مهندسی احیاگری دینی

فرامرز (صادق) سهرابى

زندگى انسان ها در مسیر تکاملى خویش در هر دورانى از ویژگى هاى خاصى برخوردار است. بر اساس این روند تکاملى، هر قوم و ملتى در دوران خود براى رسیدن به اهداف و آرمان هایى که دارد، نیازمند به نوعى »مهندسى اجتماعى« متناسب با همان دوران و ویژگى هاى خاص آن است.
آن گاه که عنصر دین و مکتب نیز در این بحث ملحوظ مى شود، گر چه به مفاهیمى چون تکامل، آرمان و محتواى مهندسى اجتماعى معنا و صبغه اى خاص داده و به آنها هویت و رنگ تعالى و قداست معنوى مى بخشد، امّا در مرحله تحقق عینى از قاعده و ملاکى که ذکر آن گذشت، مستثنى نیست .
جریان دوران غیبت و زندگى شیعیان و پیروان مکتب امامت هم در همین قالب و بینش قابل ارزیابى و بررسى است.
اکنون ما در زمان غیبت امام و حجت حق به سر مى بریم. این امر در اثر روى برتافتن بشر از حق، پیروى از هواپرستى و جهل و استکبار او، و در یک سخن، نتیجه عدم بلوغ کامل بشریت است .
بر اساس آنچه گفتیم این دوران نیز از ویژگى ها و خصوصیات معین برخوردار است و بشر در مسیر تکاملى اش باید شرایط خاصى را در خود به وجود آورد تا به اهداف و آرمان هاى والایى که دارد، نایل گردد. ما از این ویژگى ها و شرایط خاص، تعبیر به »مهندسى احیاگرى دین« مى کنیم. که در واقع نوع خاصى از همان »مهندسى اجتماعى« مربوط به یک »جامعه منتظر« است؛ جامعه اى که در انتظار ظهور یک »مصلح جهانى« به سرمى برد.
در میان لایه هاى مختلفى که امروزه در میان مردم دنیا وجود دارد، منتظران یا همان شیعیان و پیروان مکتب امامت، نزدیک ترین لایه مردم به آن »مصلح« هستند. آنان براى رسیدن به جامعه آرمانى خود، تکالیف و وظایفى دارند که به لحاظ ضرورت زمینه براى بناى این جامعه با انجام آنها باید آن »مهندسى احیاگرى دین« را به وجود آورند.

چگونه مى توان به این بلوغ رسید
امّا این زمینه سازى و مهندسى اجتماعى خاص جامعه منتظر، چگونه صورت مى پذیرد؟ طرح اسلام و هندسه فکرى شیعه در این بستر چیست ؟و به تعبیر دیگر، چگونه مى توان به بلوغ مذکور رسید؟
چگونه باید مکتب انتظار را در عینیت اجتماعى به صورت فرهنگ درآورد و حرکت تاریخ را به سمت و سوى زمان ظهور پیش برد و سرعت بخشید؟
از آنجا که هر مهندسى اجتماعى بر اساس یک هندسه فکرى و اعتقادى شکل مى گیرد، در این زمینه باید به سراغ هندسه فکرى و بینش اعتقادى شیعه رفت. آنچه به طور اجمال مى توان گفت این است که طرح اساسى و هندسه فکرى شیعه در پاسخ به سؤالات فوق، همانا »نظام ولایت« است. نظام ولایت، در واقع، روح و زیر بناى تمامى دستگاه هاى فکرى، اعتقادى، ارزشى و عملى شیعه به شمار مى آید.
تنها در ارتباط با این اصل اصیل است که ابعاد گوناگون مکتب شیعه و فرهنگ انتظار شکل مى گیرد و مهندسى احیاگرى دین با هدف رسیدن به جامعه آرمانى ظهور تحقق عینى مى یابد.
تبیین استدلالى مطلب مذکور تفصیل خاصى را مى طلبد که در مجال این مقال نمى گنجد؛ امّا از اشاره به آن دریغ نمى ورزیم.
بینش فلسفى و مکتبى هر دو بیانگر این حقیقت است که خداوند متعال بر اساس حکمت و جعل خویش، نظام ولایت را خاستگاه، بستر و سبب تکامل انسان و جهان قرار داده است. در واقع نظام تکامل موجودات در عالم هستى، بر مبناى نظام ولایت پیش مى رود.
در بینش فلسفى، حقیقت مزبور بر اساس قواعدى چون »امکان اشرف«۱ و مانند آن تبیین مى شود و در تبیین مکتبى و دلیل نقلى، آیات و روایات بسیارى روشنگر آن هستند.

