موعود پایگاه اینترنتی موعود
حادثه ای رخ داد که می توانست سعادت ابدی بشریت را تضمین کند و برای همیشه , انسانها را از ضلالت و گمراهی نجات بخشد , به این جهت , داستان غدیر یک قصه تاریخی خاص نیست که زمان آن گذشته باشد و همین طور یک حادثه شخصی نیز نیست که پیامبر فقط علی (ع ) را به عنوان وصی خود (آنچنان که شیعیان می‌گویند) و یا به عنوان محبوب جامعه اسلامی (آنچنان که اهل سنت مدعی هستند) معرفی نموده و در نتیجه تاریخ مصرف آن گذشته باشد , بلکه در غدیر خم تاریخ کل بشریت رقم خورد , چرا که امامت امامان در طول تاریخ مطرح و تبیین شد , حقیقتی که از امیرمومنان آغاز می‌شود و به مهدی صاحب الزمان (ع ) منتهی می‌گردد.
در سال دهم هجرت , بعد از اتمام حج , که آن را به نامهای متعددی خوانده‌اند , همچون « حجه الوداع » و « حجه البلاغ » « حجه الکمال » . « حجه التمام » و حجه الاسلام در « غدیرخم » قبل از « جحفه » که راههای متعددی همچو اهل مدینه , مصر , عراق , از آنجا منشعب و جدا می‌شود. حادثه ای رخ داد که می توانست سعادت ابدی بشریت را تضمین کند و برای همیشه , انسانها را از ضلالت و گمراهی نجات بخشد , به این جهت , داستان غدیر یک قصه تاریخی خاص نیست که زمان آن گذشته باشد و همین طور یک حادثه شخصی نیز نیست که پیامبر فقط علی (ع ) را به عنوان وصی خود (آنچنان که شیعیان می‌گویند) و یا به عنوان محبوب جامعه اسلامی (آنچنان که اهل سنت مدعی هستند) معرفی نموده و در نتیجه تاریخ مصرف آن گذشته باشد , بلکه در غدیر خم تاریخ کل بشریت رقم خورد , چرا که امامت امامان در طول تاریخ مطرح و تبیین شد , حقیقتی که از امیرمومنان آغاز می‌شود و به مهدی صاحب الزمان (ع ) منتهی می‌گردد.
مخالفان نیز این را به خوبی فهمیده‌اند. لذا از همان آغاز تلاش کردند(و در حدی موفق شدند) که داستان غدیر را تاویل نمایند , چرا که اگر فقط امامت امیر مومنان بود , ممکن بود به نوعی آن را پذیرا شوند , ولی آنچه ترس داشتندو دارند , ادامه کار , و تداوم امامت و ولایت در طول تاریخ است که سخت مخالفان را خلع سلاح می‌کرده است . بنابراین به شدت در مقابل آن قرار گرفتند و ازاول زیر بار نرفتندتا جلوی استمرار آن را نیز بگیرند.
و پیامبر اکرم (ص ) نیز به خوبی به این مسئله توجه داشته لذا تصریح فرمود که امامت ادامه دارد « …ثم من بعدی علی ولیکم و امامکم بامرالله ربکم ثم الامامه فی ذریتی من ولده الی یوم تلقون الله عز اسمه و رسوله۱ سپس بعد از من علی ولی شما و امام شما به فرمان خداست . سپس امامت در نسل من از فرزندان علی تا روزی که خدا و رسولش را ملاقات کنید , می‌باشد. »
آنچه پیش رو دارید نگاهی است به آیاتی که در خطبه غدیر درباره امامت علی (ع ) و دیگر امامان (ع ) مورد استدلال و اشاره قرار گرفته است .
نکاتی از حدیث و حادثه غدیر
یک نگاه اجمالی به خطبه و حدیث غدیر , وقایعی قبل و بعد از آن بخوبی این نکته را روشن می سازد که بحث امامت علی (ع ) و تداوم آن مطرح بوده است به جهت این نکات :
۱ ـ پیامبراکرم (ص ) حدود نودهزار نفر تا یکصد وبیست هزار نفر رادر گرمای شدید در چهار راهی جحفه متوقف ساخت که نشانگر اهمیت مسئله مطرح شده می‌باشد.
