موعود پایگاه اینترنتی موعود
تعلیم و تربیت پیش از آنکه متکفل آبادانى جهان باشد، خانه دل و کاشانه نگاه آدمى را ویران مى سازد و دیگر بار بر خرابه هاى آن بنایى نو برمى کشد. بنایى که ساختار آن با معمارى پیشین متفاوت است. از این رو نمى توان جایگاه آن را در راستاى دیگر سازمانهاى اجتماعى، مدنى و حتى سیاسى قرار داد. زیرا اینها خود تحت تاثیر نظام تعلیم و تربیت دگرگون مى شوند.
جا دارد که سؤال شود که چگونه طى سیصد، چهارصد سال اخیر این همه جهان و ملتهاى ساکن بر پهنه آن دگرگون شده اند؟ چرا دیگر بویى از تاریخ گذشته، فرهنگ گذشته و انسان گذشته به مشام نمى رسد؟ چه چیز باعث این همه تغییر در رفتار آدمى، شهر او، خانه او، پوشاک او و بالاخره خورد و خوراک او شده است؟ همه آنچه که ذکر آن رفت تابعى از رفتار و خواست انسانند و انسان خود تنها در کارگاه تعلیم و تربیت شکل مى گیرد.
بویژه که تربیت دوران خردسالى، بتدریج قلب و ذهن کودکان را به شکل دلخواه مربیان و معلمان درمى آورد و از آن پس هیچ کس را یاراى رهایى از آموخته هاى پیشین که چونان نقشى بر پهنه سنگ حک شده اند نیست.
تربیت یافتگان نظامهاى آموزش و پرورش خود بازتابى از همه دریافتهاى رسمى و غیررسمى کارگزاران آن نظام اند، خواه این دریافتها به وسیله مربیان و معلمان آموزش داده شود و خواه در کتابها مضبوط باشد. از این رو براى دگرگون ساختن یک ملت هیچ راهى سریعتر، ساده تر و هموارتر از دگرگون ساختن نظام تعلیمى و تربیتى آن ملت نیست. و به این ترتیب نسلها شکل مى گیرند و بسان مربیان خود و متاثر از تعلیماتشان به عالم و آدم مى نگرند. بر پهنه شهرها جارى مى شوند و جهان خاکى را مطابق آرمانها، الگوها و دریافتهاى پذیرفته شده شان دگرگون مى سازند. به همین دلیل است که عرض کرده ام جایگاه تعلیم و تربیت بس رفیعتر از جایگاه همه مناسبات و معاملات مدنى و فرهنگى به حساب مى آید. متغیرى که آرام آرام همه امور را تابع خود مى سازد. از همین رو همواره نظام اجتماعى، نظام اقتصادى، شهرسازى، معمارى، نظام سیاسى و دیگر مناسبات جمعى اقوام تابع نظام تعلیمى و تربیتى ویژه اى است که در میان قومى پذیرفته شده است.
هیهات، اگر بدون تبیین اهداف غایى امر تعلیم و تربیت به صورت منتشر اقدام به تعلیم آدمى شود و یا اینکه یک نظام فرهنگى و تربیتى نادانسته مجموعه اى از اهداف متناقض را بر نظام تعلیمى و تربیتى ملتى تحمیل نماید; نتیجه و محصول کار جز خلق گروههایى از مردان و زنان سرگشته، بى هدف و منفعل در برابر حوادث و وقایع زندگى نخواهد بود. مردمانى که زیست منفعل و حیات بى سرانجام آنها را در دره پوچى وى تردید بعد از روشن شدن اهداف تربیت انسان بر مبناى دریافتهاى کلى و معنى زندگى تبیین شده به وسیله بزرگان اهل نظر و برنامه ریزى صحیح امکان لازم براى تحقق آن اهداف فراهم مى آورد و شکى در این نیست که برنامه ریز و طراح نیز خود نیازمند باورى قلبى درباره آن تفکر و نظام نظرى است و به عبارتى مى بایست خود تربیت شده اى باشد که با همه وقوف و آگاهى براى تحقق اهداف و آرمان مکتب تربیتى اقدام به برنامه ریزى کند تا از این مجرا، دسترسى به آن اهداف سهلتر و سریعتر صورت گیرد.
پر واضح است که یک برنامه ریز در برنامه ریزى، همواره، حفظ اصول اعتقادى مکتب و نظام ارزشى، فرهنگى را سرلوحه کار خویش قرار مى دهد. ضمن آنکه پیش بینى لازم براى دفع جریانهاى اخلالگر مزاحم و یا عامل انحراف را به عمل مى آورد.
