برخی گروه های هم عصر امام صادق (ع) و اقدامات امام

میزان احساس خطر از سوی خلیفه چنان بود که یاران خلیفه نیز نمی توانستند آن را مخفی کنند. از جمله ربیع حاجب پرده از این واقعیت بر می دارد…به طور خلاصه می توان به ظهور متکلمان (۱)، متصوفه (۲)، زنادقه (۳)، و همچنین نحله هایی چون جبریه، مشبهه، تناسخیه و… که در این دوره به وجود آمده بودند اشاره کرد. اختلاف در قرائت ها در این دوره بیداد می‌کرد.

محمد عابدی
به طور خلاصه می توان به ظهور متکلمان (۱)، متصوفه (۲)، زنادقه (۳)، و همچنین نحله هایی چون جبریه، مشبهه، تناسخیه و… که در این دوره به وجود آمده بودند اشاره کرد. اختلاف در قرائت ها در این دوره بیداد می‌کرد.
حضرت امام صادق علیه السلام در برخورد با این رویدادهای جدید، سیره پدر بزرگوارش، امام باقر علیه السلام، را در پیش گرفت و نهضت علمی عظیمی را پایه گذاری کرد و با ارائه پاسخ های افکار هر نحله و گروه، استحکام و آسیب ناپذیری تشیع را در عرصرهای بعد نیز تضمین کرد. عمده کارهای حضرت در این باره عباردتند از:
۱- تربیت راویان:
به دلیل ممنوعیت نقل حدیث در دوره های گذشته توسط امویان، جامعه اسلامی از این نعمت بزرگ محروم شده بود و در معضلات خود ناچار بود به منابع از خود ساخته مانند قیاس، استحسان و… روی آورد. لذا حضرت به گروهی ویژه روایات را تعلیم داد تا در سراسر عالم اسلام بگسترانند. تنها در یک مورد خود امام صادق علیه السلام می فرمود: «ابان بن تغلب سی هزار حدیث از من روایت کرده است. پس آن ها را از من روایت کنید..» (۴)] حسن بن وشا می‌گفت: «در مسجد کوفه نهصد نفر را دیدم که همه می‌گفتند جعفر بن محمّد برایم چنین گفت..» حجم این روایات چنان بود که اهل سنت نیز بدان روی آوردند و طبق آمار محققان شیعی مانند :شیخ طوسی، محقق حلی و… چهار هزار نفر، از حضرت روایت کرده‌اند..» (۵)

۲- تربیت متخصصان مبلغ:
پس از تربیت راویان، لازم بود گروهی متخصص در رشته های مختلف علمی روز نیز پرورش یابند تا فرماندهان جبهه فرهنگی تشیع باشند. جالب این که حضرت در هر رشته شاگردانی تربیت کرده بود که مسلط به آن علم بودند، حکایت زیر را در این باره می خوانیم. هشام بن حکم می‌گوید:« در محضر امام صادق علیه السلام بودیم. مردی از اهالی شام داخل شد، پس امام علیه السلام از او پرسید، چه می خواهی؟ گفت: به من گفته‌اند شما داناترین مردم هستی، می خواهم چند سؤال بکنم. امام علیه السلام پرسید: درباره چه می خواهی بپرسی؟ گفت: از قرآن، حروف مقعطعه، سکون، رفع و نصب و جرّ. امام فرمود: ای حمران تو جواب بده. مرد گفت: می خواهم با خودتان بحث کنم. امام پاسخ داد:اگر بر او غلبه کردی، بر من غلبه کرده ای! مرد شامی آن قدر سؤال کرد و پاسخ گرفت که خسته شد و به امام گفت: حمران مرد توانایی است، هر چه پرسیدم جواب داد. آنگاه به اشاره امام، حمران سؤالی پرسید او پاسخی نداشت.
مرد این بار تقاضای پرسش درباره نحو ادبیات کرد. امام او را به ابان حواله داد و در فقه به زراره بن اعین، در کلام به مؤمن الطاق، در استطاعت به حمزه بن محمّد، در توحید به هشام بن سالم و در امامت به من معرفی کرد که مغلوب شد. امّا چنان خندید که دندانش نمایان شد و مرد شامی‌گفت: گویا می خواستی به من بفهمانی در میان شیعیان چنین مردمی داری! امام فرمود: همین طور است. آن مرد سپس به جرگه شیعیان پیوست..» (۶)