۲ ـ خطبه خویش را با ذکر این نکته آغاز می‌کند که رحلت من نزدیک است و به زودی عوت حق را لبیک می‌گویم , این خود نشان از آن دارد که در پی مطرح کردن جانشین خویش می‌باشد.
۳ ـ از مردم اقرار و اعتراف گرفت که آنچه را خداوند برای آنان از اعتقادات و احکام و اعمال فرستاده است به آنها ابلاغ نموده و خدا را بر این اقرار شاهد گرفت .
۴ ـ حدیث ثقلین را مجددا یادآوری نمود که اگر می خواهید دچار گمراهی نشوید از قرآن و اهل بیت (ع ) جدا نشوید , و این سخن مقدمه ای است برای نکته بعدی .
۵ ـ بعدازاین که دست علی (ع ) را بالامی‌برد واز مردم اقرار می‌گیرد که خدا و رسولش بر آنان ولایت دارند , می فرماید : « هر کس که من مولای او هستم علی مولای اوست » یعنی همان ولایتی که برای پیامبر اکرم (ص ) ثبات است , که ولایت زعامت و حکومت بر آنان باشد , برای علی (ع ) نیز ثابت است .
۶ ـ جمله « من کنت مولاه و … » را سه بار و به قول احمد حنبل چهار بار تکرار نمود تا هم تاکیدی شده باشد و هم کسانی که متوجه نشده‌اند , متوجه شوند.
۷ ـ در حق کسانی که ولایت علی (ع ) را بپذیرند دعا , و در حق کسانی که آن را رد کند نفرین نمود.
۸ ـ آیات عدیده ای از قرآن ازجمله آیه تبلیغ اکمل و … , مورد استدلال و استشهاد قرار گرفت که بعدا بیان می‌شود.
۹ ـ تبریک گفتن حاضران و بیعت زن و مرد با امیر مومنان (ع ) و … همه نشانگر این مطلبند که هدف , معرفی امامت امیرمومنان (ع ) و تداوم آن بوده است .
باتوجه به این نکات سراغ آیاتی می رویم که در خطبه غدیر و بعد از آن مورد استدلال و اشاره قرار گرفته و یا بعد از حادثه نازل شده است .
۱ ـ آیه تبلیغ یا اعلام امامت
بعد از ثنا و شتایش الهی فرمود : « فاوحی الی … « یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک و ان لم تفعل فما بلغت رسالته و الله یعصمک من الناس ۲ ای پیامبر! آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است , کاملا (به مردم ) برسان , و اگر نکنی , رسالت او را انجام نداده ای , خداوند تو را از (خطرات احتمالی ) مردم نگاه می دارد » . 3 آنگاه ادامه داد که مردم ! جبرئیل سه بار نازل شده است که خداوند فرمان داده که در میان این جمع برای سفید و سیاه اعلام کنم که : « ان علی بن ابی طالب اخی و وصیی و خلیفتی و الامام بعدی ;۴ که به حقیقت علی بن ابی طالب برادر و وصی و جانشین و پیشوای بعد از من است . »
در منابع اهل سنت می خوانیم که این عباس نقل کرده است که آیه « یا ایها الرسول … » در مورد علی (ع ) نازل شد. خداوند به رسول خدا فرمان داد که در مورد (ولایت ) علی (ع ) تبلیغ نماید. سپس پیامبر خدا دست علی را گرفت و فرمود : هر کس من صاحب اختیار اویم پس علی صاحب اختیار اوست پس خدایا دوست بدار کسی را که او را دوست بدارد و دشمن بدار کسی که او را دشمن بدارد » . 5
۲ ـ علی سرپرست شماست
