچون علامات المهدى، علامات مهدى آخرالزمان، علائم الظهور، أشراط الساعه، علامات الساعه، علامات یوم القیامه، الفتن۲، الملاحم۳، الفتن و المحن، الفتن والملاحم و…نامیده مى‌‌شده است جمع‌‌آورى کرده‌‌اند.۴

پس از این مقدمه به بررسى کتابهایى مى‌‌پردازیم که با عناوین یاد شده در مجموعه آثار دانشمندان اسلامى به چشم مى‌‌خورد. شایان ذکر است که در این بررسى عمدتاً از کتابنامه امام مهدى(ع) اثر فاضل ارجمند حجهالاسلام جناب آقاى على‌‌اکبر مهدى‌‌پور۵ استفاده شده است:

۱ . برزنجى حسینى، سید شریف‌‌محمد بن رسول (م. ۱۱۰۳ق.)
الإشاعه لأشراط الساعه، چاپ چهارم، بیروت، دارالکتاب العلمیه، بى‌‌تا، ۲۰۰ص، عربى، رقعى.

۲ . مقدسى جماعیلى حنفى، ابو محمد عبدالفتى بن عبدالواحد (م.۶۰۰ق.)
أشراط الساعه، عربى.

۳ . احمد بن فقیه شافعى
أشراط الساعه، عربى (به نقل از: ایضاح المکنون، ج۱، ص۸۶).

۴ . یوسف بن عبداللَّه بن یوسف وابل
أشراط الساعه، چاپ سوم، دمام (عربستان)، ابن‌‌جوزى، ۱۴۱۴ق، ۴۸۴ص، عربى، وزیرى.

۵ . امین حاج محمد احمد (معاصر)
اشراط الساعه، الصغرى والکبرى، چاپ اول، جدّه (عربستان)، دارالمطبوعات، ۱۴۱۲ق، ۱۴۸ص، عربى، وزیرى.

۶ . محمد سلامه جبر (معاصر)
اشراط الساعه و اسرارها، چاپ اول، بیروت، دارالسلام، ۱۴۱۳ق، ۱۴۰۳ص، عربى، وزیرى.

۷ . على بن محمد میلى جمالى مغربى مالکى (م۱۲۴۸ق.)
أشراط الساعه و خروج المهدى، عربى، خطى (به نقل از: اعلام زرکلى، ج۵، ص۱۷).

۸ . سیوطى، جلال‌‌الدین (م. ۹۱۱ ق.)
البرهان فى علامات مهدى آخرالزمان.

۹ . متقى هندى، علاءالدین على بن حسام‌‌الدین (م. ۹۷۵ ق.)
البرهان فى علامات مهدى آخرالزمان، تحقیق على‌‌اکبر غفارى، تهران، رضوان، ۱۳۹۹ ق، ۲۱۰ ص، عربى، وزیرى.
چاپ دیگر کتاب: ۲ج، تحقیق جاسم بن مهلهل یاسین، کویت، ذات السلاسل، ۱۴۰۸ ق.

۱۰. صدر، سید محمد
تاریخ مابعدالظهور، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۱۲ق، ۶۸۰ص، عربى، وزیرى.

۱۱. سیدبن طاووس، رضى‌‌الدین على بن موسى (م. ۶۶۴ق.)
التشریف بالمنن فى التعریف بالفتن، تحقیق: مؤسسه صاحب الأمر(عج)، چاپ اول، اصفهان، گلبهار، ۱۴۱۶ق، ۵۴۱ص، عربى، وزیرى.

۱۲. موسوى کاشانى، سید محمد حسن
جهان در آینده یا علائم ظهور حضرت مهدى(ع)، چاپ دوم، بى‌‌جا، مؤلف، ۱۳۷۲ش، ۳۰۲ص، وزیرى، فارسى.