باید پرسید: آیا برنامه ریزى براى اهداف تعلیمى و تربیتى در کشور ما از صدر مشروطیت بر مبناى درستى استوار بوده یا خیر؟
بیش از یکصد سال از عمر تحول بزرگ فرهنگى صدر مشروطیت مى گذرد. در واقع این مقطع تاریخى را نقطه عطف بزرگى در حیات فرهنگى و مدنى ایران اسلامى به حساب آورد. زمانى که فرهنگ و تمدن مغرب زمین، در بستر مناسب و فراهم خود دویستمین سالگرد خود را پشت سر مى نهاد امکان تلاقى و نزدیکى غرب و ایران فراهم شد.
انسان غربى، در میان همه مناسبات مدنى خود، الگویى از نظام اخلاقى و اعتقادى پیروان مکتب اومانیسم (اصالت انسان) را جلوه گر مى ساخت و با رویگردانى از همه وجوه نظام اعتقادى و باورهاى مذهبى مسیحیت همه صحنه ها را درمى نوردید.
این آشنایى بسرعت جمعى از ایرانیان را مشتاق دیدار از غرب کرد. بى آنکه هیچ شناختى از اصول، مرام و باورهاى آن سامان داشته باشد.
آنها تنها دستاوردهاى مادى تمدن غرب و پاره اى از اخلاقیات آن را دیده و واله و شیدا شده بودند، چنانکه، گردانندگان نظام سیاسى وقت نیز، بى آنکه کمترین شناختى از غرب و ماهیت آن داشته باشند درباره امرى تصمیم گرفتند که به هیچ وجه صلاحیت لازم را درباره اش نداشتند. زیرا، چنانکه ذکر آن رفت، همواره، نظام اجتماعى سیاسى تابعى از نظام تعلیمى و تربیتى و به تبع آن نظام فکرى و نظرى است. اما این بار قاعده عکس شده بود. پیش از آنکه «نظام نظرى و یا مردان اهل نظر» درباره تربیت انسان و نظام اجتماعى و مدنى موردنیازش اعلام راى کنند، سردمداران دستگاه اجرایى تصمیم خویش را گرفته بودند. از این رو مى بینیم که نابخردانه سطح ارزش نظام اجرایى و مادى فراتر از سطح نظام فرهنگى و اعتقادى قرار گرفت. نتیجه این امر معلوم بود:
«در پى این غفلت، بنا به انفعالى که در برابر فرهنگ و مدنیت غرب به آنها دست داده بود شاگردان برگزیده نظام سیاسى وقت براى فراگرفتن علوم به فرنگ رفتند و با خود نظام تعلیم و تربیتى مدون غربى را وارد ساختند. نظامى که پیشاپیش اهداف و مقاصدش در دستگاه فکرى علماء مغرب زمین تعریف شده بود.»
روشن بود که از میان این نظام «انسان دینى » بیرون نمى آمد. چرا که آن نظام را هیچ نسبتى با دین نبود بلکه در ذات خود ناقض دین به شمار مى آمد. غرب اساس نظر خود را بر امانیسم استوار ساخته بود تا خود را ازلاص کند. اما سردمداران نظام سیاسى و اجتماعى ایران بر آن بودند که با مسلمان کردن این دیو زین بر گرده آن نهاده و سوارى گیرند.
باید دانست که بسط تاریخى باورها و اخلاق غربى در میان جامعه مسلمان ایرانى، از همین جا نشات مى گرفت. البته سهل انگارى علماى دینى و غفلت آنان را در این میان نباید نادیده انگاشت. این امر در سیر تکوینى خود، همه حوزه هاى مدنى و فرهنگى را درنوردید تا جایى که موفق شد باقیمانده علوم دینى و درسهاى اخلاق مذهبى را در خود مستحیل ساخته و جزیى از خود کند.
بدینگونه بود که میراث دار انسانهایى شدیم که بسان غربیان به عالم مى نگریستند. بسان آنان امور معیشتى و مدنى خود را سامان مى دادند و چونان موجودى دوزیست پاره اى از اعمال و تکالیف مذهبى را هم به امید رسیدن به رستگارى به جا مى آوردند.
این عوامل باعث شد که آنان هیچ گاه نتوانند معضلات فرهنگى و مدنى خود را حل کنند.
