موعود پایگاه اینترنتی موعود
در نظام اقتصادی و اخلاقی خانواده اسلامی تجمّل گرایی، اسراف، بخل و تنگ نظری مورد مذمّت واقع شده است. در شماره های قبل به آسیب شناسی و ارائه راه کارهای مختلف پیرامون دو محور اوّل؛ یعنی «تجمّل گرایی» و «اسراف» پرداختیم و این دو مؤلّفه را در حیطه خانواده ایرانی مورد بررسی قرار دادیم. اکنون در این مقاله تلاش می‌کنیم تا به محور سوم یعنی «بخل و تنگ نظری» بپردازیم.
مقدمه
در نظام اقتصادی و اخلاقی خانواده اسلامی تجمّل گرایی، اسراف، بخل و تنگ نظری مورد مذمّت واقع شده است. در شماره های قبل به آسیب شناسی و ارائه راه کارهای مختلف پیرامون دو محور اوّل؛ یعنی «تجمّل گرایی» و «اسراف» پرداختیم و این دو مؤلّفه را در حیطه خانواده ایرانی مورد بررسی قرار دادیم. اکنون در این مقاله تلاش می‌کنیم تا به محور سوم یعنی «بخل و تنگ نظری» بپردازیم.
بخل و تنگ نظری چیست و چه تعریفی از آن می‌شود ارائه داد؟ مراتب و گونه های مختلف آن چیست؟ عوامل و ریشه های این رذیله اخلاقی در انسان کدام اند و در عرصه های اخلاقی، اقتصادی، فرهنگی و اخروی چه آثار و پیامدهای ناگواری به دنبال خواهد داشت؟ همچنین در مدیریت اقتصادی خانه بخل و تنگ نظری تا چه مقدار نیکو شمرده شده است؟ از جمله سؤالاتی است که این مقاله به آن پاسخ خواهد داد.
اسلام برخلاف برداشت گروهی که خیال می‌کنند تقرّب و بندگی خدا با بهره وری از نعمتهای الهی منافات دارد، برخورداری از مواهب زندگی را برای مسلمانان، نه تنها جایز؛ بلکه امری ضروری می‌شمرد و ترک لذّات مادّی در حدّ مشروع را به عنوان رهبانیت، امری ناپسند و غیرمشروع می داند.
قرآن هم اسراف را نمی پذیرد و هم سخت گیری در مخارج زندگی را؛ چرا که افراد حریص، مال اندوز و تنگ نظر، به بهانه پرهیز از اسراف در دامن خساست و سخت گیری در مصرف می افتند. امام علی(علیه السلام)فرموده است: «هر که ثروتی دارد، مبادا آن را تباه کند؛ زیرا صرف کردن بی مورد آن، اسراف است و این کار او را در میان مردم کوته بینِ بلندآوازه می‌کند؛ امّا نزد خدا بی مقدار.»
برخی به غلط گمان کرده‌اند که پرهیز از حلال نشانه زهد، پارسایی و قرب به خداوند است. قرآن خطاب به آنان می فرماید: ]قُلْ مَنْ حَرَّمَ زینَهَ اللَّهِ الَّتی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذینَ آمَنُوا فِی الْحَیاهِ الدُّنْیا خالِصَهً یَوْمَ الْقِیامَهِ[؛ [۱] «ای پیامبر! بگو: زیورهایی را که خدا برای بندگانش پدید آورده و روزیهای پاکیزه را چه کسی حرام گردانیده؟ بگو: این [نعمتها] در زندگی دنیا برای کسانی است که ایمان آورده‌اند و روز قیامت [نیز] خاصّ آنان می‌باشد.»
مفهوم شناسی
واژه «بخل»[۲] در لغت عرب به معنای «منع و اِمساک»[۳] و ضدّ «کَرَم و جود»[۴] است و در فارسی، به معنای «تنگ چشمی»[۵] است.
فیروزآبادی در تبیین معنای بخل گفته است:«الْبُخْلُ وَ الْبُخُولُ ـ بِضَمِّهِمَا ـ کَجَبَلٍ وَ نَجْمٍ وَ عُنُقٍ: ضِدُّ الْکَرَمِ؛ [۶]بخل و بخول ـ به ضمّ باء ـ بر وزنهای جَبَل و نَجْم و عُنُق، ضدّ کَرَم است.»