۱۳. عاملى، سیدجعفر مرتضى
دارسه فى علامات الظهور و الجزیره الخضراء، چاپ اول، قم، منتدى جبل عامل، ۱۴۱۲ق، ۳۱۲ ص، عربى، وزیرى.

۱۴. کورانى، على
عصر ظهور، مترجم: عباس جلالى، چاپ پنجم، تهران، چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامى، ۱۳۷۵ش، ۴۱۲ص، فارسى، وزیرى.

۱۵. جواد خراسانى، محمد جواد (م. ۱۳۹۷ ق.)
علائم دوره آخرالزمان، قم، شهید، ۱۳۶۰ش، ۴۵ص، رقعى.

۱۶. مولوى، شریف امیر
علائم الظهور، فارسى، خطى.

۱۷. متقى هندى، على بن حسام‌‌الدین (م. ۹۷۵ ق.)
علائم ظهور، فارسى (ترجمه)، خطى.

۱۸. شیرازى، احمد
علائم الظهور.

۱۹. اهرى، محمد جواد (م.۱۳۹۳ ق.)
علائم الظهور.

۲۰. نجفى، محمد جواد
علائم ظهور، تهران، مؤسسه ادبیّه، ۱۳۴۵ش، ۲۶۰ص، فارسى، رقعى.

۲۱. زنجانى، یعقوب على (م. ۱۳۶۵ ق.)
علائم الظهور.

۲۲. قمى، شیخ عباس (م. ۱۳۵۹ ق.)
علائم الظهور، تهران، انتشارات علمى، ۱۳۶ص، فارسى، رقعى.

۲۳. ناظم الاسلام کرمانى، میرزا محمد (م.۱۳۳۷ ق.)
علائم الظهور، تهران، شیخ احمد کتابفروش، ۱۳۲۹ق، ۱۹۸ص، رقعى، چاپ سنگى.
چاپ دیگر کتاب: تاجر اصفهانى، ۱۳۳۰ق. ۲۱۰ص، رقعى.

۲۴. موجودى، على
علائم الظهور حضرت امام زمان (ع)، تهران، کتابفروشى موجودى، بى‌‌تا، ۱۴۴ ص، فارسى، رقعى.

۲۵. جورتانى اصفهانى، عباسعلى (م. ۱۳۵۸ ق.)
علائم الظهور، چاپ اول، تهران، کانون کتاب، بى‌‌تا، ۱۴۴ص، فارسى، رقعى.

۲۶. بهارى همدانى، محمدباقر بن محمد جعفر (م.۱۳۳۳ق.)
العلائم لاهتداء الهوائم، عربى، خطى.

۲۷. نجفى، حسن
علائم الظهور فى المستقبل المنظور، چاپ اول، بیروت، مؤسسه البلاغ، ۱۴۲۲ق، ۲۴۰ص، عربى، وزیرى.

۲۸. همتى، محسن
علائم ظهور، مرورى بر وقایع آخرالزمان، چاپ اول، تهران، نذیر، ۱۳۷۹ش، ۷۱ص، فارسى، رقعى.

۲۹. اللحام، سعید (معاصر)
علامات السّاعه، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴ ق. ۱۴۰ص، وزیرى، عربى.

۳۰. مبروک، لیلى
علامات السّاعه، الصّغرى و الکبرى، قاهره، دارالمختار اسلامى، ۱۴۰۶ق. ۲۰۴ص، عربى، وزیرى.

۳۱. شمرى، جزاع
علامات السّاعه فى القرآن و السّنّه، چاپ اول، کویت، دارالبحوث العلمیّه، ۱۴۰۳ق، عربى.

۳۲. نجفى یزدى، سید محمد باقر
علامات ظهور حضرت صاحب الزمان، تهران، بى‌‌نا، ۱۳۹۲ق، ۶۴ص، فارسى، جیبى.

۳۳. شبّر، سیّد عبداللَّه (م.۱۲۴۲ق.)
علامات الظهور و أحوال الإمام المستور، عربى، ۲۴ ورق، خطى.

