امام مهدی علیه السلام
آموزه‌های بنیادین تفکر مهدوی
مسلمانان برخلاف بسیاری از ادیان و مذاهب معتقدند که منجی موعود آنها نه برای نجات قوم و نژادی خاص، بلکه برای نجات همه بشریت با هر دین، رنگ و نژادی که دارند، می‌آید و عدالت، امنیّت، معنویّت و رفاه و آرامش را برای همگان به ارمغان می‌آورد.
بررسی اجمالی «منتخب الأثر فی الامام الثّانی عشر»
ابراهیم شفیعی سروستانی
ابراهیم شفیعی سروستانی
به جرئت می‌توان گفت در هیچ آیین و مکتبی به‌اندازه دین اسلام به موضوع آینده جهان و آخرالزّمان اهمیّت داده نشده و در هیچ فرهنگ و آیینی به مانند مکتب حیات‌بخش اسلام، زوایای مختلف این موضوع تبیین و تشریح نشده است. ده‌ها آیه شریف «قرآن»، صدها روایت نقل شده از پیامبر اعظم(ص) و امامان معصوم(ع) و کتاب‌های فراوانی که از قرون اوّلین اسلام تاکنون در این زمینه تألیف شده، شاهدی بر این مدّعاست. البتّه باید توجّه داشت که همه آنچه در کتاب‌های اعتقادی و متون روایی ما درباره جهان آینده و آینده جهان آمده است، از نظر اعتبار و اهمّیت در یک پایه نیستند، بلکه برخی آنها اساسی و بنیادی‌تر بوده و از اعتبار و اهمیّت بیشتری برخوردار است.
به بیان دیگر، می‌توان آموزه‌های مهدوی و آخرالزّمانی اسلام را به اصلی و فرعی و زیربنایی و روبنایی تقسیم کرد. آموزه‌های اصلی و زیربنایی، آموزه‌هایی هستند که اساس تفکّر آینده‌گرای اسلام را تشکیل می‌دهند؛ از ادلّه و مبانی مستحکمی‌برخوردارند و به هیچ‌وجه نمی‌توان از آنها چشم‌پوشی کرد. در مقابل، آموزه‌های فرعی و روبنایی، شامل آن دسته از تعالیم آخرالزّمانی اسلام می‌شود که یا به دلیل سستی ادلّه و مستندات یا به دلیل کمی تأثیر و اهمّیت آنها در این منظومه معرفتی، کمتر به آنها توجّه می‌شود.
شناخت آموزه‌های پایه‌ای و بنیادین نگرش آخرالزّمانی اسلام و تمییز آنها از تعالیم فرعی و تبعی از چند جهت برای ما مفید و ضروری است:
الف. اولویت بخشیدن به تعالیم پایه‌ای و بنیادین در آموزش، تبلیغ و ترویج فرهنگ مهدویّت و آخرالزّمان؛
ب. اهمیّت دادن بیشتر به این قبیل آموزه‌ها در پژوهش‌ها و تحقیقات کلامی، تاریخی و روایی و تلاش برای تبیین هرچه دقیق‌تر و کامل‌تر مبانی و مستندات آنها؛
ج. تکیه بر این گونه تعالیم در موارد تعارض و اختلاف آموزه‌های آخرالزّمانی اسلام با باورها و اعتقادات دیگر ملل و مذاهب.
پس از این مقدّمه، آموزه‌های اساسی و بنیادین تفکّر مهدوی و آخرالزّمانی اسلام را به اجمال بررسی می‌کنیم.
گفتنی است، ملاک ما در این بررسی، کتاب ارزشمند «منتخب الأثر فی الإمام الثّانی عشر(ع)» اثر حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی بوده است.
ب. اهمیّت دادن بیشتر به این قبیل آموزه‌ها در پژوهش‌ها و تحقیقات کلامی، تاریخی و روایی و تلاش برای تبیین هرچه دقیق‌تر و کامل‌تر مبانی و مستندات آنها؛
ج. تکیه بر این گونه تعالیم در موارد تعارض و اختلاف آموزه‌های آخرالزّمانی اسلام با باورها و اعتقادات دیگر ملل و مذاهب.