«راغب اصفهانی» نیز می‌گوید: «الْبُخْلُ: إِمْسَاکُ الْمُقْتَنَیَاتِ عَمَّا لَا یَحِقُّ حَبْسُهَا عَنْهُ، وَ یُقَابِلُهُ الْجُودُ؛ [۷] بخل، نگهداشتن دارییها از جاهایی است که حبس از آن، شایسته نیست [و در آنها باید مصرف شود.] مقابل آن، بخشش است.»
مذمّت بخل در اسلام
«بخل» و «شحّ» نکوهیده شده در آیات و روایات عبارت از منع و اِمساکی است که عقل، آن را ناپسند می‌شمارد. امام صادق(علیه السلام)ضمن تبیین سپاهیان عقل و جهل، «بخل» در مقابل «سخاء» را از سپاهیان جهل (نادانی) شمرده، می فرماید: «السَّخَاءُ وَ ضِدَّهُ الْبُخْل؛ بخشندگی و ضدّ آن، بخل است.»
همچنین امام عسکری(علیه السلام)فرموده است:«إِنَّ … لِلْاِقْتِصَادِ مِقْدَاراً فَإِنَّ زَادَ عَلَیْهِ فَهُوَ بُخْلٌ؛ برای میانه روی، اندازه ای است که اگر از آن فزون تر شود، بخل است.» این سخن، بدین معناست که امساک در حدّ اعتدال، عقلاً و شرعاً نکوهیده نیست و بخل شمرده نمی‌شود.[۸]
بر این اساس، بخل دو نوع ضدّ دارد: نخست ضدّی که ارزش محسوب می‌شود و آن، انفاق در حدّ اعتدال و مشروع است که سخا، جود و کَرَم دانسته می‌شود و بالاترین مراتب آن، ایثار است. دوم، انفاقِ خارج از حدّ اعتدال است که اسراف و تبذیر نامیده می‌شود.
و امّا گاه واژه «شُحّ» در آیات و روایات با بخل یکسان دانسته شده، و گاه برای مراتب بالای بخل به کار رفته است.
مراتب بخل
بخل مراتبی دارد که پایین ترین مراتب آن، اِمساک در چیزی است که مورد نیازِ بخیل نیست و برای او سودی ندارد. بالاتر از آن، بخل نسبت به چیزی است که در تملّک بخیل نیست؛ یعنی نه تنها از دادن مال خود به دیگران امتناع می ورزد؛ بلکه مایل نیست که دیگری نیز به دیگران چیزی ببخشد! خسیس تر کسی است که نه تنها نسبت به دیگران؛ بلکه نسبت به خودش نیز بخل می ورزد و حرص در انباشتن ثروت، نمی‌گذارد که مالش را، حتی برای رفع نیازهای شخصی خود، مصرف نماید.
در روایات بخل به امور اقتصادی اختصاص ندارد؛ بلکه اموری مانند کتمان دانشهایی که برای مردم مفیدند، خودداری از سلام کردن به دیگران، سستی در درود فرستادن بر پیامبر(صلی الله علیه وآله)و … نیز بخل معرفی شده است.
شدّت و ضعف بخل، مرتبط با شخص بخیل و چیزی است که امساک می نماید. بنابراین، هرچه موقعیت بخیل والاتر باشد و امساک نکردن از چیزی که نسبت به آن بخل می ورزد، ضروری تر باشد، زشتیِ بخل افزون تر می‌گردد. از این رو، در احادیث بخل ثروتمندان و کسانی که دارای موقعیتهای مهمّ اجتماعی هستند، زشت تر از بخل دیگران شمرده شده است. همچنین، بخل در پرداخت حقوق واجب مالی به افراد مستحق، از قبیح ترین انواع بخل است.
بسیاری از مفسّران برای بخل تعریفی شرعی قائل شده‌اند که محدوده آن، تنگ تر از معنای لغوی آن است. مشهورترین اقوال آن است که بخل، پرداخت نکردن واجبات مالی مانند زکات است.
