موعود در قرآن-۸

سلام بر مظهر آب
عبدالرسول هادیان شیرازى
قل ارایتم ان اصبح ماؤکم غورا فمن یاتیکم بماء معین. (۱)
بگو: اگر آب [سرزمین] شما فرو رود [و پنهان شود] چه کسى آب روان برایتان مى‏آورد؟
در این آیه خداوند خطاب به پیامبر اکرم، صلى‏الله‏علیه‏وآله، مى‏فرماید: اى محمد! به این کفار بگو: به من خبر دهید این آبى که خداوند در چشمه‏ها و نهرها براى شما قرار داده تا از منافع آن بهره‏مند شوید، اگر به گونه‏اى در زمین فرو رود که دسترسى به آن ممکن نباشد، چه کسى است که شما را به آب جارى رهنمون سازد؟

این آیه بیانگر مهمترین نعمت و رحمت الهى است که بر بندگان نازل شده است.

الم تر ان الله انزل من السماء ماء فسلکه ینابیع فى الارض ثم یخرج به زرعا مختلفا الوانه… (۲)

آیا ندیده‏اى که خداوند از آسمان آبى فرستاد، سپس آن را به چشمه‏هایى در زمین راه داد، آنگاه به وسیله کشتزارى که رنگهاى آن گوناگون است‏بیرون مى‏آورد.

یکى از آثار این رحمت الهى، آبهاى زیرزمینى است که با قرار گرفتن آن در چشمه‏ها، چاهها، و قناتها ذخیره‏اى براى بهره بردارى از آن در موقع مناسب مى‏شود. خداوند در این آیه با بیان نقش آبهاى زیرزمینى در حیات بخشیدن موجودات زنده، و سؤال از عامل اصلى و رساندن مردم به این آب، مخاطبان خود را به رجوع به فطرت براى دریافت جواب آن، دعوت مى‏کند تا مردم متوجه شوند که تنها قدرتى که در وقت نیاز باید به او رجوع کرد و به او متکى بود، خداى قادر متعال است.

این ظاهر آیه است که درک آن براى همه ممکن است; اما در باطن آن معانى عمیقى نهفته است که همه کس قدرت فهم آن را ندارند. فهم باطن قرآن مخصوص معصومان و پاکانى است که به سرچشمه فیض الهى و هدایت ربانى رسیده و از کوثر زلال آن سیراب شده‏اند، آنها مى‏توانند ما را از این پوسته رویین عبور دهند و به مغز و محتوا برسانند.

آب مهمترین عامل زندگى مادى بشر است، اما روح انسان نیز نیاز به چشمه‏اى دارد که او را از کوثر زلال معارف الهى سیراب کند و حیات تازه‏اى در جانش بدمد و او را به اوج کمال برساند. آن سرچشمه هدایت الهى است که بدون راهنما و «خضر راه‏» رسیدن به آن ممکن نیست.

قطع این مرحله بى همرهى خضر مکن ظلمات است‏بترس از خطر گمراهى (۳)

انبیا و اولیاى الهى با نور هدایت‏خود براى رهایى مردم از تاریکیها از هیچ تلاش و کوششى دریغ نکرده، و هر کدام همانند سرچشمه‏اى هستند که با تمام شدن آب آن، دوباره رحمت الهى ریزش مى‏کند و آبهاى جدیدى جایگزین آن مى‏شود، و به همین جهت در زیاراتى از امام صادق، علیه‏السلام، خطاب به على، علیه‏السلام، چنین آمده است:

السلام علیک یا… مظهر الماء المعین (۴)

سلام بر تو اى مظهر آب روان!

از امام رضا، علیه‏السلام، درباره این آیه سؤال شد، حضرت فرمودند: «ماؤکم یعنى ابوابکم‏»، که مراد از آن امامان هستند که هر کدام ابواب الهى بین او و خلق اویند. (۵)

اگر هر کدام از این درهاى رحمت الهى بسته شود، سرچشمه حیات معنوى انسان بسته مى‏شود، و افراد هوشیار احساس سرگردانى مى‏کنند و براى یافتن راهبرى دیگر تلاش مى‏کنند. به همین جهت وقتى على بن جعفر از برادرش موسى بن جعفر، علیه‏السلام، درباره تاویل این آیه سؤال کرد، حضرت فرمودند:

اذا فقدتم امامکم فلم تروه فماذا تصنعون؟ (۶)

هرگاه امامتان را نیابید و او را نبینید چه مى‏کنید؟

اما خداوند هیچ گاه زمین را خالى از حجت قرار نمى‏دهد و با سپرى شدن عمر هر کدام امام دیگرى مى‏فرستد، بنابراین امام صادق، علیه‏السلام، در تاویل این آیه مى‏فرمایند:

اذا غاب امامکم فمن یاتیکم بامام جدید؟ (۷)

هرگاه امامتان از شما پنهان شود چه کسى امام جدید برایتان مى‏فرستد؟

با ختم نبوت و سپرى شدن حیات امامان معصوم دوران غیبت فرا رسید. این دوران همچون آبى است که براى ذخیره به زمین فرو رود، به امید روزى که با فراهم شدن زمینه جامعه براى پذیرش آن، این ذخیره الهى فوران کند و تشنگان واقعى معرفت را سیراب کند. امام باقر، علیه‏السلام، در تاویل آیه محل بحث مى‏فرماید:

نزلت فى القائم، علیه‏السلام، یقول: ان اصبح امامکم غائبا عنکم لا تدرون این هو؟ فمن یاتیکم بامام ظاهر یاتیکم باخبار السموات و الارض، و حلال الله و حرامه. ثم قال: و الله ما جاء تاویل هذه الآیه و لابد ان یجیى تاویلها. (۸)
{mospagebreak}
این آیه درباره امام قائم، علیه‏السلام، نازل شده است. مى‏گوید: اگر امامتان از شما غایب گردد و ندانید کجاست چه کسى براى شما امامى مى‏فرستد که اخبار زمین و آسمان و حلال و حرام خدا را براى شما بیاورد، سپس فرمود: سوگند به خدا، تاویل این آیه نیامده و سرانجام خواهد آمد.

در روایتى است که عمار از پیامبر اکرم، صلى‏الله‏علیه‏وآله، سؤال کرد که مهدى کیست؟ حضرت فرمودند:

اى عمار! خداوند تبارک و تعالى با من پیمان بسته که از صلب حسین، نه امام بیرون آورد، و نهمین آنها از مردم پنهان مى‏شود، سپس همین آیه را تلاوت کردند و فرمودند: غیبتى طولانى دارد، به گونه‏اى که گروهى از عقیده‏شان برمى‏گردند وگروه دیگر ثابت قدم مى‏مانند. پس وقتى آخرالزمان شود خروج کند و دنیا را پر از قسط و عدل مى‏کند همانطور که از ظلم و جور پر شده است. (۹)

بنابراین، «ظاهر آیه مربوط به آب جارى است که مایه حیات موجودات زنده است، و باطن آیه مربوط به وجود امام علم و عدالت جهان گستر اوست که آن نیز مایه حیات جامعه انسانى است.» (10)

اما وجه تشبیه آب به امامان معصوم این است که، همانطور که آب رحمت الهى و مایه حیات مادى انسانهاست و بدون آب نمى‏توان زندگى کرد، امامان معصوم نیز رحمت‏خداوند و وسیله‏اى براى وجود حیات روحانى انسانها و سلامت جامعه‏اند، به همین جهت در حدیثى است که ابو حمزه از امام صادق، علیه‏السلام، سؤال کرد: آیا زمین بدون امام باقى مى‏ماند؟ حضرت فرمودند:

لو بقیت الارض بغیر امام لساخت (۱۱)

اگر زمین بدون امام باشد، [اهل] آن را فرو مى‏برد.

آب وسیله‏اى براى زدودن پلیدیهاى ظاهرى است، امامان معصوم نیز وسیله‏اى براى پاک کردن انسانها از پلیدیهاى درونى و شرک و جهل و گناه‏اند.

آب با فرو رفتن در زمین در آنجا ذخیره مى‏شود تا با برنامه‏ریزى دقیق موجودات زنده از آن بهره‏مند شوند. حضرت مهدى، عجل‏الله‏تعالى‏فرجه، نیز با غیبت‏خود ذخیره‏اى براى جهانیان است تا با ظهور خود در موقع مناسب، دنیا با بهره‏گیرى از وجودشان راه تکامل و معنویت را پیش گیرد و مردم به سعادت برسند.