پس از این مقدّمه، آموزه‌های اساسی و بنیادین تفکّر مهدوی و آخرالزّمانی اسلام را به اجمال بررسی می‌کنیم.
گفتنی است، ملاک ما در این بررسی، کتاب ارزشمند «منتخب الأثر فی الإمام الثّانی عشر(ع)» اثر حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی بوده است.
در مجلّدات سه گانه این کتاب، با بهره‌گیری از ۳۹۰ کتاب از منابع تفسیری، روایی، کلامی و تاریخی شیعه و اهل سنّت، بیش از ۱۲۰۰ روایت نقل شده از پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت عصمت و طهارت(ع) درباره تولّد، غیبت و ظهور امام مهدی(ع) در یازده باب دسته‌بندی و در فصول متعدّد ارائه شده است.
نکته با اهمّیت در مورد کتاب یاد شده این است که در آغاز هر فصل و در بررسی هر موضوع، به تعداد روایاتی که در منابع شیعه و اهل سنّت درباره آن موضوع وارد شده، نیز اشاره شده است.
۱. وجود آینده‌ای روشن و امیدبخش برای جهان
برخلاف برخی مکاتب فلسفی و ادیان و مذاهب ساختگی که معتقدند جهان و جهانیان سرانجام در اوج تاریکی، گمراهی، ستم و نابرابری در اثر رویدادها و بلایایی طبیعی یا سلاح‌ها و تجهیزات ویرانگر دست‌ساخته بشر، نابود می‌شوند، مکتب اسلام، آینده جهان را بسیار روشن، امیدبخش سرشار از نور و سرور می‌داند و معتقد است که دنیا سرانجام، عاقبت به خیر خواهد شد و برخلاف میل همه ستمگران و سرکشان تاریخ، جهانیان در پایان تاریخ، طعم خوش عدالت، آزادی و رستگاری را خواهند چشید.۱
۱. وجود آینده‌ای روشن و امیدبخش برای جهان
برخلاف برخی مکاتب فلسفی و ادیان و مذاهب ساختگی که معتقدند جهان و جهانیان سرانجام در اوج تاریکی، گمراهی، ستم و نابرابری در اثر رویدادها و بلایایی طبیعی یا سلاح‌ها و تجهیزات ویرانگر دست‌ساخته بشر، نابود می‌شوند، مکتب اسلام، آینده جهان را بسیار روشن، امیدبخش سرشار از نور و سرور می‌داند و معتقد است که دنیا سرانجام، عاقبت به خیر خواهد شد و برخلاف میل همه ستمگران و سرکشان تاریخ، جهانیان در پایان تاریخ، طعم خوش عدالت، آزادی و رستگاری را خواهند چشید.۱
در آیات متعدّدی از قرآن کریم، به این موضوع تصریح شده است که از آن جمله می‌توان به این آیه اشاره کرد:
«خدا به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‌اند، وعده داده است که حتماً آنان را در این سرزمین جانشین [خود] قرار دهد؛ همان‌گونه که کسانی را که پیش از آنان بودند، جانشین [خود] قرار داد و آن دینی را که برایشان پسندیده است به سودشان مستقر کند و بیمشان را به ایمنی مبدّل گرداند، [تا] مرا عبادت کنند وچیزی را با من شریک نگردانند و هر کس پس از آن به کفر گراید، آنانند که نافرمانند.»2
«خدا به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‌اند، وعده داده است که حتماً آنان را در این سرزمین جانشین [خود] قرار دهد؛ همان‌گونه که کسانی را که پیش از آنان بودند، جانشین [خود] قرار داد و آن دینی را که برایشان پسندیده است به سودشان مستقر کند و بیمشان را به ایمنی مبدّل گرداند، [تا] مرا عبادت کنند وچیزی را با من شریک نگردانند و هر کس پس از آن به کفر گراید، آنانند که نافرمانند.»2
افزون بر آیات قرآن، بیش از هزار روایت از پیامبر اکرم(ص) و امامان معصوم(ع) نقل شده که در همه آنها به وجود آینده‌ای روشن و امید بخش برای جهان تصریح شده است.۳
در یکی از این روایات که از پیامبر اعظم(ص) نقل شده است، می‌خوانیم:
«اگر از [عمر] دنیا تنها یک روز باقی مانده باشد، خداوند صاحب عزّت و جلال، مردی را بر می‌انگیزد که جهان را پر از عدل کند، چنان که از ستم پر شده بود.»4
۲. نقش محوری عدالت در جهان آینده
در روایات و متون اسلامی‌برای جامعه موعود اسلامی و حکومتی که در فرجام تاریخ در سرتاسر جهان حاکم خواهد شد، ویژگی‌های متعدّدی برشمرده شده است، ولی بی‌تردید، در میان همه این ویژگی‌ها، عدالت جایگاهی بی‌بدیل و منحصر به فرد دارد و محور همه تحوّل‌های جهان پس از ظهور به شمار می‌آید.