عوامل و ریشه های بخل
۱. حرص به مال اندوزی
کسی که در مخارج زندگی تنگ نظری دارد و بر خود و خانواده اش سخت می‌گیرد، بیش تر به دنبال انباشت سرمایه و مال اندوزی است. البته قناعت، پس انداز و آینده نگری در دخل و خرج امری مهم است؛ امّا حریص بودن نسبت به مال فقط به نیّت انباشت کردن و از سویی ایجاد شرایط سخت برای خانواده مورد مذّمت دین شمرده شده است. شخص خسیس رفتارهای تنگ نظرانه ای دارد. به طور مثال: دعوت برادر ایمانی خود را نمی پذیرد، از غذای مردم نمی خورد تا از غذای او نخورند، همانطور که امام رضا(علیه السلام)فرمود:«السَّخِیُّ یَأْکُلُ مِنْ طَعَامِ النَّاسِ لِیَأْکُلَ النَّاسُ مِنْ طَعَامِهِ وَ الْبَخِیلُ لَا یَأْکُلُ مِنْ طَعَامِ النَّاسِ لِئَلَّا یَأْکُلُوا مِنْ طَعَامِهِ؛ [۹]شخص سخاوتمند از غذای مردم می خورد تا مردم نیز از غذای او بخورند؛ ولی بخیل از غذای مردم نمی خورد تا مردم نیز از غذای او نخورند.»
۲. عدم ایمان به رازقیّت خدا
شخص بخیل گمان می‌کند که اگر سرمایه اش خرج شود و چیزی انباشته نکند، روزی خواهد رسید که هیچ سرمایه ای نداشته و محتاج دیگران باشد. این گونه افراد در حقیقت رازقیّت خدا را باور ندارند. قدری تأمل در اینکه همین سرمایه موجود را چه کسی به او داده و از کجا آمده است و اگر خدا بخواهد، می تواند از او بگیرد، چنین شخصی را به این مطلب رهنمون خواهد ساخت که خدا هیچ گاه مخلوق خود را رها نمی‌کند و در شرایط خاص نیز از جایی روزی می رساند که هرگز در حساب و کتاب شخص بخیل نیامده است. قرآن کریم در این باره می فرماید: ]وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیْ ءٍ قَدْراً[؛ [۱۰] «و از جایی که گمانش را ندارد، روزی اش می دهد. و هر که بر خدا توکل کند، خدا او را کافی است. خدا کار خود را به اجرا می رساند و هر چیز را اندازه ای قرار داده است.»
۳. جهل و نادانی
سومین عامل بخل، جهالت و نادانی است. قرآن کریم می فرماید: ]وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ یَبْخَلُونَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَیْراً لَهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَهُمْ سَیُطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ یَوْمَ الْقِیامَهِ وَ لِلَّهِ مِیراثُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیر[؛ [۱۱] «و کسانی که به آنچه خدا از فضل خود به آنان عطا کرده، بخل می ورزند، هرگز تصوّر نکنند که آن بخل برای آنان خوب است؛ بلکه برایشان بد است. به زودی، آنچه را که به آن بخل ورزیده‌اند، روز قیامت، طوق گردنشان می‌شود. میراث آسمانها و زمین از آنِ خداست، و خدا به آنچه می‌کنید، آگاه است.»
در روایات نیز ریشه بخل را نادانی شمرده‌اند. امام علی(علیه السلام)فرمود: «الْحِرْصُ وَ الشَّرَّهُ وَ الْبُخْلُ نَتِیجَهُ الْجَهْلِ؛ [۱۲] آزمندی و سیری ناپذیری و بخل، زاییده نادانی است.»
و فرمود: «مَا عَقَلَ مَنْ بَخِلَ بِإِحْسَانِهِ؛ [۱۳] خردمند نیست، کسی که از نیکی کردن بخل ورزد.» و نیز فرمود: «وَ قَدْ مَرَّ بِقَذَرٍ عَلَى مَزْبَلَهٍ:هَذَا مَا بَخِلَ بِهِ الْبَاخِلُونَ؛ [۱۴]امام علی(علیه السلام)(هنگام گذشتن بر نجاستی در خرابه ای) فرمود: این، [حاصل] چیزی است که بخیلان از [دادن] آن بخل ورزیدند!»
۴. بیماریهای نفسانی
خواهشها و تمایلات نفسانی یکی دیگر از ریشه های خسّت و تنگ نظری است. فطرت آدمی ذاتاً پاک سرشته شده است؛ اما اگر گرفتار بیماریها و خواهشهای نفسانی بشود، به یقین گرفتار رذیله های اخلاقی همچون بخل نیز خواهد شد؛ چراکه توجه به نفسانیات انسانی یکی از اصلی ترین عوامل ایجاد بخل و تنگ نظری در انسان است. قرآن کریم در این باره می فرماید: ]إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً * إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً * وَ إِذا مَسَّهُ الْخَیْرُ مَنُوعاً[؛ [۱۵] «به راستی که انسان، سخت آزمند [و بی تاب] خلق شده است؛ چون صدمه ای به او برسد، عجز و لابه می‌کند، و چون خیری به او برسد، بخل می ورزد.» در جای دیگری می فرماید: ]وَ کانَ الْإِنْسانُ قَتُوراً[؛ [۱۶] «و انسان، همواره بخیل است.»
