در بعدازظهر گرم مردادماه، سالن اصلی مؤسسه فرهنگی–هنری موعود عصر، میزبان دو چهره شاخص پژوهش‌های تاریخی و مهدوی بود. اسماعیل شفیعی سروستانی، مدیرمسئول ماهنامه موعود، و دکتر محمدحسین رجبی دوانی، استاد دانشگاه و مورخ صدر اسلام، در بیستمین سال برگزاری نشست‌های فرهنگ مهدوی به سراغ موضوعی رفتند که عنوانش به‌خودی‌خود حساسیت‌برانگیز بود: «ملکداری و سیاست؛ از معاویه تا ماکیاولی». در این نشست، تحلیل تاریخی شام و نقش معاویه، با نگاهی به نظریه «قدرت بدون اخلاق» ماکیاولی، دستمایه گفت‌وگو قرار گرفت.
مقدمه شفیعی سروستانی ـ «چرا معاویه و شام؟»
شفیعی سروستانی در ابتدای سخن، با نگاهی از ارتفاع تاریخ، جایگاه استراتژیک شام را توصیف کرد:
«شام، در ضلع شرقی دریای مدیترانه، همچون الاکلنگی بوده که هر وقت حوزه تمدنی شرق اوج گرفته، غرب افول کرده و بالعکس.»
او با ترسیم گذشته این منطقه، از دوران روم و ایران تا دوره اسلامی، تأکید کرد که شامات همواره در نقطه‌ی برخورد دو جغرافیای بزرگ فرهنگی قرار داشته و این برخورد، نه فقط در چهره تمدن‌ها که در نگرش به هستی نیز اثر گذاشته است.
به گفته او، در روایات آخرالزمانی، کنار نام‌هایی چون عراق، یمن، ایران و جزیره‌العرب، شام هم از مناطقی است که در تحولات پیش از ظهور امام مهدی(عج) نقش اساسی دارد.
«وقتی می‌گوییم تأثیرگذار، تنها منظور تأثیر مثبت نیست؛ شام همواره شریک رخدادهایی بوده که زمینه‌ساز ظهورند.»
ورود دکتر رجبی دوانی ـ «دمشق، قدیمی‌ترین شهر و مسیر بنی‌امیه»
رجبی دوانی، سخنرانی خود را با تسلیت مناسبت‌های محرم و صفر آغاز کرد و سپس به سابقه تمدنی شام پرداخت: از تسلط هخامنشیان و اسکندر گرفته تا سلطه روم و ساسانی. او یادآور شد که دمشق را «قدیمی‌ترین شهر جهان» دانسته‌اند و بارها میان قدرت‌های بزرگ دست به دست شده است.
با فتح شام در دوران خلیفه دوم، این منطقه به جهان اسلام پیوست؛ اما به گفته رجبی، طبیعت و تاریخ بومی آن، اسلام را از دروازه‌ای متفاوت وارد کرد — از طریق بنی‌امیه، نه مستقیم از مدینه.
پیش‌زمینه معاویه
رجبی با اشاره به خاستگاه خانوادگی معاویه، به نقد روایات نسب‌شناسی بنی‌امیه پرداخت و دشمنی دیرینه ابوسفیان با پیامبر را یادآوری کرد. به گفته او، اسلامی که در شام معرفی شد، شباهت زیادی به سیستم سلطنتی روم داشت.
«مردم شام که به سبک حکمرانی قیصران خو کرده بودند، از معاویه همان نظام را دریافت کردند؛ با نقاب اسلام.»
ژئوپولیتیک شام و فرصت معاویه
فاصله بیش از هزار کیلومتری شام با مکه و مدینه، ضعف کنترل مرکزی را به همراه داشت. معاویه از این فرصت استفاده کرد و با جذب مسیحیان محلی–چون «سرجون رومی»–ساختار اداری کارآمدی پی ریخت که هم اعتماد مردم را جلب کرد و هم پایه‌های قدرتش را محکم ساخت.
شفیعی سروستانی در این بخش وارد بحث شد و افزود که ثروت و آبادانی شام، در مقایسه با خشکی و فقر حجاز، ابزار دست معاویه برای تثبیت حکومت بود.
سیاست‌ورزی اموی ـ از «نماز جمعه چهارشنبه» تا قبه‌الصخره
رجبی دوانی با لحنی گزارشی و در عین حال متعجب گفت:
«در دوران خلفت معاویه، نماز جمعه گاهی روز چهارشنبه خوانده می‌شد و کسی اعتراضی نمی‌کرد.»
او ادامه داد که چند دهه بعد، عبدالملک مروان حتی کعبه را به‌صورت نمادین با قبه‌الصخره جایگزین کرد تا مردم شام به حج مکه (در زمان حاکمیت ابن‌زبیر) نروند.
توان نظامی ـ «ناوگان مدیترانه»
برای اولین بار در تاریخ خلافت، معاویه در بندر عکّا کارگاه کشتی‌سازی راه انداخت و نیروی دریایی مسلمانان را تشکیل داد. با فتح جزایری مثل قبرس و مالت، او قدرت خود را به دریا گستراند — اقدامی که مدل حکومتش را بیش از پیش به امپراتوری‌های دریایی روم نزدیک کرد.
رویارویی با علی(ع) و سناریوی جمل
رجبی دوانی شرح داد که علی(ع) بلافاصله پس از به خلافت رسیدن، معاویه را برکنار کرد و در برابر توصیه سیاستمدارانی چون مغیرة بن شعبه و ابن‌عباس مبنی بر تثبیت موقت والی شام، فرمود:
«به خدا سوگند حتی برای ساعتی معاویه را در این مقام نمی‌پذیرم.»
اما فتنه جمل (با نقش طلحه و زبیر) مانع از حرکت سریع علی(ع) به سوی شام شد. معاویه با مکاتبه جداگانه با هر دو، وعده حمایت و بیعت داد تا آتش شورش را شعله‌ورتر کند.
صفین و حکمیت
گزارش رجبی از جنگ صفین، شامل جزئیات بستن آب فرات بر سپاه علی و امتناع حضرت از مقابله به مثل بود. او روند فریب‌کارانه بالا بردن قرآن بر نیزه و کشاندن جنگ به حکمیت را روایت کرد و نتیجه گرفت که اشراف خائن کوفه و حیله عمرو عاص، ورق را به نفع معاویه برگرداندند.
پیوند تاریخی با امروز
شفیعی سروستانی در جمع‌بندی، از شباهت‌های ساختاری حکومت‌های سلطنت‌نما در تاریخ اسلام با برخی الگوهای سیاسی امروز گفت و این نکته را محور اتصال بحث معاویه–ماکیاولی دانست:
«هر دو در پی حفظ قدرت به هر قیمت بودند؛ اخلاق در این میان قربانی می‌شود.»
جدول کوتاه حوادث
| سال هجری | رویداد | توضیح کوتاه |
| ۱۵ | فتح دمشق | ورود شام به قلمرو اسلام |
| ۲۴ | انتصاب معاویه به ولایت شام | دوره عثمان |
| ۳۵ | قتل عثمان | آغاز شکاف علی و معاویه |
| ۳۶ | فتنه جمل | تاخیر در حرکت به شام |
| ۳۷ | صفین و حکمیت | تثبیت قدرت معاویه |