دومین ایه که مورد استشهاد پیامبر اکرم (ص ) قرار گرفته آیه ولایت است , حضرت فرمود : « و هو ولیکم بعدالله و رسوله , و قد انزل الله تبارک و تعالی بذلک ایه من کتابه ; علی صاحب اختیار و ولی شما است بعد از خدا و رسولش . و در این آیه در قرآنش نازل فرموده است , آنجا که می فرماید : « انما ولیکم الله و رسوله و الذین آمنوا الذین یقیمون الصلاه و یوتون الزکاه و هم راکعون ;۶ سرپرست و ولی شما , تنها خداست و پیامبر او و آنها که ایمان آورده‌اند , همانها که نماز را برپا می دارند , و در حال رکوع , زکات می دهند , » و این علی بن ابی طالب بود که اقامه نماز کرد و زکات (صدقه ) در حال رکوع در راه خدا داد . »7
و ضریس از علی (ع ) نقل نموده که آیه « انما ولیکم الله … » بر پیامبر نازل شد , حضرت به مسجد وارد شدند درحالی که مردم مشغول نماز بودند , دید سائلی ایستاده است , پیامبر رو به سائل کرد و فرمود : آیا کسی چیزی به تو داده است عرض کرد : نه یا رسول الله جز ان رکوع کننده (به علی (ع ) اشاره کرد) که انگشتر خود را به من داد . » 8
علامه شیخ عبدالحسین امینی شصت و شش نفر از دانشمندان اهل حدیث و استوانه های روایی اهل سنت را با نام و نشانی دقیق کتابهایشان فهرست کرده و متن حدیثی را که حاوی انطباق آیه مذکور با شخص علی (ع ) است از انس بن مالک نقل می‌کند و در آخر می افزاید : « مضمون این حدیث در این کتابها موجود است و همه آنها تصریح دارند که این آیه در مورد خاتم بخشی حضرت امیرمومنان علی (ع ) در مسجد نبوی نازل گردیده است . » 9
مرتضی را دان ولی اهل ایمان تا ابد
چون زدیوان ابد دارد مثال « انما » 10
۳ ـ افشای منافقان
در ادامه می فرماید : « از جبرئیل خواستم که از بیان آیه تبلیغ مرا معذور دارد , چرا که مومنان (راستین ) در اقلیت و منافقان و خدعه گران و… فراوانند چنان که قرآن کریم در باره آنها فرمود : « تقولون بافوا هکم ما لیس لکم به علم و تحسبونه هینا و هو عند الله عظیم ;۱۱ با دهان خود سخنی می‌گفتید که به آن یقین نداشتید , و آن را کوچک می پنداشتید در حالی که در نزد خدا بزرگ است . » همانهایی که مرا آزار دادند , تا آنجا که مرا اذن (خوش باورم نامیدند)… و خداوند در رد آنها فرمود : « و منهم الذین یوذون النبی و یقولون هو اذن , قل اذن خیرلکم … ;۱۲ از آنها کسانی هستند که پیامبر(ص ) را آزار می دهند , و می‌گویند « او آدم خوش باوری است ! » بگو « خوش باوربودن او به نفس شماست » .
… اگر بخواهم اسامی تک تک آنها را ببرم می توانم , و اگر به خواهم به شخص آنان اشاره کنم می توانم , ولکن به خدا در امور آنها(و کارهایشان ) به آنها احترام گذاشتم , با این حال آیه تبلیغ را باید به گوش مردم برسانم . » 13
این منافقان همانهایی بودند که بعد از خطبه غدیر و معرفی علی (ع ) به عنوان جانشین پیامبر(ص ) انواع توطئه ها را برای انحراف خلافت از مسیر اصلی خود و افتادن آن به دست غاصبان به اجرا گذاشتند که به نمونه هایی اشاره می‌شود.