۵. وسوسه شیطان
وسوسه های شیطان نیز از جمله عوامل ایجاد رذیله های اخلاقی در انسان است. شیطان با وعده و فریب تلاش می‌کند تا انسان را از فطرت اولیه خود دور و او را همساز و همسان رذایل اخلاقی کند: ]الشَّیْطانُ یَعِدُکُمُ الْفَقْرَ وَ یَأْمُرُکُمْ بِالْفَحْشاءِ وَ اللَّهُ یَعِدُکُمْ مَغْفِرَهً مِنْهُ وَ فَضْلاً وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلیمٌ[؛ [۱۷] «شیطان، شما را از تهیدستی بیم و به زشتکاری فرمان می دهد، و خدا از جانب خود، به شما وعده آمرزش و بخشش می دهد. و خدا، گشایشگر دانا است.»
رسول خدا(صلی الله علیه وآله)فرمود: «إِنَّ الشُّحَّ وَ الْبَذَاءَ مِنَ النِّفَاقِ، وَ إِنَّهُنَّ یَزِدْنَ فِی الدُّنیَا وَ یَنْقُصْنَ مِنَ الآخِرَهِ، وَ لَمَا یَنْقُصْنَ فِی الآخِرَهِ أکْثَرُ مِمَّا یَزِدْنَ فِی الدُّنیَا؛ [۱۸] بخل و بدزبانی، از نفاق است. این دو، بر دنیا [ی شخص] می افزایند و از آخرت [او] می‌کاهند، و آنچه از آخرت [او] می‌کاهند، بیش تر از چیزی است که بر دنیا[ی وی] می افزایند.»
۶. بدگمانی به خدا
سوءظن به خدا از دیگر عوامل و ریشه های خساست و تنگ نظری است. حضرت رسول (صلی الله علیه وآله)فرمود: «السَّخِیُّ إِنَّمَا یَجُودُ مِنْ حُسْنِ الظَّنِّ بِاللهِ، وَ الْبَخِیلُ إِنَّمَا یَبْخَلُ مِنْ سُوءِ الظَّنِّ بِاللهِ؛ [۱۹]سخاوتمند از آن رو می‌بخشد که به خدا گمان نیک دارد. و بخیل، بدان سبب بخل می ورزد که به خدا بدگمان است.» و فرمود: «یَا عَلِیُّ ! لَا تُشَاوِرَنَّ جَبَاناً فَإِنَّهُ یُضَیِّقُ عَلَیْکَ الْمَخْرَجَ وَ لَا تُشَاوِرَنَّ بَخِیلًا فَإِنَّهُ یَقْصُرُ بِکَ عَنْ غَایَتِک وَ لَا تُشَاوِرَنَّ حَرِیصاً فَإِنَّهُ یُزَیِّنُ لَکَ شَرَّهَا وَ اعْلَمْ أَنَّ الْجُبْنَ وَ الْبُخْلَ وَ الْحِرْصَ غَرِیزَهٌ یَجْمَعُهَا سُوءُ الظَّنِّ؛ [۲۰] ای علی! هرگز با ترسو مشورت مکن؛ زیرا راه برون رفت [از مشکل] را بر تو تنگ می‌گرداند. هرگز با بخیل مشورت مکن؛ زیرا تو را از هدفت باز می دارد. هرگز با حریص مشورت مکن؛ زیرا بدی آن را در نظرت نیکو می نمایاند، و بدان که ترس و بخل و حرص، خصلتهایی هستند که بدگمانی [به خدا]، آنها را فراهم می آورد.»