۳۴. نبهانى، یوسف بن اسماعیل (م. ۱۳۵۰ ق.)
علامات قیام السّاعه الصّغرى و الکبرى، قبرس، مؤسسه الجفان والجابى، ۱۴۱۰ق، ۱۵۲ ص، عربى، جیبى.

۳۵. حجّاج، عبداللَّه (معاصر)
علامات القیامه الکبرى من بعثه النّبى حتّى نزول عیسى، چاپ دوم، قاهره، مکتبه التّراث الاسلامى، ۱۴۰۶ ق، ۲۰۰ص، عربى، وزیرى.

۳۶. صدرالدین قونوى، محمد بن اسحاق رومى (م۶۷۲ق.)
علامات المهدى (ع)، ۱۶ص، فارسى، رقعى، خطى.

۳۷. مودودى، ابوالأعلى (م.۱۴۰۰ق.)
علامات المهدى (مقاله)، لاهور، مجله المنصور، ش۱۹، ص۴۸-۳۹، عربى.

۳۸. ابن حجر هیثمى مکى (م۹۷۴ق.)
علامات المهدى المنتظر، قاهره، مکتبه القرآن، عربى.

۳۹. الفتلاوى، مصرى
علامات المهدى المنتظر فى خطب الإمام على و رسائله و أحادیثه، چاپ اول، بیروت، دارالهادى، ۱۴۲۱ق، ۵۴۳ص، عربى، وزیرى.

۴۰. ابن‌‌کثیر، حافظ عمادالدین ابوالفداء، اسماعیل بن عمر (م.۷۷۴ق.)
علامات یوم القیامه، چاپ اول، قاهره، مکتبه القرآن، ۱۴۰۸ق، ۱۴۲ص، رقعى، عربى.

۴۱. قرطبى انصارى، حافظ ابو عبداللَّه محمد بن احمد (م. ۶۷۱ ق.)
علامات یوم القیامه، قاهره، توفیقیّه، بى‌‌تا، ۱۱۲ص، عربى، وزیرى.

۴۲. شیخ صدوق (م. ۳۸۱ ق)
علامات آخرالزمان، عربى (به نقل از: رجال النجاشى، ص۳۹۰).

۴۳. ابن حماد مروزى، حافظ ابو عبداللَّه نعیم (م. ۲۸۸ ق.)
الفتن، ۲ج، چاپ اول، قاهره، توحید، ۱۴۱۲ق، ۴۲۶ص، عربى، وزیرى.
چاپ دیگر کتاب: تحقیق مجدى بن منصور بن سیدالشورى، بیروت، دارالکتب العلمیه، بى‌‌تا، عربى، ۵۵۲ص، وزیرى.

۴۴. سلیلى، ابوصالح بن احمد بن عیسى (قرن چهارم)
الفتن، عربى، گزیده‌‌اى از این کتاب در کتاب الملاحم والفتن سیدبن طاووس آمده است.

۴۵. بزّاز، ابو یحیى زکریا بن یحیى (م. ۱۲۹۸ ق.)
الفتن، عربى، گزیده‌‌اى از این کتاب در کتاب الملاحم والفتن سید بن طاووس آمده است.

۴۶. ابونعیم اصفهانى، احمد بن عبداللَّه (م.۴۳۰ ق.)
الفتن، عربى، (به نقل از: الذریعه إلى تصانیف الشیعه، آقا بزرگ تهرانى، ج۱۶، ص۱۱۲).

۴۷. ابوعمرو عثمان بن سعید دانى (م.۴۴۴ق.)
الفتن، عربى.

۴۸. غزّى، عبدالحلیم (معاصر)
فتن فى عصرالظهور الشریف، قم، مؤلف، ۱۴۱۵ق، ۵۱۲ص، عربى، وزیرى.