صحیفه ملعونه اول
دو نفر از منافقین در یک تصمیم اساسی و خطرناک با هم پیمانی بستند و آن این بود که « اگر محمد از دنیا رفت یا کشته شد , نگذاریم خلافت و جانشینی او در اهل بیتش مستقر شود » سه نفر دیگر در این تصمیم با آنها هم پیمان شدند , و اولین قرارداد و معاهده را در کنار کعبه بین خود امضا کردند , و داخل کعبه آن را زیر خاک پنهان نمودند تا سندی برای التزام عملی آنها باشد , یکی از این سه نفر معاذبن جبل بود او گفت : شما مسئله را از جهت قریش حل کنید و من درباره انصار ترتیب امور را خواهم داد » , از آن جا که « سعد بن عباده » رئیس کل انصار بود و او کسی نبود که با غیر علی (ع ) هم پیمان شود , لذا معاذ بن جبل به سراغ بشیر بن سعید , واسیر بن حضیر که هر کدام بر نیمی از انصار یعنی دو طایفه « اوس » و « خزرج » نفوذ و حکومت داشتند , آمد و آن دو را با خود بر سر غصب خلافت هم پیمان نمود . ۱۴
توطئه قتل پیامبر(ص )
نقشه قتل پیامبر(ص ) بارها به اجرا در آمد , ولی منجر به شکست شد. یک بار در جنگ تبوک و چند بار به وسیله سم و بارها به صورت ترور تدارک دیده شده بود. در حجه الوداع همان پنج نفر اصحاب صحیفه ملعونه , با نه نفر دیگر برای بار آخر نقشه دقیق تری برای قتل حضرت در راه بازگشت از مکه به مدینه کشیدند , و نقشه چنین بود که در محل از پیش تعیین شده ای , در قله کوه « ارشی » کمین کنند وهمین که شتر پیامبر(ص ) سربالایی کوه را پیمود و در سرازیری قرار گرفت , سنگهای بزرگی را به طرف شتر حضرت رها کنند تا برمد وبا حرکات ناموزون حضرت را به زمین افکند و آنان با استفاده از تاریکی شب به حضرت حمله کند و وی را به قتل برسانند و متواری شوند.
خداوند متعال پیامبرش را از این توطئه آگاه ساخت و وعده حفظ او را داد ـ منافقین که چهارده نفر بودند ـ نقشه خود را عملی ساختند. همین که شتر پیامر(ص ) به قله کوه رسید و خواست رو به پایین رود , سنگها را رها کردند , پیامبر با یک اشاره به شتر فرمان توقف داد در حالی که حذیفه و عمار , یکی افسار شتر حضرت را در دست داشت و دیگری از پشت سر شتر را حمایت می‌کرد. با توقف شتر سنگها به سمت پایین کوه رفتند و حضرت سالم ماند. منافقین که از اجرای دقیق نقشه مطمئن بودند , از کمین گاهها بیرون آمدند و با شمشیرهای برهنه به حضرت حمله کردند تا کار را تمام کنند , ولی عمار و حذیفه شمشیر کشیدند و سرانجام آنها را فراری دادند…
صبح روز بعد که نماز جماعت بر پا شد , همین چهارده نفر۱۵در صفهای اول جماعت دیده شدند!! و حضرت سخنانی فرمود که اشاره ضمنی به آنان داشت . ۱۶
علی جنب الله است .
در ادامه خطبه فرمود : « مردم علی را برتر بدانید زیرا او بر همه مردم بعد از من برتری دارد مردم به وسیله ماست که خداوند روزی می دهد و خلق باقی می ماند , از رحمت خدا دور است کسی که با این سخنان من مخالفت کند… بعد فرمود : مردم ! « انه جنب الله الذی نزل فی کتابه یا حسرتی علی فرطت فی جنب الله ;۱۷ براستی علی جنب الله (از مقربان درگاه الهی است ) که خداوند در کتابش در باره او فرمود : « افسوس بر کوتاهی که در (مورد) جنب الله کردم » .