آثار و پیامدهای بخل
وجود هر صفتی در انسان آثار و پیامدهایی دارد که بخش مهمی از سرمایه معنوی و مادی انسان را به خودش مشغول می‌کند. صفت ناپسند بخل نیز همانند هر رذیله دیگری، دارای پیامدهای ناگوار معنوی و مادی است که در این مجال اندک به برخی اشاره می‌کنیم:
الف) پیامدهای روانی و معنوی
نخستین پیامد بخل، فقرِ معنوی است. بخیل در موازات بخل مادّی نسبت به دیگران، از نظر معنوی نسبت به خود نیز بخل می ورزد، لذا قرآن کریم می فرماید: ]وَ مَنْ یَبْخَلْ فَإِنَّما یَبْخَلُ عَنْ نَفْسِه [؛ [۲۱] «و هر کس بخل ورزد، تنها به زیان خود بخل ورزیده است.» این فقر روحی سبب می‌شود که بخیل، همیشه احساس کمبود، نیاز و تنگ دستی کند. که این احساس تنگ شدن سینه و روح را به دنبال دارد و بدین سان، آرامش و آسایش روانی از وی سلب می‌گردد و گرفتار رذایل اخلاقی دیگری مانند بی شرمی و ناجوان مردی می‌شود. چنین شخصی، آرزو می‌کند تا تمام مردم در فقر و تنگ دستی به سر برند.
ب) پیامدهای فرهنگی و اجتماعی
نکات مهمّی که در زمینه خطرهای اجتماعی بخل در روایات آمده، عبارت است از: نفرت عمومی از بخیل، نداشتن دوست واقعی، بی آبرویی، بُریدن دوستان شخص و حتّی اعضای خانواده اش از او و…
افزون بر زیانهای اجتماعی بخل، این رذیله یکی از عوامل بروز فساد فرهنگی در نیازمندان جامعه نیز هست.
از سوی دیگر، از آنجا که طبیعت آزمندی در نهاد بشر نهفته شده، عموم مردم با دیدن ثروت انبوه افراد بخیل به این خصلت رو می آورند و در زندگی اجتماعی، از آنها پیروی می‌کنند. از این رو، افراد بخیل، عملاً الگو و امر کننده به بخل نیز هستند و بدین سان، فرهنگ بخل در جامعه توسعه می‌یابد و پایه های دین و دنیای مردم سست می‌گردد.
از جمله پیامدهای دینی و فرهنگی بخل، گوشه نشینی و پرهیز از رفت و آمدهای مشروع خانوادگی و اجتماعی، بهره نبردن از برخی از دستورات دینی (چون صله رحم، انفاق، بخشش، ایثار)، اذیت و آزار خانواده و فرزندان، نداشتن اعتماد به نفس، زمینه سازی فرهنگ دنیاطلبی و عافیت خواهی، سلبِ توفیق در انجام کارهای خیر، هزینه کردن آنچه در راه خیر باید مصرف می‌کرده، در کارهای زیانبار و گناه، از بین رفتن پاداش کارهای نیک، زوال ایمان، خشم الهی، دوری از خدا، گسستگی رابطه بخیل با ولایت و محبّت آفریدگار جهان و در نهایت، هلاکت معنوی است.
ج) پیامدهای اقتصادی
افزون بر خطرهای روانی، اجتماعی و دینی، از نظر اقتصادی نیز بخل برای بخیل، زیانبار و خطرناک است؛ زیرا این رذیله سبب می‌شود که انسان نتواند از مال خود بهره مند شود؛ بلکه زحمت تهیّه و نگهداری ثروت با اوست و استفاده از آن برای دیگران ـ افزون بر آن بخل ـ برکت مال او را از بین می‌برد و از اعتماد و رغبت دیگران در تعامل اقتصادی با او می‌کاهد و گاه موجب می‌شود که نعمت الهی به دیگری منتقل شود و گاهی نیز به تلف شدن آن نعمت می انجامد.
د) پیامدهای اُخروی
بالاترین خطرهایی که بخیل را تهدید می‌کند: محرومیت از بهشت و گرفتار شدن به آتش دوزخ در جهان پس از مرگ است.
با عنایت به آثار و پیامدهای خطرناک رذیله بُخل، در متون اسلامی از این صفت به عنوان بدترین بیماری اخلاقی یاد شده و در روایتی از امام علی(علیه السلام)، جامع تمام زشتیها و ریشه تمام بدیها دانسته شده است: «الْبُخْلُ جَامِعٌ لِمَسَاوِئِ الْعُیُوبِ وَ هُوَ زِمَامٌ یُقَادُ بِهِ إِلَى کُلِّ سُوءٍ؛ [۲۲] بخل، گِردآورنده خوهای زشت است. آن، مهاری است که با آن، [شخص] به سوی هر کار ناپسندی کشانده می‌شود.»
