ماجرای شهادت امام محمد تقی علیه السلام

امام محمد تقی علیه السلام بر اساس اصرار مأمون و رعایت مصالح جامعه اسلامی تن به ازدواج با ام الفضل – که از اصالت خانوادگی برخوردار نبود – می دهد و برای حفظ نسل و استمرار امامت، همسر دیگری انتخاب می نماید، چون تقدیر الهی بر این تعلق گرفته بود که از دامن ام الفضل نسلی بوجود نیاید. بالاخره عدم اصالت خانوادگی، نازایی، وجود همسر رقیب و توطئه و دخالت های دیگران در وجود این زن نگون بخت اثر گذاشت و او را به قتل شوهر نازنین خویش وادار ساخت.

نهمین اختر فروزان آسمان امامت و ولایت، امام محمد بن علی علیهما السلام ملقب به جواد، تقی، قانع، مرتضی، نجیب، منتجب، متقی، زکی، متوکل، مرضی، المختار و مُکنّی به ابوجعفر (ابو جعفر ثانی) و ابوعلی (۱)، در سال ۱۹۵ ه. ق بنا به قولی در ۱۵ یا ۱۷ ماه رمضان (۲) و بنا به قول دیگر در دهم ماه رجب (۳) در شهر مدینه دیده به جهان گشود. قول اخیر – علاوه بر شواهد تاریخی – به دلیل دعایی که از ناحیه مقدس حضرت امام زمان علیه السلام به وسیله شیخ بزرگوار «ابوالقاسم» (حسین بن روح) آمده است، تقویت می‌شود. آن دعا این است:

«اَللَّهُمَّ اِنّی اَسْئَلُکَ بِالْمَوْلُودَین فی رَجَبٍ مُحَمَّدِ بنِ علی الثّانی وَابْنِهِ عَلِی بْنِ مُحَمَّدٍ الْمُنْتَجَبِ…؛ (۴) خدایا! از تو درخواست می‌کنم به حق دو مولود در ماه رجب؛ محمد بن علی دوم و فرزندش علی بن محمد، که برگزیده توست…. «
پدر بزرگوارش علی ابن موسی الرضا علیهما السلام، هشتمین امام شیعیان و مادر ارجمندش بانویی بزرگوار به نام «ام ولدی» و ملقب به سَبیکه و خیزران بود که از خاندان ماریه قبطیه همسر پیامبر اسلام (۵) می‌باشد.
حضرت جواد الائمه بعد از پدر بزرگوارش در سن هشت سالگی (۶) به امامت رسید و بعد از هفده سال امامت در سن ۲۵ سالگی، به سال ۲۲۰ ه. ق (۷) در زمان خلافت معتصم عباسی به شهادت رسید و در گورستان قریش بغداد و در کنار قبر جدش امام موسی بن جعفرعلیه السلام مدفون گردید. (۸)
در این مقاله به مناسبت شهادت امام جوادعلیه السلام طراحان و مجریان نقشه شهادت آن امام بزرگوار را معرفی کرده، چگونگی شهادت آن حضرت را توضیح خواهیم داد.

طراحان و مجریان نقشه شهادت

بی گناهی کم گناهی نیست در دیوان عشق
یوسف از دامان پاک خود به زندان رفته است (۹)
بی گناهی، پاکی، لیاقت، شخصیت، عظمت و بزرگواری، همانگونه که در دل افراد سالم و صالح امتیاز آفرین است، در دل افراد بیمار، آلوده، خود کامه و قدرت طلب، حسدزا و درد آفرین می‌باشد و سرانجام این حسادت ها و دردها با وسوسه های شیطانی قرین شده و برای حذف آن بزرگواری ها و عظمت ها اقدام خواهند نمود.
نور گیتی فروز چشمه هور// زشت باشد به چشم موشک کور (۱۰)
هنر امام جوادعلیه السلام – با عنایت خداوند و استعداد ذاتیش – در حوزه علم و دانش و کمال برای افرادی چون «یحیی بن اَکثم» و «أبی دُواد» عیب بزرگی محسوب می‌شد و محبوبیت آن بزرگوار در دل اهل ایمان در اقصی نقاط بلاد اسلامی، بارگرانی برای «معتصم عباسی» بود و همسر امام جوادعلیه السلام هم بر اساس ریشه ناصالح خود، همچون آتش زیر خاکستری در حال شعله ور شدن بود وگرنه امامت و عصمت و صداقت و فقاهت و هدایت، نزد هیچ انسان عاقل و شرافتمندی جرم محسوب نمی‌شود.

