رجعت در روایات

 

 

رجعت از جمله امور اعتقادی است که با روایات صحیح ۱ و متواتر ۲ به اثبات رسیده و با صراحت می‏توان گفت در مورد هیچ یک از معارف دینی به‌اندازه رجعت، روایات صریح و روشن وارد نشده است.

علامه مجلسی پس از نقل نزدیک به دویست روایت درباره رجعت می‏نویسد:
چگونه ممکن است کسی که به حقانیت ائمه اطهار(ع) ایمان دارد، در چیزی تردید کند که به صورت متواتر در نزدیک به دویست روایت صریح از آنها نقل شده است. روایاتی که چهل و اندی از بزرگان مورد اعتماد و علمای اعلام در افزون بر پنجاه مورد از تألیف‏های خود، آنها را آورده‏اند، بزرگانی چون ثقه الاسلام کلینی، محمد بن بابویه (شیخ صدوق)، ابو جعفر طوسی (شیخ طوسی)، سید مرتضی، نجاشی، کشّی، علی بن ابراهیم، سلیم هلالی، شیخ مفید و….۳

شیخ حر عاملی نیز در کتاب خود پس از آنکه بیش از ۱۷۰ روایت در این باره نقل می‏کند، می‏نویسد:
اینها بخشی از حدیث‏هایی است که من در این زمان ـ با وجود کمی فرصت برای جست‏وجوی کامل و کمبود کتاب‏های مورد نیاز در این زمینه ـ بدان‏ها دست یافتم. بی‏تردید این احادیث از حد تواتر معنوی فراتر است. احادیثی که در دیگر ابواب این کتاب آمده و خواهد آمد نیز بر این موضوع دلالت دارد. عقل محال می‏داند که بگوییم تمام راویان این احادیث به اتفاق اقدام به دروغ‏گویی و نسبت ناروا کرده‏اند یا اینکه همه این احادیث جعل شده‏اند، یا این که روایاتی که در این زمینه به ما نرسیده بیش از روایاتی است که به ما رسیده است. کاش می‏دانستم کدام عاقل است که همه راویان این موضوع را دروغ‏گو می‏پندارند؛ گواهی همه بزرگانی که در کتاب‏های معتبر خود بر درستی این روایات گواهی داده‏اند، رد می‏کنند و روایت‏هایی صریحی را که در این زمینه وارد شده‏اند تأویل می‏کنند. در حالی که این روایات از روایاتی که در زمینه تعیین هر یک از امامان وارد شده است، بیشتر و از نظر دلالت صریح‏تر و واضح‏تر است. در هیچ یک از مسائل راجع به اصول و فروع [دین] به‌اندازه این موضوع، دلایل، آیات و روایات یافت نمی‏شود. ۴

روایاتی را که در اثبات رجعت به آنها استدلال شده است، به دو دسته می‏توان تقسیم کرد: نخست، روایاتی که به صراحت از رجعت سخن گفته‏اند و دوم، روایاتی که به همانندی رویدادهایی که در امت‏هایی پیشین رخ داده با رویدادهایی که در امت اسلام رخ خواهد داد، اشاره کرده‏اند و از آنها استفاده می‏شود که چون در امت‏های گذشته بازگشت به دنیا روی داده است، این رویداد در امت اسلام هم اتفاق خواهد افتاد.
در اینجا به نمونه‏هایی از هر یک از دو دسته روایات اشاره می‏کنیم:

الف) روایاتی که به صراحت از رجعت سخن گفته‏اند: برخی از روایاتی که درباره رجعت از پیشوایان دین نقل شده، به شرح زیر است:

۱. امام صادق‌(ع) در روایتی، ظهور قائم‌(ع)، رجعت و رستاخیز را در یک راستا و از مصداق‏های روزهای خدا دانسته است و می‏فرماید:

روزهای خدا سه تایند: روزی که قائم به پا می‏خیزد، روز رجعت و روز رستاخیز.۵

۲. آن حضرت در روایت دیگری کسانی را که به رجعت ایمان ندارند، از خود طرد می‏کند و می‏فرماید:
کسی که به رجعت ما اعتقاد ندارد از ما [اهل بیت] نیست. ۶

۳. در حدیث دیگری که علامه مجلسی آن را از کتاب صفات الشیعه شیخ صدوق نقل می‏کند، امام صادق‌(ع)، ایمان به رجعت را یکی از شروط هفت‏گانه ایمان دانسته است و می‏فرماید:
هر کس به هفت چیز اقرار کند، از اهل ایمان خواهد بود. آن حضرت، یکی از هفت چیز را ایمان به رجعت برشمرد.۷