۱. آیات
از آیات قران، تنها به دو آیه اشاره مى کنیم:
اول: »… و کونوا مع الصادقین«؛ همواره با »صادقین۲« باشید. »صادقین« در مصداق اتم و اکمل خود، امامان معصوم (ع) هستند۳.بر این اساس، قرآن به همه مسلمانان دستور مى دهد که با ائمه اطهار (ع) »معیت« داشته و »با آنها باشند« و هیچگاه از آنان جدا نگردند.۴
و دوم: »یا أیّها الذین آمنوا اصبروا و صابروا و رابطوا و اتقوا لعلکم تفلحون۵«؛ اى مومنان، استقامت ورزید و یکدیگر را به صبر و پایدارى فرا خوانید و رابطه داشته و تقوا پیشه کنید، باشد که رستگار گردید.
در این آیه، »رابطوا« بر اساس روایات به »لزوم ارتباط و اتصال با نظام ولایت و امامت« به خصوص »رابطه با امام منتظَر« تفسیر شده است.۶
بر مبناى این آیه شریفه، خداوند متعال دستور مى دهد که همگان رشته ایمان و اعتقاد، دل و قلب و عمل و کردار خویش را به حبل ولایت و امامت امام عصر (ع) متصل نمایند تا بتوانند راه رستگارى و سعادت را بپیمایند.

۲. روایات
در این زمینه روایات بسیارى وجود دارد که به بیان برخى از آنها مى پردازیم:
اول: امام صادق (ع) فرمود: »انّ ولایتنا ولایه الله عزوجل…۷«؛ همانا ولایت ما اهل بیت ولایت خداى عزوجل است.
دوم: امام ششم (ع) فرمود: »نحن السبب بینکم و بین الله عزوجل۸«؛ ما خاندانیم سبب و واسطه میان شما و خداوند متعال .
بر اساس بینش فوق الذکر (که کاملاً مجمل بیان گردید):
اولاً: نظام تکامل فردى و اجتماعى انسان تنها بر نظام ولایت ائمه (ع) مبتنى است.
ثانیاً: ولایت ائمه (ع) از ولایت خداوند سرچشمه گرفته بلکه عین آن است .
نتیجه آن که براى نیل به بلوغ عقلى، تکامل فردى و اجتماعى، سعادت و رستگارى و تحقق مهندسى احیاگرى دین و خلاصه زمینه سازى براى ظهور امام عصر (ع) جز اتصال به نظام ولایت و معیت و رابطه با امام و حجت حق از ابعاد گوناگون راه دیگرى وجود ندارد.

ابعاد اتصال به نظام ولایت
براى پیمودن این راه باید در وجوه مختلف به نظام ولایت و امامت اتصال و ارتباط پیدا کرد. این ابعاد عبارتند از بعد اعتقادى، قلبى و عملى. رابطه و معیت یا اتصال در بعد اعتقادى به معناى پذیرش و اعتقاد به نظام امامت و ولایت است .
و در بعد قلبى به مفهوم تسلیم و خلوص کامل در محبت و مودت نسبت به صاحب ولایت است .
و بالاخره در بعد عملى عبارت است از پویش راه دین، بندگى خدا و آمادگى براى فداکارى و جانفشانى در کوى ولایت امامت .
در تأکید بر دو بعد اول، امام باقر(ع) مى فرماید:
إنّما کلف الناس ثلاثه: معرفه الأئمه و التسلیم لهم فى ما ورد علیهم و الردّ إلیهم فى ما اختلفوا فیه .۹
مردم در [ اصول حرکت تکاملى خویش ] تنها به سه امر مکلف شده اند: به شناخت ائمه و معرفت رهبران دین، به تسلیم شدن در برابر آنچه از ایشان به آنها مى رسد و این که در اختلافات فقط ایشان را مرجع خود قرار دهند.
البته در منابع روایى اعم از احادیث ادعیه و زیارات، حقایق و معارف بسیارى دراین زمینه وجود دارد که »زیارت جامعه کبیره« از بهترین آنهاست.
فرازهایى۱۰ همچون:
قلبى لکم مسلّم؛ دل و قلب من تسلیم شماست .
و رأیى لکم تبع؛ رأى و نظر من تابع شماست .
و نصرتى لکم معدّه؛ یارى و نصرت من براى شما آماده است (من آماده یارى شما هستم).
فمعکم معکم لا مع غیرکم؛ من فقط با شما هستم، آرى فقط با شما و نه با غیر شما. ۱۱
و دیگر فرازها مانند اینها بیانگر حقایقى است که ذکر آنها گذشت .
در »زیارت آل یاسین« نیز بر این حقایق تاکید شده است به خصوص در خلوص در محبت در این زیارت مى خوانیم:
و مودتى خالصه لکم۱۲؛ دوستى و مودت من خالص و کامل براى شماست.
آسیب شناسى دینى نیز به خوبى نشان مى دهد که دشمنان هم دقیقاً همین محورها و نقاط کلیدى را نشانه رفته اند و از طریق »محو« و »تبدیل« یا دیگر طرق تاکنون به توطئه هاى گوناگونى دست زده اند .
به بیان دیگر دشمنان دین در وهله اول در صدد »محو« تمامیت دین است و اگر به آن دست نیافت به دنبال »تبدیل« احکام آن خواهد رفت و آن را دچار التقاط و امتزاج مى کند. و از همین روست که شیعیان همواره آرزو مى کنند که با ظهور امام عصر (ع) آنچه از دین خدا »محو« شده بازیابى شود و آنچه که »تبدیل شده«، اصلاح گردد.۱۳
از آنچه گفتیم چنین به دست مى آید که سازه ها و محورهاى اساسى »شناخت و اعتقاد«، »تسلیم«، »تبعیت و اطاعت«، »خلوص در محبت« و »آمادگى براى فداکارى و جانفشانى« چهار عامل اساسى و بنیادى در تحقق مهندسى احیاگرى دینى یا زمینه سازى براى ظهور امام عصر(ع) و به تعبیر دیگر »هندسه فکرى و عملى شیعه« به شمار مى آید. تاکیداً یادآورى مى کنیم که عقلانیت و پشتوانه هاى فکرى و اندیشمندانه این هندسه و مفاهیم و عوامل دوم تا چهارم در همان بعد اول یعنى »شناخت و اعتقاد« به طور کامل و عمیق تضمین و تأمین گردیده است«.