«اگر از [عمر] دنیا تنها یک روز باقی مانده باشد، خداوند صاحب عزّت و جلال، مردی را بر می‌انگیزد که جهان را پر از عدل کند، چنان که از ستم پر شده بود.»4
۲. نقش محوری عدالت در جهان آینده
در روایات و متون اسلامی‌برای جامعه موعود اسلامی و حکومتی که در فرجام تاریخ در سرتاسر جهان حاکم خواهد شد، ویژگی‌های متعدّدی برشمرده شده است، ولی بی‌تردید، در میان همه این ویژگی‌ها، عدالت جایگاهی بی‌بدیل و منحصر به فرد دارد و محور همه تحوّل‌های جهان پس از ظهور به شمار می‌آید.
بر اساس آموزه‌های اسلامی، در آرمان‌شهری که وعده تحقّق آن به همه جهانیان داده شده است، همه مظاهر ستم و بی‌عدالتی از بین خواهد رفت و عدالت بر همه مناسبات فردی و اجتماعی انسان‌ها حکم‌فرما خواهد شد.
بر اساس بررسی مؤلّف محترم کتاب منتخب الأثر، در منابع و مصادر شیعه و اهل سنّت بیش از ۱۶۰ حدیث نقل شده که در آنها از عدالت‌گستری و ظلم‌ستیزی به عنوان مهم‌ترین محور تحوّلات عصر ظهور و بزرگ‌ترین آرمان جامعه موعود یاد شده است. ۵
در روایتی که از پیامبر اکرم(ص) نقل شده، در این زمینه چنین آمده است:
«شما را به مهدی بشارت می‌دهم. او در زمانی که مردم گرفتار اختلاف، درگیری و آشوب‌ها هستند، در امّت من برانگیخته می‌شود و جهان را از عدالت و برابری پر می‌سازد. همچنان‌که از ستم پر شده بود.»6
«شما را به مهدی بشارت می‌دهم. او در زمانی که مردم گرفتار اختلاف، درگیری و آشوب‌ها هستند، در امّت من برانگیخته می‌شود و جهان را از عدالت و برابری پر می‌سازد. همچنان‌که از ستم پر شده بود.»6
گفتنی است، عدالتی که وعده تحقّق آن در زمان ظهور امام مهدی(ع) داده شده، از نظر دامنه، گستره و ژرفا بی‌همتاست و به همین دلیل حکومت‌های بشری از ایجاد نظام عادلانه‌ای مشابه آنچه در عصر موعود محقّق خواهد شد، عاجزند.۷
۳. منجی موعود، مردی از خاندان محمّد(ص)
به اعتقاد همه مسلمانان در آخرالزّمان و در زمانی که همه جهان از ستم و بی‌داد آکنده شده است، مردی از اهل بیت پیامبر اکرم(ص)، از فرزندان حضرت فاطمه زهرا(س) و از نسل امام حسین(ع) که از او با لقب «مهدی» موعود یاد می‌شود، برمی‌خیزد و جهان را از عدل و داد سرشار می‌سازد. در این اعتقاد، جهان تنها به دست این موعود الهی به نجات و رستگاری می‌رسد و تا او نیاید جهان هرگز روی امنیّت، آرامش، عدالت و معنویّت واقعی را نخواهد دید.