۳- مبارزه علمی‌با دستگاه حاکم
طبیعت این دوره چنان بود که خلفا نیز در پی علما و دانشمندان و برای استفاده از آنان در تحکیم تخت و سلطنت خود تلاش می‌کردند، لذا سیلی از عالمان، اندیشمندان و توجیه گران به وجود آمد. گاه خلفا از آنان برای مبارزه با ائمه استفاده می‌کردند، لذا سیلی از عالمان، اندیشمندان و توجیه گران به وجود آمد. گاه خلفا از آنان برای مبارزه با ائمه استفاده می‌کردند در واقع این نوعی از ستیز آنان علیه ائمه بود جنگی که اعلام نشده و غیر رسمی می نمود. به یک نمونه از قول نعمان بن ثابت بن زوطی (ابو حنیفه) توجه می‌کنیم. «روزی منصور مرا خواست، نزدش رفتم. گفت: ای ابو حنیفه! مردم به جعفر بن محمّد صادق علاقمند شده‌اند. سؤالاتی حاضر کن تا از او بپرسی. من ۴۰ سؤال سخت حاضر کردم و در مجلس خلیفه یک به یک طرح کردم. ولی امام با آرامش به تک تک آنها پاسخ می داد و می فرمود: شما (اهل سنت عراق) چنین نظری دارید و اهل مدینه چنان می‌گویند و ما نیز چنین نظری داریم. که گاهی نظر حضرت موافق اهل عراق، گاه اهل مدینه و گاه نظر مستقلی بود. در پایان فرمود: آیا از ما نشنیده ای که داناترین مردم، کسی است که به اختلاف نظرها از همه آگاه تر باشد..» (۷)

۴- پیشگیری از ظلم و ستم در قضاوت
یکی دیگر از حیرت انگیز ترین خدمات علمی حضرت، پیشگیری از ظلم قاضی های آن دوره به مردم بود. زیرا به دلیل تعلق خاطری که در زمینه قضاوت نسبت به قضاوت های امیر مؤمنان علیه السلام در آن عصر وجود داشت- اصولاً قضاوت در اسلام با نام و شیوه علی علیه السلام شناخته شده است- امکان ارتباط دو طرفه ای بین حضرت و قضاوت آن روز ممکن می‌شد، زیرا از طرفی قضات علاقمند بودند بدانند سیره و سخن امیر مؤمنان علی علیه السلام راجع به قضاوت چگونه بود و از طرفی امام علیه السلام نیز خواستار گسترش فرهنگ علوی بود، البته دلیل دیگری نیز برای این حساسیت امام وجود داشت و آن به خطر افتادن احکام قضایی به دست جاهلان بود که می توانست سرنوشت جامعه را به سوی تباهی و استبداد حاکمان سوق دهد. لذا امام صادق علیه السلام از این تعلق خاطر استفاده می‌کرد و احکام قضایی را به حد فراوان بیان می‌کرد تا زمینه تسلط حاکمان بر این بخش از بین برود. نمونه این قاضیان نوح بن دراج، حفص، حکم، زیاد بن ابی یوسف، حسن بن سالک و ابی لیلا است که وقتی پاسخ سؤال های متعددش را گرفت گفت: اشهد انکم حجج الله علی خلقه. (۸)

۵- برخوردهای علمی‌با گروه ها
امام در کنار این امور خود نیز به مقابله و پاسخ گویی به انحرافات فکری و عقیدتی می پرداخت و عموماً با سران و داناترین های آنان به مباحثه و مناظره می نشست. به نمونه هایی در مورد دو فرقه صوفیه و زندیق ها توجه کنید.