این روند تا دهه هاى پنجاه و شصت خورشیدى ادامه یافت اگرچه هر از چندى در میان آثار قلمى خود را سرزنش کردیم که چرا صاحب خرد غربى نیستیم و یا چرا صاحب مردان و زنان اهل دیانت نشدیم و یا چرا در امور مدنى و معیشتى چنان تاب غرب شده ایم که از هویت حقیقى پیشینیان دور افتاده ایم؟
طى همین دوران، نویسندگان و منتقدان بسیارى، به مطالعه اوضاع و احوال حیات فرهنگى ملتهاى مسلمان و از جمله ایرانیان پرداختند و با دیدى نقدگونه وضعیت انفعالى عارض شده بر حیات اخلاقى و مادى د و حتى نسخه هایى را نیز براى اصلاح اوضاع و بهبود اندام بیمارى که مرض، بسیارى از نسوج او را در خود گرفته بود عرضه داشتند.
نویسندگانى چون جلال آل احمد در «غرب زدگى » و دکتر على شریعتى در آثار خود، رگه هایى از واماندگى فرهنگى را آشکار ساختند و حتى توصیه هایى براى خروج از این وضعیت عرضه داشتند اما، هر یک از آنان، وجهى از مدنیت حاکم غربى و یا وجوهى از بافت فرهنگى آن را مورد مؤاخذه و بازپرسى قرار دادند و با ادغام مجموعه اى از دریافتها و راه حلها (که بسیارى از آن طرق خود برگرفته از نظام مدنى و فرهنگى مغرب زمین نیز بودند)، طریقى را براى خروج از آشفتگى مدنى و فرهنگى ملت خود اعلام داشتند غافل از آنکه، خانه از پاى بست ویران بود و اصلاح پاره اى از امور مدنى (مانند ماشین زدگى مورد بحث جلال آل احمد) نمى توانست ملتى را که در سه وجه «عقیدتى، فرهنگى و مدنى » دچار بیمارى شده بود و همه ساختار نظرى و اخلاقى و عملى حیات خود را از نظام غربى اخذ مى کرد روى به صلاح آورد.
انقلاب اسلامى نیز با همه عظمتش نمى توانست پیش از تحقق «انقلاب فرهنگى » و در انداختن طرحى نو در نظام تعلیم و تربیت، موفق به نجات مسلمین از بند واماندگى و انفعال فرهنگى شود. این انقلاب فرهنگى نیز چنانکه پیش از این در مقالات مختلف اعلام داشته ام. نیازمند مطالعه فرهنگى جامع بود.
به اختصار عرض خواهم کرد که: انقلاب فرهنگى چیست و اگر رخ دهد چه تغییراتى در امور حاصل مى شود؟
انقلاب فرهنگى، همه امور فرهنگى، مدنى مبتلا به یک ملت را تحت تاثیر خود دچار دگرگونى بنیادین مى کند و اساس تعاریف را در هم مى ریزد. و از آنجا که این مباحث ویژه انسان، همواره از پرسش درباره انسان آغاز مى شود و از خلقتش، فلسفه بودنش و غایتى که انتظار او را مى کشد و نوع نسبتى که با طبیعت پیرامونش برقرار مى کند. همه چیز واسپس این تعریف، جایگاه و نقش خویش را پیدا مى کند. تنها کافى است که انسان را داراى «شانى » این جهانى و مادى بدانید، تا بتوانید مناسب با شانش درباره نحوه بودن او در زمین و زندگیش تعریف عرضه کنید و برایش موازین ارزشى وضع کنید. برعکس اگر به او شان «الهى » بدهید و حیاتش را در عرصه زمین موقتى و کوتاه اعلام کنید از آن پس همه مناسبات او در صحنه هاى اجتماعى، اقتصادى، تربیتى، سیاسى و … رنگ دیگرى به خود مى گیرد.
پر واضح است که همه نظامنامه هاى اخلاقى و باید و نبایدها نیز از لابلاى همین تعاریف خارج مى شوند. چه، واضعان آن نظامهاى اخلاقى و ارزشى، مبتنى بر نوع شناخت و تعریفى که از آدم، مبدا و غایت او عرضه داشته اند قائل به مجموعه اى از دستورالعملها شدند تا نحوه بودن و زیستن او را معلوم سازند.