نتیجه
نتیجه آنچه تاکنون گفتیم به طور مختصر چنین است که براى زمینه سازى و آمادگى جهت رسیدن به زمان ظهور و به تعبیرى »مهندسى احیاگرى دین« در زمان غیبت باید:
۱. به نظام امامت و ولایت اتصال یافت؛
۲. این اتصال دقیقاً در راستاى اتصال به توحید و ولایت الهى (و یا عین آن) است؛
۳. براى این اتصال بایستى این نظام را خوب شناخت و به آن اعتقاد پیدا کرد؛
۴. آن گاه باید از اعماق دل و قلب، خود را تسلیم صاحبان ولایت به خصوص امام عصر(ع) نمود؛
۵. در پرتو این شناخت و تسلیم، عشق و علاقه خویش را به آن حضرت به بالاترین و والاترین مرتبه رساند. البته شناخت و تسلیم و محبت روابطى متقابل و متعامل با یکدیگر دارند و ازدیاد هر یک موجب تاثیر و ازدیاد دو عامل دیگر خواهد شد.
رابطه این سه عامل با عامل چهارم یعنى آمادگى نیز همین گونه است؛
۶. میوه شیرین و گواراى این شجره طیبه، روحیه شهادت طلبى در راه خدا و در مسیر امام و رهبر دین اشت؛ یعنى آمادگى براى جانفشانى در مسیر ولایت است که در بعد فردى برترین مرتبه تکامل معنوى و در بعد اجتماعى بهترین مرحله و زمینه ظهور امام عدل جهانى خواهد بود .

ّف پى نوشت ها
× نگارش اولیه این مقاله توسط برادر ارجمند حجه الاسلام سهرابى و بازنویسى و تکمیل آن توسط برادر ارجمند مرتضى مهدوى صورت گرفته است .
۱. ابراهیمى دینانى، غلامحسین، قواعد کلى فلسفى، چاپ دوم، ج ۱، ص ۱۸.
۲. سوره توبه، آیه ۱۱۹.
۳. بحرانى،سید هاشم، تفسیر برهان، ج ۳، ص ۵۱۵ (چاپ بیروت).
۴. »فمعکم معکم لا مع غیرکم«، مفاتیح الجنان، زیارت جامعه کبیره .
۵. سوره آل عمران، آیه ۲۰۰.
۶. بحرانى،سید هاشم، تفسیر برهان، ج ۲، ص ۱۴۹ (چاپ بیروت).
۷. شیخ مفید، امالى، چاپ اول، ص ۸۴ .
۸. شیخ طوسى، امالى، چاپ اول، ص ۱۵۷.
۹. اصول کافى، ج ۲، ص ۲۳۵.
۱۰. مفاتیح الجنان، زیارت جامعه کبیره .
۱۱. همان، دعاى بعد از زیارت آل یاسین.
۱۲. »و جدّد ما امتحى من دینک و أصلح ما بدلّ من حکمک…«، مفاتیح الجنان، دعاى زمان غیبت.
متذکر مى شویم که با جست وجو در ادعیه مربوط به امام عصر (ع) در کتاب مفاتیح الجنان و دیگر کتب ادعیه، فرازهاى متعدد دیگرى وجود دارد که بیان کننده حقایق مذکور است .