تنها دلیل قرآنی قاعده «التعاون علی الاثم و العدوان» آیه دوم سوره مائده است

حضرت آیت الله سبحانی، در درس خارج خود، ضمن اشاره به وجود مدرک قرآنی نسبت به این قاعده، آن را از نظر محتوا قابل بررسی دانسته و بیان داشت در مواردی که دلیل قرآنی وجود دارد، مفهوم و محتوای آن می‌بایست روشن گشته و مورد بحث قرار گیرد.

حضرت آیت الله سبحانی، روز دوشنبه ۱ اردیبهشت ماه، در درس خارج فقه خود به بررسی قاعده «التعاون علی الاثم و العدوان» پرداخته و تنها مدرک قرآنی آن را، آیه دوم سوره مبارکه مائده دانست:

وی با اشاره به آیه « یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تُحِلُّواْ شَعَآئِرَ اللّهِ وَلاَ الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلاَ الْهَدْیَ وَلاَ الْقَلآئِدَ وَلا آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرَامَ یَبْتَغُونَ فَضْلاً مِّن رَّبِّهِمْ وَرِضْوَانًا وَإِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُواْ وَلاَ یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَن صَدُّوکُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَن تَعْتَدُواْ وَتَعَاوَنُواْ عَلَى الْبرِّ وَالتَّقْوَى وَلاَ تَعَاوَنُواْ عَلَى الإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُواْ اللّهَ إِنَّ اللّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ ای کسانی که ایمان آورده اید، شعائر خدا و ماه حرام و قربانی را چه، بدون قلاده و چه با قلاده حرمت مشکنید و آزار آنان را که به طلب روزی و خشنودی پروردگارشان آهنگ بیت الحرام کرده‌اند، روا مدارید و چون از احرام به در آمدید صید کنید و دشمنی با قومی‌که می خواهند شما را از مسجدالحرام باز دارند وادارتان نسازد که از حد خویش تجاوز کنید، و در نیکوکاری و پرهیز همکاری کنید نه در گناه و تجاوز و از خدای بترسید که او به سختی عقوبت می‌کند» بیان کرد: در این آیه مبارکه، خداوند چند فعل محرم را معرفی می‌کند: تعدی از حدود الهی و حلال شمردن شعائرالله، جنگ در ماه های حرام، حرمت شکنی در مورد قربانی‌ها و آزار زائرین و عازمین خانه خدا؛ بعد خداوند می‌فرماید: « و اذا حللتم فاصطادوا … » یعنی مادامی‌که محرم هستید، شکار برای شما حرام است و هرگاه از احرام درآمدید، صید بر شما حلال است و این امر چون در زمان توهم حذر و نهی آمده است، دلالت بر اباحه دارد نه وجوب.

آیت‌الله سبحانی، ضمن اشاره به رأفت اسلامی، ادامه داد: وقتی قریش از ورود پیامبر اکرم(ص) به مکه جلوگیری کردند، بغض قریش در دل مسلمانان قرار گرفت و زمانی که مسلمانان بر مکه و قریش مسلط شدند، خداوند در این آیه خطاب به مسلمانان می‌فرماید: « … و لا یجرمنکم شنئان قوم … »، مبادا بغضی که نسبت به قریش دارید، موجب شود به آنها ظلم و اجحاف کنید.

وی در ادامه درس خارج خود، به بخش مورد استناد و شاهد آیه اشاره نموده و اظهار داشت: شاهد در قاعده تعاون، این بخش از آیه است: «… و تعاونوا علی البر و التقوی و لا تعاونوا علی الاثم و العدوان و اتقوا الله ان الله شدید العقاب» در این آیه یکی از محرمات، تعاون بر اثم و عدوان معرفی شده است، به عنوان مثال فروش انگور جهت تهیه مسکرات، فروش چوب جهت ساخت بت، اجاره دادن وسیله نقلیه برای حمل مسکرات، اجاره خانه جهت تهیه مسکرات، فروش ابریشم به مرد جهت استفاده خودش به عنوان لباس، فروش ظرف طلا جهت شرب با آن و … از مصادیق تعاون بر اثم و عدوان شمرده شده و بر اساس آیه مذکور، حرام دانسته شده است.

وی سپس به بررسی اشکالات مطرح شده در بحث پرداخته و عنوان داشت: اولین کسی که بر این استدلال اشکال مناسبی ایراد نموده، مرحوم حاج میرزا علی ایروانی است، که صاحب حاشیه بر مکاسب، متاجر و خیارات بوده و امام خمینی (ره) نیز توجه خاصی نسبت به حاشیه ایشان داشته‌اند. مرحوم محقق ایروانی، دو اشکال نسبت به این استدلال دارد:یکی آنکه سیاق در آیه، استحباب است و به قرینه فقره اول یعنی «تعاونوا علی البر و التقوی»، که دال بر استحباب است، فقره دوم دال بر کراهت است. اما این اشکال صحیح نبوده و به دلیل «السیاق حجه ما لم یدل دلیل علی خلافه» رد می‌شود. یعنی مادامی‌که دلیل بر خلاف نداشته باشیم، سیاق حجت است، و در این جا، مناسبت حکم و موضوع، دلیل مخالف سیاق است. در واقع موضوع که اثم و عدوان است، بهترین دلیل است که «لا تعاونوا» دلالت بر حرمت دارد.

وی افزود: اشکال دوم ایشان استفاده از وزن باب مفاعله در فعل «تعاونوا» است که دلالت بر همکاری و فعل دو نفره دارد در حالی که مواردی مانند اجاره خانه جهت تهیه مسکرات، عون و کمک یکطرفه است نه تعاون و همکاری دوطرفه. اما اشکال دوم هم صحیح نیست زیرا در قرآن باب مفاعله بر هر دو وجه (یکطرفه و دوطرفه) استفاده شده و صاحب لسان العرب و مرحوم طبرسی نیز معنای «تعاون» را عام دانسته و آن را مختص به کمک دوطرفه نمی دانند.

حضرت آیت الله سبحانی، در ادامه ضمن معرفی شخصیت والای علی بن عبدالعالی معروف به محقق ثانی، طرز تفکر ایشان را شبیه به امام خمینی(ره) دانسته و خدمات ایشان نسبت به فقه شیعه را بسیار ارزشمند و موثر خواند. سپس اشکالی را از محقق ثانی مطرح نموده و بیان داشت: محقق ثانی اشکال نموده به اینکه اگر اینگونه استدلال به این آیه صحیح باشد، باید اکثر معاملات مردم حرام باشد. به عنوان مثال بر اساس این استدلال، فروش نان به یک مسیحی در روز ماه رمضان، می‌بایست حرام باشد زیرا کفار نیز موظف به عدم اکل هستند، پس هرگونه فروش اطعمه به آنها تعاون بر اثم خواهد بود. همچنین فروش انگور به کسی که می دانیم مسکرات درست می‌کند، فروش کاغذ و قلم به کسی که افکار منحرف داشته و می خواهد کتاب علیه اسلام بنویسد، دادن آب نجس به کافر جهت نوشیدن، سوار نمودن افرادی که می دانیم به دنبال کار حرام می روند و امثال اینها می‌بایست از مصادیق تعاون بر اثم و عدوان محسوب گردیده و حرام باشند.

آیت الله سبحانی در پایان درس خود، اشکال محقق ثانی را مهم تلقی نموده و ادامه بررسی موضوع را از جهات مختلف، به جلسه بعد موکول نمود.

______

شفقنا