۳. منجی موعود، مردی از خاندان محمّد(ص)
به اعتقاد همه مسلمانان در آخرالزّمان و در زمانی که همه جهان از ستم و بی‌داد آکنده شده است، مردی از اهل بیت پیامبر اکرم(ص)، از فرزندان حضرت فاطمه زهرا(س) و از نسل امام حسین(ع) که از او با لقب «مهدی» موعود یاد می‌شود، برمی‌خیزد و جهان را از عدل و داد سرشار می‌سازد. در این اعتقاد، جهان تنها به دست این موعود الهی به نجات و رستگاری می‌رسد و تا او نیاید جهان هرگز روی امنیّت، آرامش، عدالت و معنویّت واقعی را نخواهد دید.
در مجموعه‌های روایی شیعه و اهل سنّت، افزون بر ۴۰۰ روایت نقل شده که در همه آنها تصریح شده، مهدی موعود(ع) از خاندان پیامبراکرم(ص) و از نسل ایشان است.۸
همچنین در بیش از ۲۰۰ روایت تأکید شده که آن حضرت از نوادگان فاطمه زهرا(س) است.۹ در متجاوز از ۲۰۰ روایت نیز تصریح شده که منجی آخرالزّمان از نسل امام حسین(ع) است.۱۰
در یکی از روایاتی که در این زمینه از پیامبر اعظم(ص) نقل شده است، چنین می‌خوانیم:
«قیامت برپا نخواهد شد تا مردی از خاندان من به حکومت برسد، نام او همانند نام من است. او زمین را از عدل و داد پر می‌کند، چنانکه از ستم و بی‌داد، پر شده بود.»11
۴. جهانی بودن رسالت منجی
مسلمانان برخلاف بسیاری از ادیان و مذاهب معتقدند که منجی موعود آنها نه برای نجات قوم و نژادی خاص، بلکه برای نجات همه بشریت با هر دین، رنگ و نژادی که دارند، می‌آید و عدالت، امنیّت، معنویّت و رفاه و آرامش را برای همگان به ارمغان می‌آورد.
«قیامت برپا نخواهد شد تا مردی از خاندان من به حکومت برسد، نام او همانند نام من است. او زمین را از عدل و داد پر می‌کند، چنانکه از ستم و بی‌داد، پر شده بود.»11
۴. جهانی بودن رسالت منجی
مسلمانان برخلاف بسیاری از ادیان و مذاهب معتقدند که منجی موعود آنها نه برای نجات قوم و نژادی خاص، بلکه برای نجات همه بشریت با هر دین، رنگ و نژادی که دارند، می‌آید و عدالت، امنیّت، معنویّت و رفاه و آرامش را برای همگان به ارمغان می‌آورد.
بر اساس بررسی مؤلّف کتاب منتخب الأثر در بیش از ۱۵۰ حدیث بر این موضوع تصریح شده است، ۱۲ که از آن جمله می‌توان به روایت زیر که از پیامبر اعظم(ص) نقل شده است، اشاره کرد:
«اگر از [عمر] دنیا یک ساعت بیشتر باقی نمانده باشد، خداوند این ساعت را آن قدر طولانی می‌کند تا مردی از خاندان من که هم‌نام و هم‌کنیه من است، تمام زمین را از قسط و عدل آکنده سازد، چنان که پیش از آن از ستم و بی‌عدالتی پر شده بود. پیروی از او بر همه آفریدگان واجب است.»13
۵. استمرار سلسله حجّت‌های الهی تا روز قیامت
شیعیان معتقدند که سلسله حجّت‌های الهی از آفرینش حضرت آدم(ع) تا روز رستاخیز ادامه دارد و اگر یک روز حجّت خدا از جهان رخت بر بندد، همه جهان و جهانیان نابود می‌شوند. از این‌رو ضروری است آخرین حجّت حق، از سلسله پیشوایان دوازده‌گانه‌ای که پس از پیامبر اکرم(ص) به امّت رسیدند، زنده و پابرجا باشد تا همه عالم از برکات وجود او بهره‌مند شوند.
