رویداد رونمایی دایرةالمعارف نویسندگان مهدوی
۱. مقدمه: سی سال تلاش و دستاوردی سترگ
این رویداد باشکوه با هدف اصلی تجلیل از سه دهه فعالیت مستمر و پربار مؤسسه فرهنگی هنری «موعود عصر» در زمینه پژوهش‌های تخصصی مهدویت برگزار گردید. محور اصلی این بزرگداشت، معرفی و رونمایی رسمی از یکی از مهم‌ترین و جامع‌ترین دستاوردهای علمی این مؤسسه بود: «دایرةالمعارف نویسندگان و راویان مهدوی تا پایان قرن پنجم هجری قمری». این اثر، نتیجه سال‌ها تحقیق و پژوهش بنیادین در منابع دست اول تاریخ اسلام و حدیث است.
۲. اهمیت فرهنگ مهدوی در اندیشه اسلامی
سخنرانان اصلی برنامه، بر جایگاه محوری و بی‌بدیل فرهنگ مهدوی در آموزه‌های تشیع تأکید ویژه‌ای داشتند. این فرهنگ نه تنها یک باور کلامی، بلکه یک سرمایه عظیم معنوی، اجتماعی و تمدنی تلقی می‌شود. اشاره شد که در مقایسه با سرمایه‌های مادی، عمق و گستره تأثیرگذاری آموزه‌های مربوط به امام زمان (عج) بر ساختار فکری و اخلاقی جامعه اسلامی، بسیار ارزشمندتر و پایدارتر است. این فرهنگ، موتور محرک اصلاحات اجتماعی و فرهنگی در طول تاریخ بوده و هست.
۳. تاریخچه پژوهش و فرآیند تدوین دایرةالمعارف
پروژه تدوین «دایرةالمعارف نویسندگان و راویان مهدوی» یک مسیر پژوهشی طولانی‌مدت را طی کرده است. مؤسسه موعود عصر، پس از گذشت حدود شش سال پژوهش پیوسته و طاقت‌فرسا، موفق به جمع‌آوری، پالایش و دسته‌بندی منابع و مراجع مرتبط با نویسندگان و ناقلان احادیث و روایات مهدوی گردید.
بازه زمانی پوشش: این دایرةالمعارف تمرکز خود را بر نویسندگان و راویانی قرار داده که آثار یا فعالیت‌هایشان تا پایان قرن پنجم هجری قمری (حدوداً تا سال‌های ابتدایی قرن یازدهم میلادی) را پوشش می‌دهد.
حجم داده‌های پژوهشی: بر اساس گزارشات ارائه شده در مراسم، این مجموعه پژوهشی اولیه منجر به شناسایی حدود ۱۱۰,۱۰۰ موضوع قابل تحقیق و مدخل مجزا برای محققان و پژوهشگران حوزه مهدویت گردیده است. این حجم عظیم نشان‌دهنده وسعت کار انجام شده در این پروژه است.
مرجعیت داده‌ها: اسناد و منابع گردآوری شده تا سال ۱۳۸۶ هجری قمری (تاریخ مورد اشاره در گزارش داخلی مؤسسه برای تکمیل فاز گردآوری اولیه) مورد بررسی قرار گرفته‌اند.
۴. چالش‌های دسترسی به منابع و ضرورت بومی‌سازی
یکی از مهم‌ترین چالش‌هایی که در طول فرآیند پژوهش و تدوین این دایرةالمعارف با آن مواجه بودند، ماهیت تاریخی و زبانی منابع بود. سخنرانان به نکات زیر اشاره کردند:
غلبه زبان عربی: بخش اعظم منابع اصلی و مراجع دست اولی که حاوی اطلاعات نویسندگان و راویان مهدوی هستند، به زبان عربی کلاسیک نوشته شده‌اند.
نیاز به ترجمه و بومی‌سازی: برای اینکه این گنجینه علمی برای پژوهشگران جوان و محققان فارسی‌زبان حوزه علمیه و دانشگاه‌های ایران قابل استفاده باشد، نیاز مبرمی به فرآیندهای دقیق ترجمه علمی، ویرایش تخصصی و بومی‌سازی متون وجود دارد تا مفاهیم به درستی منتقل شوند. این امر یک پروژه ثانویه پس از تدوین ساختار اصلی محسوب می‌شود.
۵. ارزش و جسارت علمی پروژه در شرایط کنونی
در این مراسم، بارها بر اهمیت کار انجام شده، به‌ویژه با توجه به محدودیت‌های موجود تأکید شد:
تعهد سازمانی: مؤسسه موعود عصر این پروژه عظیم را علی‌رغم محدودیت‌های شدید اقتصادی و عدم برخورداری از پشتیبانی گسترده دولتی و سازمانی به انجام رسانده است. این امر مصداق بارز تعهد علمی و پایبندی به رسالت فرهنگی مؤسسه در حوزه تخصصی خود است.
جسارت علمی: تدوین یک دایرةالمعارف موضوعی در حوزه‌ای پیچیده مانند رجال و نویسندگان مهدوی، خود نیازمند جسارت علمی قابل توجهی است، زیرا مستلزم ورود به جزئیات تاریخی و رجالی است که اغلب در کانون توجه مراکز بزرگ‌تر نیستند.
۶. ویژگی‌های فنی و ساختاری دایرةالمعارف
دایرةالمعارف نویسندگان مهدوی نه تنها یک فهرست‌بندی ساده، بلکه یک ساختار علمی منسجم و مرجع است که از الگوهای ساختاری معتبر در تاریخ علم اسلامی بهره برده است:
ساختار مرجع : این اثر بر اساس اصول ساختاردهی کتاب‌های مرجع بزرگ طراحی شده است تا بالاترین سطح ارجاع‌پذیری را فراهم آورد.
الگوبرداری از شاهکارهای کلاسیک: در طراحی ساختار و عمق محتوایی، از آثار ماندگار تاریخی و علمی اسلامی الهام گرفته شده است؛ از جمله:
کتاب «شفا» اثر شیخ الرئیس ابوعلی سینا.
کتاب «درة التاج» اثر قطب‌الدین شیرازی.
مجموعه عظیم «بحار الأنوار» اثر علامه مجلسی، به ویژه در بخش روش‌شناسی گردآوری روایات و تراجم.
ابزارهای دسترسی آسان: برای تسهیل استفاده پژوهشگران، این دایرةالمعارف مجهز به:
راهنمای موضوعی : جهت هدایت محقق بر اساس سرفصل‌های مختلف مهدویت.
فهرست‌های طبقه‌بندی شده : شامل فهرست‌های اسامی، فهرست منابع، فهرست جغرافیایی و … برای دسترسی سریع به مدخل‌های مورد نظر.
۷. اهداف علمی و فرهنگی آینده‌نگر
هدف از خلق این اثر، صرفاً جمع‌آوری داده‌ها نیست، بلکه ایجاد یک بستر تحقیقاتی مستحکم است:
بنیان‌گذاری شناخت: این دایرةالمعارف، اولین سنگ بنای جامع برای شناخت دقیق نویسندگان و راویان اولیه و میانی که در شکل‌گیری ادبیات مهدوی نقش داشته‌اند، فراهم می‌آورد.
امکان تحلیل تاریخی: با داشتن این داده‌های تفکیک‌شده، محققان قادر خواهند بود شرایط تاریخی، اجتماعی و سیاسی دقیق دوران فعالیت هر یک از این شخصیت‌ها را به صورت مجزا مورد بررسی قرار دهند و تأثیر محیط بر روایت‌های مهدوی را رصد کنند.