۴۹. عسکرى، میرزا نجم‌‌الدین (م.۱۳۹۵ق.)
الفتن و أخبار آخرالزمان من کتب الجمهور، عربى (به نقل از: الذریعه، ج۱۶، ص۱۱۲).

۵۰. ابو عبداللَّه جعفربن محمد بن مالک کوفى
الفتن و الملاحم، عربى (به نقل : رجال‌‌النجاشى، ص۱۱۲).

۵۱. حسن بن على بن ابى حمزه بطائنى (قرن دوم)،
الفتن و الملاحم، عربى.

۵۲. ابن کثیر، حافظ عمادالدین ابوالفداء اسماعیل بن عمر (م.۷۷۴ ق.)
الفتن والملاحم الواقعه فى آخرالزمان، چاپ اول، انتشارات ابن کثیر، دمشق، ۳۳۶ ص، عربى، وزیرى.
چاپ دیگر کتاب: تحقیق یوسف على بدیوى، چاپ اول، دمشق و بیروت، دارابن کثیر، ۱۴۱۴ ق، ۳۳۵ص، عربى، وزیرى.

۵۳. الساده، مجتبى
الفجر المقدس، المهدى(ع)، ارهاصات الیوم الموعود و أحداث سنه الظهور، چاپ اول، بیروت، دارالخلیج العربى، للطباعه والنشر، ۱۴۲۲ق، ۱۹۶ص، عربى، وزیرى.

۵۴. ده سرخى اصفهانى، سید محمود بن سید مهدى موسوى
معجم الملاحم والفتن، ۴ج، چاپ اول، قم، مؤلف، ۱۴۲۰ق.

۵۵. محمد بن حسن بن جمهور عمى بصرى
الملاحم، عربى (به نقل از: الفهرست، شیخ طوسى، ص۱۷۶).

۵۶. ابوحیّون
الملاحم، عربى (به نقل از: رجال النجاشى، ص۴۵۸).

۵۷. ابراهیم بن حکیم بن ظهیر فزارى
الملاحم، عربى (به نقل از: معالم العلماء، ابن‌‌شهر آشوب، ص۵).

۵۸. احمد بن میثم بن ابى‌‌نعیم.
الملاحم، عربى (به نقل از : الفهرست، شیخ طوسى، ص۵۳).

۵۹. اسماعیل بن مهران
الملاحم، عربى (به نقل از: رجال‌‌النجاشى، ص۲۶).

۶۰. حسن بن على بن ابى حمزه
الملاحم، عربى.

۶۱. حسن بن على بن‌‌فضال (م.۲۲۴ق)
الملاحم، عربى (به نقل از: رجال النجاشى، ص۳۶).

۶۲. حسین بن سعید بن حمّاد بن مهران اهوازى
الملاحم، عربى (به نقل از: رجال النجاشى، ص۵۸).

۶۳. دانیال
الملاحم، عربى (به نقل از: الذریعه، ج۲۲، ص۱۸۸).

۶۴. ابوالحسن على بن ابى صالح کوفى
الملاحم، عربى (به نقل از: ایضاح المکنون، چلبى، ج۲، ص۳۳۶).

۶۵. ابوالحسن على بن حسن بن على بن فضّال
الملاحم، عربى (به نقل از: رجال النجاشى، ص۲۵۸).

۶۶. ابوالحسن على بن مهزیار اهوازى
الملاحم، عربى.

۶۷. فضل بن شاذان نیشابورى (م. ۲۶۰ق)
الملاحم، عربى.

۶۸. محمد بن اوفرَمَه
الملاحم، عربى (به نقل از: رجال النجاشى، ص۳۲۹).

۶۹. ابن طبّال، ابوالقاسم على بن حسن بن قاسم یشکرى
الملاحم، عربى.

۷۰. بوفکى، ابو محمد عمرّکى بن على
الملاحم، عربى (به نقل از: رجال النجاشى، ص۳۰۳).