الف- صوفی ها:
سفیان ثوری همراه با گروهی از صوفیان نزد حضرت آمدند. سفیان که لباس پشمی پوشیده بود، به امام که لباس نازکی بر تن داشت، گفت: «امیر مؤمنان همیشه لباس درشت بر تن می‌کرد… چرا به او اقتدا نمی‌کنی؟ امام فرمود: «امیر مؤمنان در زمان تنگدستی مسلمانان زندگی می‌کرد. خداوند دنیا را برای مؤمن آفریده است و کافر نزد او ارزشی ندارد…. امیر مؤمنان ولی و امام بود و بر امام سزاوار نیست بالاتر از فقرا باشد…. ولی من والی نیستم..»
بعد از صحبت طولانی، سفیان را به پیش خود خواند وپیراهن پشمی او را کنار زد. وقتی پیراهن زیرین او که ابریشمی‌بود، نمایان شد، گفت: ای سفیان! حالا به لباس من نگاه کن. همه دیدند که حضرت زیر لباس نازک، لباس زبری پوشیده است. فرمود:« ای سفیان! این لباس زیرین را برای خدا و پیراهن رویی را جهت ابراز نعمت خداوند پوشیده ام..» (۹)

ب- زندیق ها:
یکی ازخطرناک ترین چهره های زندیق ابن العوجا بود که وقتی می خواستند او را گردن بزنند گفت:« حالا دیگر ترس از کشته شدن ندارم چون چهار هزار حدیث جعل کرده ام. من حلال را حرام، حرام را حلال، روزه خواری ماه رمضان را مباح کرده ام و شما را به روزه گرفتن در عید فطر وادار ساخته ام..»
ابن ابی العوجا با چند نفر از دهریون در مکه، پیمانی بستند که بر اساس آن قرار شد، او در سفری به مکه امام علیه السلام را رسوا کند. که البته خودش رسوای عام و خاص شد. (۹) ابوشاکر نیز یکی دیگر از زنادقه است که بسیاری از مسلمانان را منحرف کرد. او نیز در مناظره ای با امام رسوا شد. (۱۰)
هشام بن حکم می‌گوید:« ابو شاکر به من گفت: آیه ای در قرآن هست که نظر و قرائت ما را تأیید می‌کند. «هو الذی فی السماء اله وفی الارض اله؛ اوست که در آسمان خداست و در زمین خدا»، پس ما یک خدای آسمان و یک خدای زمین داریم. من از پاسخ دادن حیران شدم. تا این که ایام حج فرا رسید. در آن جا با امام ملاقات و مطلب را باز گفتم، فرمود: این سخن، سخن زندیق است. وقتی پیش او رفتی بپرس نام تو در کوفه چیست؟ وقتی جواب داد نامش در بصره را بپرس. او نام دیگری خواهد گفت. تو بگو: خدای ما هم چنین است. خدای ما هم در آسمان «اله» است و هم در زمین «اله». وقتی به کوفه برگشتم بدون توقف نزد ابو شاکر رفتم و آنچه را امام فرموده بود، بی کم و کاست اجرا کردم. ابو شاکردر مانده شد وگفت: این سخن ازحجاز به این جا آمده است..» ()- خشکه مقدسی بودند و می‌گفتند اسلام آن است که ما می‌گوییم، این عده طرفداران زیادی داشتند و هر چه می خواستند می‌گفتند.

۲)- گروه متجدد و تحصیل کرده و به اصطلاح روشنفکر بودند که عموماً از دیگر کشورها متأثر بودند.
۳)- رجال نجاشی، ج۱، ص ۷۸ و ۷۹. معجم رجال الحدیث خویی، ج۱، شفابخشی ۲۸
۴)- رجال کشی، ص ۱۳۸، ۱۳۹
۵)- بحار الانوار، ج ۴۷، ص ۲۱۷.
۶)-تهذیب الکمال، ج۵، ص۷۹؛ سیر اعلام النبلاء ج۶، ص ۲۵۸؛ بحار الانوار، ج۴۷، ص ۲۱۷.
۷)-من لایحضره الفقیه، ج ۱، ص ۱۸۸، ح۵۶۹.
۸)- اعیان الشیعه، ج ۱، ص ۶۶۰
۹)- سفینه البحار، ج۲، ص ۲۸۵.
۱۰)- همان، ج۱، ص ۴۷۴.
۱۱)- همان، ج۱، ص ۴۷۴، مناظره امام با ابوشاکر دیصانی را در احتاج طبرسی، ج۲، ص ۷۱، مناظره با ابن ابی العوجارا در کافی ج۱، ص ۹۷، بازندیق مصری را در احتجاج، ج۲، ص ۷۵ ببینید.

منبع : ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان شماره ۱۲.