و بدین سان در روایات اسلامی، انواع گناهان و رذایل اخلاقی مانند: نفاق، قطع پیوند خانوادگی، دروغ، ظلم، ریختن خون بی گناهان، حلال شمردن محرّمات الهی و ناجوان مردی، از آثار این صفت ناپسند شمرده شده است.
بخل پسندیده در زندگی
بخل و شُحّ در متون اسلامی، در معنای لغوی شان به کار رفته‌اند، و لذا این واژه ها، نه تنها در مفاهیم ضدّ ارزشی و امساکهایی که عقل آنها را ناپسند می داند، کاربرد دارند؛ بلکه در مفاهیم ارزشی و اِمساکهایی که از نظر عقل پسندیده‌اند نیز به کار رفته است؛ مانند بخل در: دینداری، رازداری، صرف کردن بیهوده عمر و مال و… که تفصیل این مطلب در اینجا نمی‌گنجد.
اوضاع اقتصادی و شکل معیشت آدمی‌یکی از اساسی ترین زمینه های تربیت است. نوع زندگی و نحوه برخورداری از امکانات و میزان ثروت و تلقی از آن، در شکل گیری تربیت انسان و نوع سلوک او نقشی عمده دارد. انسانی که در اسارت بخل و مشکلات مادی به سر می‌برد، چگونه می تواند به سوی کمال سیر کند؟ آن کس که در بند گذران زندگی است و جز تلاش معاش همّی ندارد، و در اسارت فراوان داری و فراوان خواهی است، چگونه می تواند در مسیر سعادت حقیقی گام بگذارد؟ بخل فرد، خانواده و جامعه را از اعتدال خارج می‌کند و به تباهی می‌کشاند.
خدای متعال ثروت اندوزی از روی بخل را تحریم کرده است و به مسلمانان فرمان می دهد که اموال خویش را در راه خدا به کار اندازند و از اندوختن و خارج کردن آنها از گردش معاملات به شدّت بپرهیزند. در غیر این صورت باید منتظر عذابی دردناک باشند: ]وَ الَّذینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّهَ وَ لا یُنْفِقُونَها فی سَبیلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلیمٍ * یَوْمَ یُحْمى عَلَیْها فی نارِ جَهَنَّمَ فَتُکْوى بِها جِباهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ هذا ما کَنَزْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ فَذُوقُوا ما کُنْتُمْ تَکْنِزُونَ[؛ [۲۳] «و کسانی را که زر و سیم می اندوزند و در راه خدا انفاق نمی‌کنند، به عذابی دردناک بشارت ده؛ روزی که در آتش جهنم گداخته شود و پیشانی و پهلو و پشتشان را با آن داغ کنند. این است آن چیزی که برای خود اندوخته بودید. حال طعم اندوخته خویش را بچشید.»
نتیجه گیری
در نظام اقتصادی خانواده اسلامی، بی کاری و پرکاری ـ افراطی، هر دو مذموم هستند، لذا گردش حساب دخل خانه از هر طریقی، مشروع نیست. خرج کرد ریالی اعضای خانواده اسلامی از سویی به دور از افراط و ولخرجی یا اسراف و تبذیر است و از دگر سو، فارغ از تفریط و تنگ نظری یا بخل است. آنچه در نظام اقتصادی خانواده اسلامی‌بیش از هر چیز بر آن تأکید شده است، رعایت اعتدال در دخل و خرج خانه و سایر امور اقتصادی است؛ چرا که مال دوستی و ثروت اندوزیِ بیش از احد، قلبها را تباه می‌کند و گناهان را به فراموشی می سپارد[۲۴] و مایه سستی در دین و تباهی یقین می‌شود.[۲۵]
همچنین بخل ورزی باعث فقر معنوی و عامل بسیاری از انواع گناهان و رذایل اخلاقی می‌شود. و از طرفی دیگر فقر و نداری نیز عامل اصلی نزدیک شدن انسان به مرز کفر و بی دینی است، چنانکه در سخنان رسول خدا(صلی الله علیه وآله)آمده است: «کَادَ الْفَقْرُ اَنْ یَکُونَ کُفْراً؛ [۲۶] نزدیک است کار فقر به کفر منجر بشود.»؛ یعنی رذیلت فقر به گونه ای است که اگر چاره‌اندیشی نشود، مردم را به کفر و بی دینی می‌کشاند.
پی نوشت
[۱]. اعراف/ ۳۲.
محمد اسماعیل عبداللهی