امام باقر(ع ) فرمود : « نحن جنب الله ;۱۸ ما اهل بیت جنب الله هستیم » و امام است و بعد از او دیگر اوصیا در مکان رفیع قرار دارند , تا برسد به آخرین آنها . » 19 از امیر مومنان نقل شده است که فرمود : « من جنب الله هستم » 20 . جنب الله کنایه از قرب و نزدیکی در پیشگاه الهی است واین گونه آیات رمزی است برای بیان موفقیت حجت الهی تا از دست تحریف گران در امان باشد .۲۱
امامت همچنان باقی است
در فراز دیگر از خطبه غدیر فرمود : « ای مردم این امر خلافت را به عنوان امامت و وراثت در نسل خود تا روز قیامت به ودیعه می سپارم , و من ابلاغ کردم آنچه را مامور به ابلاغش بودم تا حجت باشد بر حاضر و غائب و بر همه کسانی که حضور دارند یا ندارند . » 22
در ادامه می فرماید : « معاشر الناس القرآن یعرفکم ان الائمه من بعده ولده و عرفتکم انهم منی و منه حیث یقول الله عز و جل « کلمه باقیه فی عقبه » 23 و قلت لن تضلوا ما ان تمسکتم بهما; ای مردم ! قرآن معرفی می‌کند که امامان بعد از او (علی ) فرزندان او هستند و من نیز به شما فهماندم که آنان از (نسل ) من و او هستند , آنجا که خداوند عزیز و جلیل می فرماید : « کلمه پاینده ای در نسل او » من گفتم : اگر به آن دو (قرآن و ائمه ) تمسک کنید هرگز گمراه نمی‌شوید . » 24
در روایتی از پیامبر(ص ) می خوانیم وقتی از آیه « کلمه باقیه … » سئوال شد حضرت فرمود : « فقال الامامه فی عقب الحسین علیه السلام یخرج من صلبه تسعه من الائمه . منه مهدی هذه الامه ;۲۵ امامت در نسل حسین (ع ) است که از صلب او نه نفر از امامان به وجود می آیند , واز جمله مهدی این امت (صاحب الزمان ) است . »
از امام سجاد(ع ) در اکمال الدین , و امام باقر(ع ) در علل الشرایع همین مضمون نقل شده است . ۲۶
بیعت با علی (ع ) بیعت با خداست
در ادامه فرمود : « و من بایع فانها یبایع الله ; ۲۷ کسی که با علی بیعت کند همانا با خدا بیعت کرده است . » چرا که دست علی دست خداست قرآن کریم می فرماید : « ان الذین یبایعونک انما یبایعون الله یدالله فوق ایدیهم فمن نکث فانما ینکث علی نفسه و من اوفی بما عاهد علیه الله فسیوتیه اجرا عظیما;۲۸ کسانی که با تو بیعت می‌کنند (در حقیقت ) تنها با خدا بیعت می نمایند و دست خدا بالای دست آنهاست , پس هر کس پیمان شکین کند , تنها به زیان خود پیمان شکسته است و آن کس که نسبت به عهدی که با خدا بسته وفا کند , بزودی پاداش عظیمی‌به او خواهد داد. »
آنگاه دستور داد همه مردم با او بیعت کنند و مردم نیز به سوی پیامبر(ص ) و امیر مومنان (ع ) هجوم آوردند وبا ایشان به عنوان بیعت دست می دادند وبه پیامبر اکرم (ص ) وعلی (ع ) تبریک می‌گفتند و پیامبر اکرم (ص ) می فرمود : « الحمدلله الذی فضلنا علی جمیع العالمین ; حمد برای خدای است که ما را بر همه جهانیان برتری داد » و صدای مردم بلند شد که آری شنیدیم و طبق فرمان خدا و رسول با قلب و جان و زبان و دستمان اطاعت می‌کنیم . » 29
پیامبر اکرم (ص ) مکررا می فرمود : « به من تبریک بگویید , به من تهنیت بگویید زیرا خداوند مرا به نبوت و اهل بیتم را به امامت اختصاص داده است . » 30
و زنان نیز با حضرت بیعت کردند به این صورت که پیامبر اکرم (ص ) دستور دادند تا ظرفی آوردند و پرده ای زدند که نیمی از ظرف آب در یک سوی پرده و نیم دیگر در آن سوی دیگر قرار بگیرد و زنان با قرار دادن دست خود در یک سوی آب , و امیرمومنان در سوی دیگر , با آن حضرت بیعت نمایند. همچنین دستور دادند تا زنان هم به حضرتش تبریک و تهنیت بگویند و این دستور را درباره همسران خویش موکد داشتند. بانوی بزرگ اسلام , حضرت زهرا(س ) نیز از حاضرین در غدیر بودند , همچنین کلیه همسران پیامبر(ص ) در آن مراسم حضور داشتند.