۴. در روایتی مشابه که در همین کتاب از امام رضا(ع) نقل شده است، آن حضرت، ایمان به یگانگی خدا، ایمان به رجعت و ایمان به روز جزا را از ویژگی‏های شیعیان اهل بیت‏(ع) بر شمرده است و می‏فرماید:
هر کس به یگانگی خدا… و رجعت اقرار کند… و به معراج و سؤال و جواب در قبر و… جزا و حساب [روز قیامت] ایمان داشته باشد، مؤمن راستین و از شیعیان ما خاندان است.۸

ب) روایاتی که به همانندی امت اسلام با امت‏های پیشین اشاره کرده‏اند: عالمان و محدثان شیعه افزون بر این دسته از روایات که در آنها به صراحت از رجعت یاد شده است، به دسته‏ای دیگر از روایات نیز برای اثبات رجعت استدلال کرده‏اند.

در این دسته از روایات که معمولاً از پیامبر گرامی اسلام نقل شده است، بر این نکته تأکید شده که همه آنچه در امت‏های پیشین رخ داده است، بی‏هیچ کم و کاست، در امت اسلام هم رخ خواهد داد. از آنجا که آیات قرآن، اخبار و گزارش‏های تاریخی از وقوع رجعت در امت‏های پیشین خبر داده‏اند، با توجه به این روایات می‏توان گفت که در امت اسلام هم رجعت رخ خواهد داد.

بنابراین، شیوه استدلال به این‏گونه روایات چنین خواهد بود: چون پیامبر اکرم(ص) فرموده‏اند همه حوادثی که در امت‏های پیشین روی داده است، بدون کمترین تفاوت در امت اسلام هم رخ خواهد داد و ما می‏دانیم که در امت‏های پیشین رجعت رخ داده است، نتیجه می‏گیریم که در امت اسلام هم رجعت واقع خواهد شد. ۹

برخی از این گونه روایات به شرح زیر است:
۱. امام صادق‌(ع) از پدرش و او از پدرانش نقل می‏کند که رسول خدا(ص) فرمود:
همه آنچه در امت‏های پیشین رخ داده است، بی‏هیچ کم کاست در این امت هم واقع می‏شود.۱۰
۲. امام رضا (ع) در پاسخ مأمون که از ایشان درباره رجعت پرسیده بود، به همین روایت پیامبر استدلال می‏کند و می‏فرماید:

همانا رجعت حق است و در امت‏های پیشین رخ داده است و قرآن نیز از وقوع آن خبر می‏دهد. رسول خدا ـ درود و سلام خدا بر او و خاندانش باد ـ نیز فرمود: در میان این امت نیز همه آنچه در امت‏های پیشین رخ داده است بی‏هیچ تفاوت رخ خواهد داد.۱۱

یادآوری این نکته ضروری است که احادیث یادشده در مقام بیان قانونی عام و فراگیر بوده و با استناد به آنها می‏توان بر وقوع حوادثی مشابه با رویدادهایی که در امت‏های پیشین رخ داده است، در امت اسلام استدلال کرد. مگر آنکه نسبت به حادثه خاصی، دلیل قطعی بر مشابهت نداشتن این امت با امت‏های گذشته در دست باشد. مثلاً در امت‏های گذشته، عذاب‏های جمعی و گروهی (مانند مسخ) ۱۲ به وقوع پیوسته و قرآن شریف برخی از این عذاب‏ها را گزارش کرده است، ولی بنا به تصریح قرآن، در پرتو وجود پیامبر گرامی در میان امت اسلامی و نیز به برکت استغفار در پیشگاه خدا، این‏گونه عذاب‏ها از این امت برداشته شده است:

[ولی] تا تو در میان آنها هستی، خدا بر آن نیست که ایشان را عذاب کند و تا آنان طلب آمرزش می‏کنند، خدا عذاب کننده ایشان نخواهد بود.۱۳

بنابراین، قانون یادشده جز در مواردی که دلیل قطعی بر تخصیص آن داریم، به قوت و استواری خود باقی است. از آنجا که بازگشت به دنیا در امت‏های گذشته روی داده است و در این امت نیز دلیل بر نفی آن نداریم، با استناد به این قانون می‏توانیم اصل رجعت را اثبات کنیم. گذشته از اینکه دلایل و شواهدی نیز بر قطعی بودن آن در دست است. ۱۴

• رجعت در دعاها و زیارت‏ها

دعاها و زیارت‏های نقل شده از معصومان‏(ع)، مجموعه‏ای ارزشمند از معارف اسلامی‌به شمار می‏آیند و بسیاری از آموزه‏های ناب اسلامی را می‏توان از دل آنها به دست آورد. یکی از آموزه‏های مهم مکتب تشیع که در دعاها و زیارت نامه‏های مأثور به آن توجه شده، موضوع رجعت یا بازگشت به دنیاست.