۷۱. اشعرى قمى، ابو جعفر محمد بن احمد بن یحیى
الملاحم، عربى.

۷۲. کرخى، ابو جعفر محمد بن عبداللَّه بن مهران
الملاحم، عربى (به نقل از : الذریعه، ج۲۲، ص۱۹۰).

۷۳. صفّار قمّى، ابو جعفر محمد بن حسن (م. ۲۹۰ق.)
الملاحم، عربى.

۷۴. غاضرى، ابوعبداللَّه محمد بن عباس بن عیسى
الملاحم، عربى.

۷۵. عیّاشى، محمد بن مسعود
الملاحم، عربى.

۷۶. محمدابن ابى‌‌عمیر (م.۲۱۷ق.)
الملاحم، عربى (به نقل از: رجال النجاشى، ص۳۲۶).

۷۷. ابن المنادى، ابوالحسن، احمد بن جعفر بن محمد (م.۳۳۶ق.)
الملاحم، ۱۵۱ص، عربى (خطى).

۷۸. مولانا، سید على (م.۱۳۹۲ق.)
الملاحم، چاپ چهارم، تبریز، آسیا، ۱۳۹۹ق، ۱۱۵ ص، فارسى، جیبى.

۷۹. انصارى زنجانى، ابراهیم (معاصر)
ملاحم القرآن، چاپ اول، قم، بى‌‌نا، ۱۴۰۰ق، ۱۳۵ص، عربى، وزیرى.

۸۰. موسوى زنجانى، میرزا ابوالقاسم بن میرزا کاظم (م.۱۲۹۲ق)
ملاحم القرآن، عربى، خطى.

۸۱. سید ابن طاووس، رضى‌‌الدین ابوالقاسم على بن موسى، (م.۶۶۴ ق.)
الملاحم والفتن فى ظهور الغائب المنتظر، چاپ پنجم، منشورات رضى، قم، ۱۳۹۸ق، ۲۲۴ص، رقعى.
شایان ذکر است که این کتاب با نام التشریف بالمنن نیز به چاپ رسیده است.
۸۲. چاپ دیگر کتاب: چاپ اول، ۱۴۰۸ق، بیروت، مؤسسه اعلمى، ۲۰۴ص، وزیرى.

۸۳. سید ابن طاووس، ابوالقاسم‌‌على‌‌بن‌‌موسى (م.۶۶۴ق.)
الملاحم والفتن، یا فتنه‌‌ها و آشوبهاى آخر الزمان ترجمه محمد جواد نجفى، چاپ اول، تهران، کتابفروشى اسلامیه، تهران، ۲۳۰ص، فارسى، رقعى.

۸۴. طوسى، محمد بن قاسم
الملاحم والفتن و ما اصاب السلف و یصیب الخلف من المحن، عربى (به نقل از: معالم العلماء، ابن شهر آشوب، ص۱۱۷).

۸۵. همدانى طاوه‌‌اى، شیخ محمد حسین
الملاحم، یا علائم آخرالزمان، قم، کتابفروشى صحفى، ۱۳۸۳ق، ۱۱۱ ص، فارسى، جیبى.

۸۶. خادمى شیرازى، محمد (معاصر)
نشانه‌‌هاى ظهور او، چاپ اول، قم، مؤلف، ۱۳۷۱ش، ۲۲۰ص، فارسى، وزیرى.

۸۷. علیزاده، مهدى (معاصر)
نشانه‌‌هاى یار و چکامه انتظار، چاپ اول، قم، انتشارات مسجد مقدس جمکران، ۱۵۳ص، ۱۳۷۹ش، فارسى، رقعى.

۸۸. ابن‌‌کثیر دمشقى، حافظ ابوالفداء (م.۷۷۴ق.)
نهایه البدایه والنهایه، ۲ج، تحقیق شیخ محمد فهیم ابوعبیّه، چاپ اول، عربستان، مکتبه النصر الجدیده، ریاض، ۱۹۶۸م، ۴۰۰ + ۳۹۱ص، عربى، وزیرى.