در اینجا مناسب است پیرامون هر یک از افرادی که در شهادت آن امام همام نقش داشته است توضیح بیشتری ارائه گردد.

الف) یحیی بن اکثم:
یحیی بن اکثم، قاضی القضات عصر «مأمون» و از قضات خود فروخته درباری بود که به نوشته «ابن خلّکان» در جلد ۶ کتاب «وفیات الاعیان» و اعتراف مأمون، مبتلا به انحراف جنسی بوده است. این قاضی، درباره خلفای پس از پیامبرصلی الله علیه وآله، با امام جوادعلیه السلام بحث ها و گفت و گوهایی داشت که به شکست و حیرت وی انجامید. (۱۱)

او به هنگام مخالفت «بنی عباس» با «مأمون عباسی» در مورد ازدواج دختر مأمون یعنی «ام الفضل» با امام جوادعلیه السلام، مورد حمایت مادی قضات «بغداد قرار گرفت تا با امام جواد هشت ساله بحث فقهی کند و بدین وسیله «مأمون» را از این ازدواج باز دارد، اما در بحث علمی‌شکست خورد (۱۲) و در نتیجه از بدگویی و سمپاشی علیه آن بزرگوار و زمینه سازی برای در هم شکستن او فروگذار نکرد.

ب) احمد بن دُواد:
احمد بن دُواد، قاضی دربار عباسی، در مجلسی که «معتصم» برای تعیین حکم سارقی از فقهای بغداد تشکیل می دهد، به هنگام اظهار نظر به خطا می رود و اظهار نظر امام جوان مورد توجه معتصم قرار می‌گیرد و آنگاه «معتصم» طبق نظر امام جواد دست سارق را از انگشتان قطع می‌کند.
احمد بن ابی دُواد، در این مجلس با حضور خلیفه و فقها، چنان شکست می خورد که می‌گوید: «آن روز برای من قیامتی شد و آرزو کردم که ای کاش زنده نبودم. (۱۳)»
همچنین موضوع ناراحتی و غصّه سخت خود را برای «زرقان» دوست صمیمی خود بازگو کرده و می‌گوید: «من بخاطر آنچه از این سیاه چُرده (ابو جعفر محمد بن علی بن موسی علیهما السلام) در حضور خلیفه کشیدم و شکست خوردم، آرزو می‌کنم که ای کاش ۲۰ سال پیش از این مرده بودم. (۱۴)» و بعد از این ماجرا، توطئه و نقشه خطرناکی طرح ریزی نمود که منجر به شهادت امام جوادعلیه السلام گردید.

ج) ام الفضل:
زینب، معروف به «امّ الفضل» دختر مأمون و همسر امام محمد تقی علیه السلام بود که بیش از ۱۵ سال با آن امام معصوم زندگی کرد و بنا به یک نقل تاریخی مجری قتل امام بود.
امام محمد تقی علیه السلام بر اساس اصرار مأمون و رعایت مصالح جامعه اسلامی تن به ازدواج با ام الفضل – که از اصالت خانوادگی برخوردار نبود – می دهد و برای حفظ نسل و استمرار امامت، همسر دیگری انتخاب می نماید، چون تقدیر الهی بر این تعلق گرفته بود که از دامن ام الفضل نسلی بوجود نیاید. بالاخره عدم اصالت خانوادگی، نازایی، وجود همسر رقیب و توطئه و دخالت های دیگران در وجود این زن نگون بخت اثر گذاشت و او را به قتل شوهر نازنین خویش وادار ساخت.

د) معتصم عباسی:
ابو اسحاق، ابراهیم بن هارون، معروف به «معتصم عباسی» قدرتمدار خودکامه ای بود که فقط به خلافت و حاکمیت خود می اندیشید و در این راه خون های بی گناهان زیادی را به زمین ریخت. معتصم، غیر از بی دانشی و معایب فراوان اخلاقی، بر خلاف مأمون در اثر بی لیاقتی وسوء تدبیر، زود تأثیر می پذیرفت. وقتی همه فقهای بغداد و بسیاری از سران بنی عباس جمع شدند که مأمون را از ازدواج دخترهایش با امام رضاعلیه السلام و امام جوادعلیه السلام منصرف کنند، او بر موضع خویش ثابت قدم باقی ماند و نقشه ماهرانه ای را که به صلاح حاکمیت خویش می دانست عملی کرد، اما معتصم تحت تأثیر توطئه «ابی دُواد» قرار گرفت و دستور قتل امام جوادعلیه السلام یعنی، شوهر برادرزاده خود را صادر کرد.