۱. در ابتدای «دعای عهد» که از امام صادق‌(ع) روایت شده، به صراحت به موضوع بازگشت به دنیا در عصر ظهور اشاره و تأکید شده است که هر کس چهل روز این دعا را بخواند، از رجعت‏کنندگان خواهد بود:

هر کس چهل بامداد، خدا را با این دعا بخواند، از یاوران قائم ما خواهد بود. پس اگر پیش از [ظهور] قائم از دنیا برود، خدای تعالی او را از قبرش خارج می‏سازد [تا قائم را یاری دهد]. ۱۵

در ادامه این دعا نیز دعاکننده از خداوند می‏خواهد که اگر مرگ بین او و امام مهدی‌(ع) فاصله‌انداخت، او را زنده سازد تا بتواند، یاری دهنده آن حضرت باشد.

بار خدایا، اگر مرگی که آن را بر تمام بندگانت قضای حتمی قرار داده‏ای، میان من و او جدایی افکند، مرا از قبرم برانگیز در حالی‏که کفنم را تن‏پوش خود قرار داده‏ام، شمشیرم را از نیام برکشیده‏ام، نیزه‏ام را به دست گرفته‏ام و دعوت‏کننده‏ای را که در شهر و صحرا بانگ می‏آورد، لبیک می‏گویم.۱۶

۲. در زیارت جامعه کبیره که از امام هادی‌(ع) روایت شده است و یکی از جامع‏ترین، پرمحتواترین زیارت‏های ائمه به شمار می‏آید، در موارد متعددی از رجعت سخن به میان آمده است. از جمله در بخشی از این زیارت می‏خوانیم:
و من… به [جایگاه شما] اقرار می‏کنم به بازگشت شما ایمان دارم، رجعت شما را تصدیق می‏کنم و امر شما را انتظار می‏کشم. ۱۷

در بخشی دیگر از همین زیارت چنین آمده است:

خداوند تا زمانی که زنده‏ام پیوسته مرا بر [پذیرش] سرپرستی شما، دوستی شما و دین شما پایدار بدارد… و مرا از کسانی قرار دهد که از شما پیروی می‏کنند، راه شما را می‏پویند، به هدایت شما راهبری می‏شوند، در شمار شما محشور می‏شوند، در رجعت شما [به دنیا] باز می‏گردند، در دولت شما حاکمیت می‏یابند و هنگام بازگشت شما اقتدار پیدا می‏کنند. ۱۸

۳. در زیارت «آل یاسین» که از ناحیه مقدسه امام عصر(ع) نقل شده است، خطاب به ائمه معصومین‏(ع) چنین می‏خوانیم:

… رجعت شما [امامان] حق است و هیچ تردیدی در آن نیست. روزی که ایمان کسی که پیش از آن ایمان نیاورده یا به هنگام ایمان کار نیکی انجام نداده است، برای او سودی نخواهد داشت. ۱۹

در ادعیه و زیارت‏های زیر نیز می‏توان آثار اعتقاد به رجعت را مشاهده کرد:
زیارت اربعین امام حسین‌(ع)؛ ۲۰
زیارتی دیگر از زیارت‏های امام حسین‌(ع)؛ ۲۱
زیارت حضرت ابوالفضل‌(ع)؛ ۲۲
زیارت رجبیه؛ ۲۳
دعای روز سوم شعبان؛ ۲۴
زیارت حضرت قائم‌(ع) در سرداب مقدس؛ ۲۵
دعای روز دحوالارض و…. ۲۶

 