با این مقدمه مى توان اعلام داشت که انقلاب فرهنگى، انقلاب در همه تعریفها، انقلاب در همه دیدگاهها، انقلاب در نحوه بودن و زیستن، انقلاب در نحوه سکنى گزیدن، انقلاب در نحوه تعلیم دادن و تعلیم گرفتن، انقلاب در نوع شناسایى پدیده ها و بالاخره، انقلاب در تعریف آدم بود و تنها واسپس اینهمه هست که فرهنگى نوین پاى مى گیرد و پایه هاى تمدنى دیگرگون استوار مى شود. مدنیتى مبتنى بر فرهنگ جدید.
عدم تحقق آن، بمنزله رجعت به وضع پیشین، تعاریف پیشین و نحوه بودن پیشین است. به واقع این غفلت در درون خود نفى انقلاب را داراست. چه انقلاب تنها در این امر خطیر تمامیت معنى خویش را بازمى یابد. حضرت امام خمینى (ره) مکررا اعلام مى داشتند: «فرهنگ استعمارى باید جاى خود را به فرهنگ اسلامى بدهد» مفهوم انقلاب فرهنگى در این کلام ایشان کاملا پیداست.
گاه تصور مى شود که دگرگونى صورتها به منزله انقلاب فرهنگى است. غافل از اینکه دگرگونى در باطن امور و تعاریف خود عامل تغییر صورتها مى شود.
مشهور است که در انقلاب کبیر فرانسه، اصحاب دائره المعارف (نخبگان علمى و فرهنگى اروپا) اثرى را خلق کردند و مبتنى بر اصول «امانیسم » در آن پایه هاى همه چیز را معلوم ساختند و حتى از گفتگو درباره روژ لب خانمها نیز کوتاهى نکردند.
دائره المعارف بزرگ انقلاب فرانسه، نظامنامه اى بود که وضع ملت مغرب زمین را بر اساس مذهب اومانیسم درباره همه امور عالم و آدم معلوم مى کرد.
اساس فرهنگ و تمدن غربى نیز بر شالوده هاى این دائره المعارف و آراء و علماى علوم نظریشان استوار شد.
تذکر این نکته ضرورى است که مراد از دائره المعارف، اطلاعات عمومى رایج نیست. چه اولین بحث این مجموعه که به اسم دائره المعارف عرضه مى شوند «اصول نظرى نویسندگان » است. بنابراین انقلاب فرهنگى، نه تنها تعاریف و مبانى نظرى بلکه شیوه و روشهاى دستیابى به پاسخها و شناسایى منابع نظرى براى مطالعه امور و حتى نوع طبقه بندى را هم دگرگون مى کند. از همین رو بلافاصله نظام مدرسى و تعلیم و تربیتى را تحت تاثیر قرار مى دهد. چه بسا که واسپس مطالعات قوى و پذیرفته شده و مرسوم دانسته شود که علوم رایج نیازمند نقد و بررسى و حتى طرد و نفى اند.
براى مثال باید پرسید:
– علومى چون روان شناسى، جامعه شناسى و… مبتنى بر کدام تعریف از انسان بنا نهاده شده اند؟
– بر اساس کدام اصول طبقه بندى شده اند؟
– چه تعریفى از علم، عقل، حکمت و… عرضه مى دارند؟
– چه روشى را برا شناسایى پدیده ها و حتى انسان پیشنهاد مى کنند؟
– آیا مباحثى از این دست کاملا مورد تایید اصول و منابع نظرى دینى هستند؟
– و آیا اگر از طریق دین به مطالعه مى پرداختیم به همین تعاریف، شیوه ها و دیدگاهها مى رسیدیم؟
سؤالاتى از این دست در ابتداى حرکت قطعا براى یک انقلاب فرهنگى مطرح اند و نیازمند پاسخ.
عدم دستیابى به پاسخهایى روشن، مجموعه اى از تناقضات را بر ذهن و زبان عارض مى کند. تناقضاتى که به یک بحران مى انجامد. چرا که همواره «فقدان تکیه گاهى محکم براى پاسخگویى به سؤالات اساسى » عامل بحران در امور فرهنگى و مدنى است و متاسفانه این تناقضات در همین محدوده نمى ماند و دیر یا زود جامعه انسانى را دچار بحران دهشتناک فرهنگى و اخلاقى مى کند. پاى بندى انسان بر مجموعه اى از اصول اخلاقى و ارزشى، نیازمند اعتقاد راسخى است که او باید درباره اصول داشته باشد. به عبارت دیگر: «اعتقاد راسخ است که آدمى را به اصول اخلاقى و نظامنامه فرهنگى پایبند مى کند.» از اینروست که نمى توان از انسانى که در اصول اعتقادى دچار تزلزل، شک و ارتیاب است انتظار پایبندى به اصول اخلاقى مبتنى بر اعتقادات را داشت. چه اودات، خود را از دست تقیدات اخلاقى، سنتها و فرهنگ برهاند.