۸۹. ابن‌‌کثیر دمشقى، حافظ ابوالفداء اسماعیل (م.۷۷۴ق.)
النهایه، فتن و أهوال آخرالزمان، چاپ اول ۱۴۱۰ق، قاهره، التراث الاسلامى، ۳۷۲ص، عربى، وزیرى.

۹۰. ابن‌‌کثیر دمشقى، حافظ ابوالفداء اسماعیل
النهایه فى الفتن والملاحم، تحقیق: محمد احمد عبدالعزیز، ۲ج، بیروت، دارالجیل، بى‌‌تا. ۴۳۹+۴۴۰ص، عربى، وزیرى.

۹۱. میرجهانى، سید حسن (م.۱۴۱۳ق.)
نوائب الدهور فى علائم الظهور، ۴ج، چاپ دوم، تهران، کتابخانه صدر، ۱۳۶۹ش، تهران، ۴۵۶+۴۶۰+ ۳۱۹ص، فارسى، وزیرى.

۹۲. سادات مدنى، سیدعلى‌‌اصغر (معاصر)
نشانه‌‌هاى ظهور، چاپ سوم، تهران، منیر، ۱۳۷۳ش، ۱۶۰ص، فارسى، رقعى.

ماهنامه موعود شماره ۳۷

پى‌‌نوشتها :
۱ . ر.ک: نعیم بن حماد بن معاویه، الفتن، تحقیق مجدى بن منصور بن سیّدالشورى، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ ق. ص۱۱.
۲ . کلمه »ففتَن« جمع »فتنه« است و این لغت به معناى آزمایش، امتحان، شورش، اختلاف آراء، رنج و محنت و… آمده است و در اصل به عملى که براى پاک کردن طلا و نقره از ناخالصى صورت مى‌‌گیرد اطلاق مى‌‌شود.
ر.ک: ابن منظور، لسان العرب، ج۱۰، ص۱۷۸، ماده »فتن«.
۳ . کلمه »مَلاحفم« جمع »مَلحَمه« به معناى جنگ و خونریزى بزرگ و رزمگاه است. در مورد ریشه این کلمه نیز گفته‌‌اند که: ملحمه از »لفحمَه« به معناى تار پارچه گرفته شده و چون معمولاً در رزمگاه طرفین نبرد چون تار و پود پارچه در هم مى‌‌پیچند به آن »ملحمه« مى‌‌گویند. برخى نیز گفته‌‌اند این کلمه از »لَحم« به معناى گوشت گرفته شده و از این رو به رزمگاه »ملحمه« مى‌‌گویند که در آن گوشتهاى کشته شدگان به فراوانى به چشم مى‌‌خورد.
ر.ک: همان، ج۱۲، ص۲۵۴، ماده »لحم«.
۴ . کتاب‌‌شناس بزرگ شیعى مرحوم آقا بزرگ تهرانى از بیش از سى مورد کتاب که با عناوینى نظیر الفتن والملاحم نوشته شده‌‌اند یاد کرده است.
ر.ک. آقا بزرگ الطهرانى، الذریعه الى تصانیف الشیعه، ج۱۶، ص۱۱۴-۱۱۲ و ج۲۲، ص۱۹۰-۱۸۷.
۵ . ر.ک: مهدى‌‌پور، على‌‌اکبر، کتابنامه امام مهدى، ج۱، ص۱۶۳ – ۱۵۴، ص۸۶-۸۵؛ ج۲، ص۴۴۰، ۵۲۰ – ۵۲۹، ۵۴۶ – ۵۵۰، ۶۷۱ – ۶۷۸، ۷۶۰ – ۷۶۱ و ۷۶۳ – ۷۶۴، ص۷۴۹.