براساس همین اعتقاد، شیعیان دوازده امامی، امام مهدی(ع) را به عنوان یگانه «موعود موجود» می‌شناسند و با وجود غیبت ظاهری آن حضرت، ایشان را شاهد و ناظر همه رویدادهای جهان و حامی و پشتیبان پیروان خود در شرایط دشوار عصر غیبت می‌دانند.
«اگر از [عمر] دنیا یک ساعت بیشتر باقی نمانده باشد، خداوند این ساعت را آن قدر طولانی می‌کند تا مردی از خاندان من که هم‌نام و هم‌کنیه من است، تمام زمین را از قسط و عدل آکنده سازد، چنان که پیش از آن از ستم و بی‌عدالتی پر شده بود. پیروی از او بر همه آفریدگان واجب است.»13
۵. استمرار سلسله حجّت‌های الهی تا روز قیامت
شیعیان معتقدند که سلسله حجّت‌های الهی از آفرینش حضرت آدم(ع) تا روز رستاخیز ادامه دارد و اگر یک روز حجّت خدا از جهان رخت بر بندد، همه جهان و جهانیان نابود می‌شوند. از این‌رو ضروری است آخرین حجّت حق، از سلسله پیشوایان دوازده‌گانه‌ای که پس از پیامبر اکرم(ص) به امّت رسیدند، زنده و پابرجا باشد تا همه عالم از برکات وجود او بهره‌مند شوند.
براساس همین اعتقاد، شیعیان دوازده امامی، امام مهدی(ع) را به عنوان یگانه «موعود موجود» می‌شناسند و با وجود غیبت ظاهری آن حضرت، ایشان را شاهد و ناظر همه رویدادهای جهان و حامی و پشتیبان پیروان خود در شرایط دشوار عصر غیبت می‌دانند.
بر اساس پژوهشی که در کتاب ارزشمند منتخب الاثر انجام شده است، در مجموعه‌های روایی شیعه و اهل سنّت بیش از سیصد روایت وجود دارد که در آنها بر وجود سلسله امامان دوازدگانه پس از نبی اکرم(ص) و ضرورت استمرار این سلسله تا روز قیامت تصریح شده است.۱۴
در یکی از روایات که در این کتاب آمده است، پیامبر اعظم(ص) خطاب به امیرمؤمنان، علی(ع) می‌فرماید:
«امامان پس از من دوازده نفرند که نخستین آنها، ای علی، تو هستی و آخرین آنها، آن قائمی است که خداوند عزّوجلّ مشرق‌ها و مغرب‌های زمین را به دست او می‌گشاید.»15
«امامان پس از من دوازده نفرند که نخستین آنها، ای علی، تو هستی و آخرین آنها، آن قائمی است که خداوند عزّوجلّ مشرق‌ها و مغرب‌های زمین را به دست او می‌گشاید.»15
گفتنی است، در روایات معصومین(ع) در مورد چرایی ضرورت استمرار سلسله حجّت‌های الهی تا روز قیامت نکات فراوانی مطرح شده است، که در اینجا مجال طرح آنها وجود ندارد.۱۶
۱. برای مطالعه بیشتر در این زمینه ر.ک: لطف الله صافی گلپایگانی، منتخب الأثر فی الإمام الثانی عشر(ع)، چ اوّل: قم، مکتب المؤلّف، ۱۴۲۲ق.، ج۲، صص ۲۰ ـ ۵۱؛ ابراهیم شفیعی سروستانی، معرفت امام زمان(ع) و تکلیف منتظران، چ دوم: تهران، موعود عصر(ع)، ۱۳۸۸، صص ۲۲۳ ـ ۲۴۰.