تاکید فراوان بر تحقیقى بودن اصول اعتقادى نیز ناشى از همین امر است.
باید گفت مردان صاحب نظر و استوارکنندگان پایه هاى نظرى اگرچه بى صدا، آرام و نامحسوس عمل مى کنند اما بهترین نقش را در دگرگونى جوامع عهده دارند. آنها بظاهر اهل عمل نیستند اما، همه مردان اهل عمل توان و نیرومندى خود را از آنان اخذ مى کنند و جوامعى که خود را بى نیاز از مردان اهل نظر بدانند سقوط و انحطاطشان حتمى است.
حال که ارتباط میان اعتقاد و اخلاق و فکر و فرهنگ معلوم شد باید دانست که همه اعمال متکى به اخلاق و ضمانت اخلاقى اند.
در واقع نظام فرهنگى و ارزشى، چونان معیار و خطکشى حد و مرز اعمال را معلوم مى سازند. نظام فرهنگى باید و نبایدهاى معاملات اقتصادى و مالى را معلوم مى سازد و مجرى امور مالى عمل خود را بر آن اساس استوار مى کند و پا از محدوده پذیرفته شده خارج نمى کند.
نظام فرهنگى باید و نبایدهاى معمارى و شهرسازى را معلوم مى سازد تا شهر و معمارى حافظ فرهنگ شود و انسانى خو گرفته و مانوس با همان فرهنگ بار آورد. مجرى امور شهرى و شهرسازى هم همه عمل خود را بر اساس آن نظام استوار مى کند و حدودش را پاس مى دارد.
نظام فرهنگى و ارزشى باید و نبایدهاى پوشش را معلوم مى سازد و طراح و مجرى امر پوشش عمل خود را بر آن استوار مى کند تا جامعه در هر صورتش از نظام فرهنگى و ارزشى عدول نکند.
در واقع هر یک از این امور آنگاه که از نظامنامه واحد فرهنگى پیروى کنند خود مجسمه ارزشها الگوى فرهنگ و اخلاق پذیرفته شده و مورد تایید اصول اعتقادى مى شوند و این موضوع درباره همه امورات مربوط به انسان صادق است.
در این میان نظام تعلیم و تربیت، وظیفه تبیین و آموزش اصول اعتقادى، نشر و تثبیت نظام فرهنگى و بالاخره سامان دادن به نظام عملى نونهالان را که مردان و زنان آینده اند عهده دار مى شود.
حال اگر نظام تعلیم و تربیت، در اصول اعتقادى از چند منبع نظرى تغذیه کند، مثلا در پاره اى از دروس اصول دینى را پذیرا شود و در پاره اى دروس اصول اعتقادى امانیسم غربى و بطور کلى در نظام فرهنگى به مقتضاى حال و مقال، نظام فرهنگى دینى و غربى را در هم آمیزد و بالاخره به همین سیاق امور عملى را سامان دهد، نتیجه معلوم است: «نشر بحران در میان جامعه »
حال مى توان به این پرسش جواب داد:
علت وجود بحران فرهنگى و مدنى در جامعه مسلمان ایرانى چیست؟
پاسخ روشن است. ما همواره متوجه امور مصداقى، عینى و خارجى مى شویم ولى از امور اصلى غافل مى مانیم. بحران در مسائل فکرى، نظرى ما را در مباحث فرهنگى و عملى دچار بحران مى کند.
ما تمایل شدیدى به دوزیستى پیدا کرده ایم و در هر کجا به هواى دلمان سازى کوک مى کنیم و این مساله اى است که باید در جایى بدان پرداخت و از شر بحران خلاص شد. وگرنه، بحران در عمل (که در آخرین مرحله بروز مى کند و حکایت از مزمن بودن بیمارى دارد) جامعه را دچار تشتت، انحراف، سوء اخلاق، ابتذال، پوچى، بى سرانجامى و بالاخره روى کردن به فرهنگ و اخلاق بیگانه مى نماید.
پیش شماره ۱ موعود