البته باید توجه داشت که آب پنهان در زمین، بدون تلاش و تحمل رنج و زحمت‏به دست نمى‏آید. هرگاه انسان احساس تشنگى کند و در زمین، آبى براى آشامیدن نیابد، براى رسیدن به آبهاى زیرزمینى به حفر چاه و قنات مى‏پردازد. ظهور حضرت مهدى، علیه‏السلام، نیز زمانى تحقق مى‏یابد که مردم مشتاق عدالت‏شوند و با تلاش خود مقدمات آن را فراهم کنند. و در این میان فقط مؤمنان واقعى هستند که فقدان وجود آن حضرت را احساس مى‏کنند و تشنه وصال اویند. همچنانکه امام رضا، علیه‏السلام، مى‏فرماید:

و کم من مؤمن متاسف حران حزین عند فقد الماء المعین (۱۲)

چه بسیارند مؤمنان اندوهگین و بسیار تشنه که هنگام فقدان آن آب روان غمناک هستند.

کلام آخر این است که این آبى که در دل زمین پنهان است، در همان حال نیز داراى خواص متعددى است که در علوم طبیعى ذکر شده است. در حال غیبت نیز مردم از برکت وجودى حضرت مهدى، علیه‏السلام، بهره‏مندند گرچه خود خبر ندارند، و چه بسیارند افرادى که در هنگام گرفتارى به ایشان توسل جسته‏اند و مشکلشان حل شده است. و چه بسیارند گنهکارانى که از برکت وجود حضرت ولى عصر، عجل‏الله‏تعالى‏فرجه، نور هدایت‏بر قلبشان تابیده و خود را از گمراهیها نجات داده‏اند، با وجودى که با چشم ظاهرى، آن حضرت را ندیده‏اند.

غیبت ایشان همچون خورشیدى است که در پشت ابرها پنهان است، ولى مردم از نور وجودش استفاده مى‏کنند، همچنانکه از امام زمان روایت‏شده است که فرمودند:

اما وجه انتفاع بى فى غیبتى، فکالانتفاع بالشمس اذا غیبها عن الابصار السحاب، و انى لامان لاهل الارض کما ان النجوم امان لاهل السماء، فاغلقوا ابواب السؤال عما لا یعنیکم… (۱۳)

اما کیفیت نفع رساندن من در زمان غیبتم، همچون نفع رساندن خورشید است زمانى که ابرها آن را از چشمها پنهان نماید، و من ایمن دهنده اهل زمینم، همچنانکه ستارگان ایمن دهنده اهل آسمانند…

بنابراین، همانطور که در بعضى مواقع به خاطر مصلحت‏بالاترى، خورشید به وسیله ابرها پنهان مى‏شود، ولى آثار وجودش قابل مشاهده است و در همان حال مردم از آن بهره مى‏برند، و هر لحظه هم منتظر کنار رفتن ابرها و آشکار شدن خورشید هستند، در زمان غیبت‏حضرت مهدى، علیه‏السلام، نیز، آن حضرت به خاطر مصالحى از دیده‏ها پنهان است ولى، اولا: آثار وجودش براى اهل بصیرت هویدا و روشن است، و ثانیا: مردم از وجود ایشان بهره مى‏برند، و ثالثا: باید هر لحظه منتظر کنار رفتن پرده غیبت و ظهور آن حضرت باشیم.

پى‏نوشتها:

۱. سوره ملک (۶۷)، آیه ۳۰.

۲. سوره زمر (۳۹)، آیه ۲۱.

۳. لسان الغیب حافظ شیرازى.

۴. المجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، ج‏97، ص‏375.

۵. همان، ج ۲۴، ص ۱۰۰، ح ۱.

۶. همان، ح ۲.

۷. همان، ح‏3.

۸. العروسى الحویزى، عبد على بن جمعه، تفسیر نورالثقلین، ج ۵، ص‏387.

۹. الخداز، على بن محد بن على، کفایه الاثر، قم، انتشارات بیدار، ۱۴۰۱، ص ۱۲۱.

۱۰. مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، ج ۲۴، ص‏360.

۱۱. الکلینى، محمد بن یعقوب، الکافى، ج ۱، ص‏179، ح ۱۰.