ه) جعفر بن مأمون:
جعفر بن مأمون، برادر معتصم عباسی، در فکر قتل امام جوادعلیه السلام بود و در ماجرای شهادت آن امام بزرگوار نقش مددکاری داشت.
مسعودی در کتاب «اثبات الوصیه» می نویسد: وقتی ابوجعفرعلیه السلام به سوی عراق (بغداد) حرکت کرد، معتصم و جعفر بن مأمون پیوسته در فکر و تلاش برای قتل آن حضرت بودند. جعفر با خواهر ابوینی خود (ام الفضل) و همسر جواد الائمه علیه السلام در این باره صحبت کرده بود، زیرا از ناراحتی روحی و حسادت او نسبت به امام جواد مطّلع بود. چون امام جوادعلیه السلام همسر دیگر خویش «ام حسن» را نسبت به ام الفضل ترجیح می داد و به او اظهار محبت می نمود. علاوه بر این ام الفضل از امام جواد دارای فرزندی نمی‌شد و بدی ن خاطر نیز برای پاسخ مثبت دادن به خواسته معتصم و جعفر در مورد قتل امام علیه السلام آمادگی داشت. (۱۵)
از متون تاریخی استفاده می‌شود که مجموعه ای از افراد به طور مستقیم و غیرمستقیم در شهادت امام محمد تقی علیه السلام نقش داشته‌اند. افرادی مثل «یحیی بن اکثم» زمینه ساز بوده‌اند، احمد ابن ابی دُواد و جعفر بن مأمون «محرّک» بوده‌اند، خلیفه عباسی «معتصم» صادر کننده حکم قتل و طبق یک نظریه تاریخی «ام الفضل» مجری طرح قتل بوده است.

چگونگی توطئه و اجرای آن

کلیم بن عمران می‌گوید: هنگامی‌که امام جواد متولد شد، امام رضاعلیه السلام به یاران خویش فرمود: فرزندی برای من به دنیا آمده است که مثل «موسی بن عمران» دریا را می‌شکافد و مادرش مثل مادر «عیسی بن مریم» مقدس و پاکیزه و پاکدامن است. سپس اضافه فرمودند: این فرزند، از روی خشم و غضب کشته می‌شود و اهل آسمان ها بر او گریه می‌کنند. خداوند نسبت به دشمن ستمگر او غضب می‌کند و در مدت کوتاهی او را به عذاب دردناک و شدیدی مبتلا می‌گرداند. (۱۶)
مأمون در سال ۲۱۸ ه. ق از دنیا رفت و برادر او «معتصم» به جای وی نشست. (۱۷) معتصم پس از تثبیت خلافت خود، از وضع امام جوادعلیه السلام که در مدینه به سر می‌برد جویا شد و به «محمد بن عبدالملک زیات» که در مدینه می زیست و سمت وزارت وی رانیز داشت نوشت: امام جوادعلیه السلام را با «ام الفضل» از جانب من دعوت کن و با احترام به بغداد بفرست. محمد بن عبد الملک نامه معتصم را به علی بن یقطین داد و او را مأمور آماده نمودن امام جوادعلیه السلام جهت سفر به بغداد کرد.

این دومین سفری بود که امام جوادعلیه السلام به بغداد انجام داد. در سفر اول که در سال ۲۰۴ ه. ق صورت گرفت، آن حضرت حدود ۱۰ یا ۱۶ سال داشت و مأمون او را به بغداد فرا خواند تا دختر خویش ام الفضل را به ازدواج او در آورد و چنین شد.

اما اکنون (۲۱۸ ه. ش) از عمر مبارک امام محمد تقی علیه السلام حدود ۲۳ سال گذشته است و این مسافرت اجباری با توجه به سیاست های حیله گرانه و مرموز حاکم عباسی که با تهدید و فضای خفقان بار به وجود آمده است، صورت می‌گیرد و امام جوادعلیه السلام در عین مظلومیت، با صلاح اندیشی برای حفظ اساس اسلام بدان تن می دهد.