۲. سوره نور (۲۴)، آیه 55.
۳. ر.ک: منتخب الأثر، ج ۲، صص ۵۲ ـ ۱۲۴.
۴. همان، ص ۵۳، ح ۳۵۳.
۵. ر.ک: همان، صص ۲۲۲ ـ ۲۳۵ و صص ۳۳۱ ـ ۳۳۲.
۶. همان، ج ۲، ص ۶۶، ح ۳۶۸.
۷. برای مطالعه بیشتر در این زمینه ر. ک: معرفت امام زمان(ع) و تکلیف منتظران، صص ۴۶۰ ـ ۴۸۳.
۸. ر.ک: منتخب الأثر، ج۲، صص ۱۲۵ ـ ۱۳۰.
۹. ر.ک: همان، صص ۱۴۶ـ ۱۵۲.
۱۰. ر.ک: همان، صص ۱۵۸ ـ ۱۶۱.
۱۱. همان، ص ۱۲۶، ج ۴۸۴.
۱۲. ر.ک: همان، ج ۲، صص ۲۲۲ ـ ۲۳۵ و ج ۳، صص ۱۵۵ـ۱۵۷.
۱۳. همان، ص ۲۳۳، ح ۵۹۷.
۱۴. ر.ک: منتخب الأثر، ج۱، صص ۱۹ـ۲۵۴.
۱۵. همان، ص۱۰۶، ح۱۵۵.
همان، صص۱۹ـ۲۰.
۱۶. برای مطالعه بیشتر در این زمینه ر.ک: معرفت امام زمان(ع) و تکلیف منتظران، صص ۲۰۷ـ۲۲۰.
ماهنامه موعود شماره ۱۱۹
پی‌نوشت‌ها:
۱. برای مطالعه بیشتر در این زمینه ر.ک: لطف الله صافی گلپایگانی، منتخب الأثر فی الإمام الثانی عشر(ع)، چ اوّل: قم، مکتب المؤلّف، ۱۴۲۲ق.، ج۲، صص ۲۰ ـ ۵۱؛ ابراهیم شفیعی سروستانی، معرفت امام زمان(ع) و تکلیف منتظران، چ دوم: تهران، موعود عصر(ع)، ۱۳۸۸، صص ۲۲۳ ـ ۲۴۰.
۲. سوره نور (۲۴)، آیه 55.
۳. ر.ک: منتخب الأثر، ج ۲، صص ۵۲ ـ ۱۲۴.
۴. همان، ص ۵۳، ح ۳۵۳.
۵. ر.ک: همان، صص ۲۲۲ ـ ۲۳۵ و صص ۳۳۱ ـ ۳۳۲.
۶. همان، ج ۲، ص ۶۶، ح ۳۶۸.
۷. برای مطالعه بیشتر در این زمینه ر. ک: معرفت امام زمان(ع) و تکلیف منتظران، صص ۴۶۰ ـ ۴۸۳.
۸. ر.ک: منتخب الأثر، ج۲، صص ۱۲۵ ـ ۱۳۰.
۹. ر.ک: همان، صص ۱۴۶ـ ۱۵۲.
۱۰. ر.ک: همان، صص ۱۵۸ ـ ۱۶۱.
۱۱. همان، ص ۱۲۶، ج ۴۸۴.
۱۲. ر.ک: همان، ج ۲، صص ۲۲۲ ـ ۲۳۵ و ج ۳، صص ۱۵۵ـ۱۵۷.
۱۳. همان، ص ۲۳۳، ح ۵۹۷.
۱۴. ر.ک: منتخب الأثر، ج۱، صص ۱۹ـ۲۵۴.
۱۵. همان، ص۱۰۶، ح۱۵۵.
همان، صص۱۹ـ۲۰.
۱۶. برای مطالعه بیشتر در این زمینه ر.ک: معرفت امام زمان(ع) و تکلیف منتظران، صص ۲۰۷ـ۲۲۰.