ماهنامه موعود شماره ۹۱

پی‌نوشت‌ها:
۱. علمای شیعی از قرن ششم به بعد برخی‏شرط حجیّت را عدالت راوی‏ها و برخی وثاقت آنان دانسته‏اند که بر اساس همین عقیده روایات را به چهار قسم تقسیم می‏کنند: صحیح، حسن، موثق و ضعیف. «روایت صحیح» در نظر امامیّه آن است که از نظر سند به وسیله راویان عادل و امامی مذهب به معصوم اتصال پیدا کند. «روایت حسن» آن است که به وسیله راوی امامی و خوش نام به امام برسد، بی‏آنکه تصریح به عدالت، و وثاقت آنها شده باشد. «روایت موثّق» آن است که توسط راوی غیرامامی ولی ثقه و قابل اعتماد، به امام برسد. «روایت ضعیف» آن است که شروط سه‏گانه فوق را نداشته باشد. (ناصر مکارم شیرازی با همکاری جمعی از اساتید و محققان حوزه علمیه قم، دایره المعارف فقه مقارن، چاپ اول، قم، مؤسسـ［ الامام علی بن ابی طالب‌(ع)، ۱۳۸۵، ج ۱، ص ۱۷۵).
۲. بر اثر فاصله زمانی میان اکثر امّت اسلامی‌با حضرات معصمین‏(ع)، روایات، توسط واسطه‏های متعددی به آنان می‏رسد و هر چه فاصله میان مردم و معصوم بیشتر شود، واسطه‏ها بیشتر خواهند بود. اصطلاحاً به هر واسطه‏ای طبقه می‏گویند. «خبر متواتر» آن است که در هر یک از طبقات، گروهی وجود داشته باشند که تبانی آنان بر کذب و جعل خبر عادتاً امکان‏پذیر نباشد و لذا تواتر یقین آور است.
 تواتر بر سه قسم است: اوّل: «تواتر لفظی» و آن عبارت است از خبری که تمام راویان آن با الفاظ یکسان، از آن خبر دهند. دوم: «تواتر معنوی» که همه از مدلول تضمّنی یا التزامی واحدی خبر می‏دهند. سوم: «تواتر اجمالی» که عبارت است از اطمینان به صدور یکی از خبرها به نحو اجمال، بدون این که آن خبر مشخص باشد هر چند آن اخبار اشتراکی در محتوا نداشته باشند. (همان، ص ۱۷۳)
۳. بحارالانوار، ج ۵۳، صص ۱۲۲ و ۱۲۳.
۴. الإیقاظ من الهجعـ［ بالبرهان علی الرجعـ［، صص ۳۹۱ و ۳۹۲.
۵. بحارالانوار، ج ۵۳، ص ۶۳، ح ۵۳.
۶. همان، ص ۹۲، ح ۱۰۱.
۷. همان، ص ۱۲۱، ح ۱۶۱.
۸. همان.
۹. ر.ک: الإعتقادات، مندرج در مجموعه مصنفات الشیخ المفید، ج ۵، ص ۶۲.
۱۰. کمال الدین و تمام النعمـ［، ج ۲، ص ۵۷۶؛ بحارالأنوار، ج ۲۸، ص ۱۰، ح ۱۵.
۱۱. بحارالأنوار، ج ۵۳، ص ۵۹، ح ۴۵.
۱۲. ر.ک: سوره بقره (۲)، آیه ۶۵ و سوره اعراف (۷)، آیه ۱۶۶.
۱۳. ر.ک: سوره انفال (۸) و آیه ۳۳.
۱۴. رجعت از دیدگاه عقل، قرآن، حدیث، صص ۴۷ و ۴۸.
۱۵. بحارالأنوار، ج ۵۳، ص ۹۵، ح ۱۱۱؛ ج ۱۰۲، ص ۱۱۱.
۱۶. همان.
۱۷. من لایحضره الفقیه، ج ۲، ص ۳۷۳؛ مفاتیح‏الجنان.
۱۸. بحارالانوار، ج ۵۳، ص ۹۲، ح ۹۹.
۱۹. بحارالأنوار، ج ۹۹، ص ۸۲؛ مفاتیح الجنان.
۲۰. بحارالانوار، ج ۵۳، ص ۹۲، ح ۱۰۰.
۲۱. همان، ص ۹۴، ح ۱۰۴.
۲۲. همان، ح ۱۰۵.
۲۳. همان، ح ۱۰۶.
۲۴. همان، ح ۱۰۷.
۲۵. همان، ص ۹۵، ح ۱۰۸.
۲۶. همان، ص ۹۹، ح ۱۱۸. برای مطالعه بیشتر در این باره ر.ک: الإیقاظ من الهجعـ［ بالبرهان علی الرجعـ［، صص ۳۱۹-۳۰۱.