اسماعیل بن مهران می‌گوید: در اولین سفری که امام جوادعلیه السلام برای رفتن به بغداد مدینه را ترک می‌کرد، به حضور آن بزرگوار رسیدم و گفتم: ای مولای من! قربانت گردم، اکنون که شما مدینه را ترک می‌گویید، من برای شما نگران هستم، تکلیف ما چیست؟ و امام بعد از تو کیست؟ امام جوادعلیه السلام لبخند معناداری زد و فرمود: «لَیسَ حَیثُ ظَنَنْتَ فی هذِهِ السَّنَهِ؛ آنچه تو گمان می‌کنی [و برای آن نگران هستی] در این سال واقع نخواهد شد. « اما برای سفر دوم – که معتصم، امام جوادعلیه السلام را به بغداد دعوت کرد – به حضور آن حضرت رسیدم و عرض کردم: ای مولای من! جانم به قربانت، اکنون که تو مدینه را ترک می‌کنی، تکلیف ما بعد از تو چه خواهد بود؟ امام علیه السلام این بار گریه کرد تا جایی که محاسن او از اشک چشمش خیس شد. آنگاه متوجه من گردید و فرمود: این سفر خطرناکی است و آن گاه فرمود: «اَلْاَمْرُ مِنْ بَعْدی اِلی إِبْنی عَلِی؛ (۱۸) امر امامت [و پیشوایی] بعد از من به عهده فرزندم علی علیه السلام خواهد بود. «

امام جوادعلیه السلام به حسب ظاهر با استقبال مقامات دربار و رجال حکومت و حضور علما و فرماندهان ارتشی با آسایش و احترام ظاهری به بغداد پایتخت معتصم وارد شد و در نزدیکی کاخ خلیفه، تحت نظر و مراقبت جاسوسان و مأموران حکومت اسکان یافت.

توطئه «ابی دُواد»
اگر سخن «ابن اثیر» و «شیخ صدوق» – که ورود امام جوادعلیه السلام به بغداد را در ۲۸ محرم سال ۲۲۰ ه. ق ثبت کرده‌اند – بپذیریم، (۱۹) با توجه به اینکه امام محمد تقی علیه السلام در آخر ذی القعده همان سال به شهادت رسیده‌اند، باید بگوییم آن حضرت مدت ده ماه در بغداد اقامت داشته و در این مدت بوده است که معتصم – طبق مصالح خویش – آن حضرت را برای حل مشکلات فقهی و علمی در جلسات قضات شرکت می داده و شکست علمی «احمد بن ابی دُواد» نیز در این ایام صورت گرفته است.

به هر حال، پس از آن که «احمد بن ابی دُواد» با ۲۰ سال سابقه قضاوت در دربار عباسیان با شکست مواجه شد، حسد و عقده شکست، او را به عداوت و کینه کشانید و در صدد انتقام برآمد! «زرقان» رفیق صمیمی او می‌گوید: وی برایم می‌گفت: پس از آن شکست به قدری ناراحت بودم که آرزوی مرگ می‌کردم، بدین جهت روز سوم بعد از جریان شکست، به نزد معتصم رفتم و گفتم: «نصیحت و خیرخواهی امیرالمؤمنین برای من واجب است. اگر آن را انجام ندهم ناسپاسی کرده و سزایم آتش دوزخ است!» معتصم گفت: «موضوع چیست؟» گفتم: «وقتی امیرالمؤمنین در مجلسی فقها و علما و مردم را جمع می‌کند تا برای حل یک مسأله دینی راه چاره پیدا کند، آنگاه علما و فقها حکم مسأله ای را به نظر خود بیان می‌کنند و نیز در آن مجلس اعضای خانواده، وزرا، فرماندهان و… حضور دارند، خلیفه نظریه همه علما و فقها را کنار می‌گذارد و بر خلاف نظریه آنان، نظریه کسی را می پذیرد که فقط گروهی از افراد این امت به امامت او عقیده دارند و او را برتر و دانشمندتر از دیگران می دانند، تکلیف حکومت و علمای دربار چه می‌شود؟ برای آنان چه حیثیتی باقی می ماند؟ آیا این کار موجب انحراف افکار عمومی از خلافت و توجه و تمایل آنان به ابو جعفرعلیه السلام نمی‌گردد؟»

با شنیدن این استدلال رنگ چهره معتصم تغییر نمود، استدلال این عالم درباری را آگاهی بخش و هشدار دهنده یافت و گفت: «جَزاکَ اللَّهُ عَنْ نَصیحَتِکَ خَیراً؛ خداوند به خاطر نصیحتت به تو جزای خیر دهد. (۲۰)»
این سخنان تحریک آمیز، مزاج قدرت طلب معتصم را تحت تأثیر قرار داد و در نتیجه تصمیم به قتل امام جوادعلیه السلام گرفت.