با ولایت علی دین کامل شد
هنوز جمعیت متفرق نشده بودند که امین وحی این آیه را فرود آورد , « الیوم اکملت دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا » 31 امروز دین شما را کامل کردم , و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان آئین (جاودان ) شما پذیرفتم .
آنگاه رسول خدا(ص ) فرمود : « الله اکبر علی اکمال الدین و اتمام النعمه و رضی الرب برسالتی , والولایه لعلی من بعدی ۳۲ الله اکبر بر کامل شدن و تمام شدن نعمت و رضایت پروردگار به رسالت من .
روایت فوق را شانزده نفراز محدثان اهل سنت نقل کرده‌اند . همچون گنجی شافعی در « کفایت الطالب » ص ۶۰ سیوطی « الدرالمنثور » ج , ۲ , ص ۲۸۴ ; این مغازی در « المناقب » ص ۱۹ و جریر طبری در کتاب « الولایه » و ابن مردویه اصفهانی , و ابونعیم اصفهانی در کتاب « مانزل من القرآن فی علی » و خطیب بغدادی در کتاب « تاریخ بغداد » … 33
آیات بی شمار در فضائل علی (ع )
آنچه از آیات ذکر شد , برخی آیات بود که در خطبه غدیر مورد استدلال و اشاره قرار گرفته است و گرنه آیاتی که درباره امامت و ولایت علی (ع ) و فضائل آن حضرت وارد شده بیش از آن است که حتی در یک کتاب بگنجد , خود پیامبراکرم (ص ) در همین خطبه غدیر به این مطلب اشاره فرموده است آنجا که فرمود : « و ما نزلت آیه رضی الافیه , و ما خاطب الله الذین آمنوا الابرابه ولا نزلت آیه مدح قرآن الافیه , ولا شهد الله بالجنه فی « هل اتی علی الانسان » الاله , ولا انزلها فی سواه , ولا مدح بها غیره ۳۴ و آیه خشنودی (پروردگار) جز درباره او نازل نشده است و مخاطبه خداوند با مومنان آغازش بااو (علی ) است , آیه مدحی در قرآن نازل نشده است مگر او داخل آن است و در هل اتی بهشت را خدا برای او شهادت داده است و سوره هل اتی درباره غیر او (و اهل بیتش ) نازل نشده و جز او (و اهل بیتش ) کسی به وسیله آن مدح نشده است » .
خوارزمی می‌گوید : تمام « یا ایهاالذین آمنوا » در قرآن درباره علی (ع ) است . ۳۵
و مرحوم سلطان الواعظین می‌گوید از طبرانی و محمدبن یوسف گنجی شافعی و محدث شام در تاریخ کبیر مسندا نقل شده است که بیش از سیصد آیه در شان علی (ع ) نازل شده است ۳۶
دل را ولا و حب علی با صفا کند
هردرد را محبت مولا دوا کند
آن شاهکار خلقت و فرمانروای عشق
مدحش به آیه آیه قرآن خدا کند.
حجت الاسلام سیدجواد حسینی
پی نوشتها :
۱ ـ محمد باقر مجلس , بحارالانوار , بیروت , داراحیا التراث العربی , ج ۳۷ ص ۲۰۷ ـ ۲۰۸ و ر ـ ک عوالم العلوم , شیخ عبدالله بحرانی , ج ۱۵ ص ۳۷۵ ـ ص ۳۷۶
۲ ـ سوره مائده آیه ۶۷
۳ ـ بحارالانوار همان , ج ۳۷ , ص ۲۰۶
۴ ـ همان
۵ ـ سیوطی , الدرالمنثور , ج ۲ , ص ۳۲۷ ذیل آیه ۶۷ مائده , فخر رازی , تفسیر الکبیر , ج ۲ , ص ۶۳۶ , ینابیع الموده شیخ سلیمان قندوزی , ص ۱۴۰ باب ۳۹ , الوسی روح المعانی , ج ۶ , ص ۱۷۲
۶ ـ سوره مائده آیه ۵۵
۷ ـ بحارالانوار , همان , ج ۲۰۶
۸ ـ ابوالنصرا الحافظ ابن کثیر الدمشقی , البدایه و الشهایه , بیروت مکتبه المعارف , ج ۷ , ص ۳۵۸ , فوائدالسمطین , همان ج ۱ , ص ۱۹۵ حدیث ۱۵۳ , ینابیع الموده , سلیمان قندوزی , ص ۲۵۱
۹ ـ الغدیر , علامه امینی , دارالکتب الاسلامیه , ج ۳ , ص ۱۶۲
۱۰ ـ ابن یمین
۱۱ ـ سوره نور , آیه ۱۵
۱۲ ـ سوره توبه , ایه ۶۱
۱۳ ـ بحارالانوار , همان ص ۲۰۷
۱۴ ـ بحارالانوار , همان , ج ۱۷ , ص ۲۹ و ج ۲۸ , ص ۱۸۶ و ج ۳۷ , ص ۱۱۴ ـ ۱۱۵ , کتاب سلیم بنم قیس , ص ۸۱۶ حدیث ۳۷ , عوالم ج ۱۵ , ص ۱۶۴ , اسرار غدیر محمدباقر انصاری , ص ۵۷
۱۵ ـ معاویه , عمر و عاص , طلحه , سعدبن ابی وقاص , عبدالرحمان , ابوعبیده , ابوموسی اشعری , ابوهریره مغیره و …
۱۶ ـ بحارالانوار , ج ۲۸ , ص ۹۹ و ۱۰۰ و ج ۳۷ ص ۱۱۵ , عوالم , ج ۱۵ , ص ۳۰۴ , اقبال الاعمال ص ۴۵۸
۱۷ ـ سوره زمر , آیه ۵۶
۱۸ ـ فیض کاشانی , تفسیر صافی , موسسه الاعلمی , ج ۴ , ص ۳۲۶
۱۹ ـ همان
۲۰ ـ همان
۲۱ ـ همان , ص ۳۲۷
۲۲ ـ بحارالانوار , همان , ص ۲۱۱
۲۳ ـ سوره زخرف , آیه ۲۸
۲۴ ـ بحارالانوار , ج ۳۷ , ص ۲۱۵
۲۵ ـ تفسیر الصافی , همان , ج ۴ , ص ۳۸۸
۲۶ ـ همان , ص ۳۸۷
۲۷ ـ بحارالانوار , همان , ص ۲۱۹
۲۸ ـ سوره فتح , آیه ۱۰
۲۹ ـ بحارالانوار , همان , ص ۱۲۶ و ۱۶۶ , الغدیر , ج ۱ , ص ۵۸
۳۰ ـ همان , و بحارالانوار , ص ۲۱۷ ج ۳۷
۳۱ ـ سوره مائده , ص ۳
۳۲ ـ الغدیر , ج ۱ , ص ۱۱ و ر ـ ک فوائدالسمطین , ج ۱ , ص ۷۴ , ابن کثیر در تفسیر , ج ۲ , ص ۴۹۱
۳۳ ـ ر ـ ک الغدیر , ج ۱ , ص ۲۳۷ ـ ۲۳۰
۳۴ ـ بحارالانوار , ج ۳۷ , ص ۲۱۰
۳۵ ـ مناقب خوارزمی , ص ۲۶۶ ـ ۲۸
۳۶ ـ سلطان الواعظین شیرازی , شبهای پیشاور دارالکتب الاسلامیه ۱۳۷۶ , ص ۳۸۶
از ماهنامه پاسدار اسلام شماره ۲۸۹