چگونگی شهادت
در مورد چگونگی شهادت آن حضرت، عمده روایات تاریخی به سه صورت زیر وارد شده است:

۱ – میهمانی وزیر
پس از سخنان تحریک آمیز «احمد بن ابی دُواد» در حالی که چهار روز از مناظره علمی و پیروزی امام جوادعلیه السلام بر همه علما و فقهای دربار می‌گذشت، معتصم به یکی از وزیران خود دستور داد آن حضرت را به خانه خویش برای ناهار دعوت کند و مسموم نماید. او اضافه کرد که اگر آن حضرت زیر بار دعوت نرود، بگوید مجلس خصوصی است! این وزیر – که از ترس و ملاحظات سیاسی، نام او در تاریخ ثبت نشده است – امام جوادعلیه السلام را برای غذا خوردن به خانه خویش دعوت کرد، و آنگاه که با اکراه و عدم قبول امام مواجه شد، اصرار کرد: بسیار دوست دارم پای خود را روی فرش خانه ام بگذاری تا به وجود مبارک شما متبرک شود و دوست دارم یکی از وزیران خلیفه هم شما را زیارت کند.

امام محمد تقی علیه السلام ناچار این دعوت را پذیرفت و آنگاه که اولین لقمه را در دهان گذاشت احساس مسمومیت نمود، بدین جهت دستور داد مَرکَب او را آماده کنند و آن گاه که صاحب خانه اصرار به ماندن نمود، فرمود: «خُرُوجی مِنْ دارِکَ خَیرٌ لَکَ؛ خارج شدن من از خانه تو برایت بهتر است. »

امام جوادعلیه السلام در حالی که مسمومیت در وجود او اثر گذاشته بود، خانه وزیر معتصم را ترک کرد و آن روز و شب در اثر مسمومیت و ناتوانی معده نتوانست دوام بیاورد و سرانجام حدود ۲۰ ساعت پس از صرف آن لقمه مسموم به شهادت رسید. (۲۱)

۲ – «اَشناس»، عامل قتل
ابن شهرآشوب درباره چگونگی شهادت حضرت جواد الائمه علیه السلام می‌گوید: پس از آن که امام جوادعلیه السلام به دعوت اجباری «معتصم» به بغداد آورده شد و به حسب ظاهر استقبال حکومتی هم از آن حضرت به عمل آمد، معتصم «اَشناس» فرمانده ترک ارتشی را با تحفه ها و هدایایی برای امام علیه السلام و همسر او «اُم الفضل» فرستاد و همراه آن هدیه ها «شربتِ ریواس» ترش مزه آلوده به زهر را به «اَشناس» داد تا به امام جوادعلیه السلام بخوراند. «اشناس» هم به آن امام مظلوم گفت: این شربت خوشمزه ای است که با یخ آن را خنک کرده ایم، خلیفه و احمد بن دُواد و سعید بن خضیب و گروهی از رجال سرشناس دربار هم از آن نوشیدند و خلیفه دستور داده، تا شربت خنک است شما آن را میل نمایی!

امام محمد تقی علیه السلام شربت را تحویل گرفت و فرمود: مانعی ندارد، آن را شب می خورم، اما اشناس گفت: این شربت خنک است، اگر بماند یخ آن آب می‌شود و خاصیت لازم را نخواهد داشت، بنابراین هم اکنون باید آن را میل نمایی!
امام جوادعلیه السلام هم ناچار شربت را نوشید. (۲۲) البته بر حسب قاعده باید ارسال هدایا بعد از جلسه مذاکره علمی و پاسخ مسائل شرعی توسط امام جوادعلیه السلام باشد والاّ این نقل تاریخی با بحث های گذشته سازگار نخواهد بود.

۳ – ام الفضل، همسری بی وفا
روایت سوم تاریخی درباره چگونگی شهادت امام جوادعلیه السلام این است که: ام الفضل همسر امام و دختر مأمون به دستور عموی خود معتصم عباسی آن امام معصوم را به شهادت رسانید.
طبق این روایت پس از آن که معتصم عباسی به خلافت رسید، برای به قتل رساندن ابوجعفرعلیه السلام حیله ها و نقشه هایی می‌کشید. تا آن که به «اُمّ الفضل» دختر مأمون و همسر امام علیه السلام دستور داد آن حضرت را مسموم نموده و به شهادت برساند. معتصم می دانست، ام الفضل از دست امام دل خوشی ندارد و سخت گرفتار احساسات زنانه است، چون امام جوادعلیه السلام همسر دیگری به نام «ام حسن» داشت که برای وی فرزند پسری به دنیا آورده بود. به هر حال ام الفضل همسر بی وفای امام جوادعلیه السلام، دستور عموی خود معتصم عباسی را پذیرفت و معتصم و جعفر چون می دانستند امام علیه السلام انگور را بسیار دوست می دارد، با تدبیر، زهری را در «انگور رازقی» تزریق نمودند و ام الفضل نوزده دانه از آن را به شوهر جوان و مظلوم خویش خورانید. اما همین که امام علیه السلام انگور زهرآلود را خورد، ام الفضل سخت ناراحت و پریشان شد و صدای خود را به گریه بلند کرد!
امام جوادعلیه السلام که با علم غیب، یا از گریه «اُم الفضل» متوجه عمل خائنانه او گردیده بود، فرمود: «چرا گریه می‌کنی؟ به خدا سوگند، خدا تو را به زخمی مبتلا می‌کند که راه علاجی نخواهد داشت و به بلایی گرفتار خواهی شد که نمی توانی آن را برای کسی بیان کنی. (۲۳)»
بنابر هر یک از این روایات، امام محمد تقی علیه السلام مسموم گردید و در خانه خویش در حالی که از شدت مسمومیت با درد و رنج طاقت فرسایی، مظلومانه ناله می‌کرد و به خود می پیچید و از مدینه و قوم و خویشان دور بود و درد غربت بر دردهای دیگر آن حضرت می افزود، طبق معروف ترین روایات تاریخی، روز آخر ماه ذی قعده سال ۲۲۰ ه. ق در بغداد، همانطور که آن حضرت به «اسماعیل بن بَزیع» صحابی خود و پدرش فرموده بود:
«الفَرَجُ بَعْدَ الْمأْمُونِ بِثَلاثینَ شَهْراً؛ گشایش، سی ماه بعد از مأمون خواهد بود»، سی ماه پس از درگذشت مأمون، به شهادت رسید.
میان حجره چنان ناله از جفا می زد که سوز ناله اش آتش به ماسوی می زد
شرار زهر ز یک سو و سوز غم یک سو به جان و پیکرش آتش جدا جدا می زد
نداشت شِکوه زبیگانگان به لب، دم مرگ و لیک داد زبیداد آشنا می زد
برون حجره همه پایکوب و دست افشان درون حجره یکی بود دست و پا می زد
اِستاده بود و جواد الائمه جان می داد از او بپرس که زخم زبان چرا می زد (۲۴)

پی نوشت :

۱) مناقب ابن شهرآشوب، ج ۴، ص ۴۱۰ و کشف الغمه، ج ۳، ص ۱۳۵ و ۱۵۵.
۲) اصول کافی، ج ۱، ص ۴۹۲.
۳) مصباح المتهجد، ص ۵۵۷.
۴) مفاتیح الجنان، دعاهای ماه رجب.
۵) اصول کافی، ج ۱، ص ۳۱۵ و ۴۹۲.
۶) همان.
۷) همان، ص ۴۹۲.
۸) ائمه الهدی، العقار الهاشمی الافغانی، ص ۱۳۵.
۹) دیوان صائب تبریزی.
۱۰) کلیات سعدی، ص ۸۲.
۱۱) زندگانی امام جوادعلیه السلام، صادقی اردستانی، ص ۲۲۱، به نقل از بحارالانوار، ج ۵۰، ص ۸۰ – ۸۲.
۱۲) الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص ۱۸۲.
۱۳) همان، ص ۳۰۱ و ۳۰۸.
۱۴) همان.
۱۵) زندگانی امام محمد تقی علیه السلام، عمارزاده اصفهانی، ص ۲۸۶.
۱۶) بحارالانوار، ج ۵۰، ص ۱۵.
۱۷) همان، ص ۱۶.
۱۸) الارشاد مفید، ج ۲، ص ۲۹۸.
۱۹) کامل ابن اثیر، ج ۵، حوادث سال ۲۲۰ و بحارالانوار، ج ۵۰، ص ۸.
۲۰) بحارالانوار، ج ۵۰، ص ۶.
۲۱) همان، ص ۷.
۲۲) همان، ص ۸.
۲۳) بحارالانوار، ج ۵۰، ص ۱۷.
۲۴) سفینه عشق، سروده حاج علی انسانی، ص ۱۹۸.

منبع : ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان شماره ۳۷