موعود پایگاه اینترنتی موعود
یکی از فرصتهای بزرگ سالانه، شب قدر است؛ شبی که بهتر از هزار ماه بوده، انسان در آن می تواند ره صد ساله را یک شبه بپیماید؛ اما همچنان که امیر المؤمنین علیعلیهالسلام می فرماید: فرصت گذراست و باید آن را غنیمت شمرد: الفُرْصَهُ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ، فَانْتَهِزُوا فُرَصَ الْخَیْر؛ (۱) فرصت مانند حرکت ابـر، می‌گذرد. پس فرصتهای نیکو را دریابید. و بدون شناخت، اغتنام فرصت ممکن نیست.
پس نخست برخی از امتیازات شب قدر و سپس آداب و راهکارهای استفاده از آن را بیان می‌کنیم. به امید آنکه گامی‌کوچک در مسیر شناخت راههای اغتنام این فرصت برداشته باشیم.
امتیازات شب قدر
شب مبارک قدر امتیازات زیادی دارد که بعضی از آنها به قرار زیرند:
۱. قلب ماه رمضان
از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمود: إنَّ عِدَّهَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْراً فِی کِتَابِ اللهِ یَوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْاَرْضِ، فَغُرَّهُ الشُّهُورِ شَهْرُ اللهِ عَزَّ ذِکْرُهُ وَهُوَ شَهْرُ رَمَضَانَ وَقَلْبُ شَهْرِ رَمَضَانَ لَیْلَهُ الْقَدْرِ وَ…؛ (۲) همانا تعداد ماه ها نزد خداوند در کتاب خدا روزی که آسمانها و زمین را خلق کرد، دوازده ماه است و اول آن ماه خدا که ذکرش عزیز است می‌باشد و آن ماه رمضان است و قلب این ماه شب قدر است.
۲. بهتر از هزار ماه
قرآن کریم می فرماید: لَیْلَهُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ اَلْفِ شَهْرٍ (۳)؛ شب قدر، بهتر از هزار ماه است.
در تفسیر چگونگی برتری شب قدر روایاتی مختلف و نظراتی گوناگون ارائه شده است که برخی از آنها به قرار زیرند:
الف. ارزش عبادت در آن شب از ارزش عبادت در طول هزار ماهی که شب قدر در آن نباشد، بیش تر است. علامه طباطبایی در تأیید این نظر می فرماید:
مناسب با غرض قرآن هم همین معنا است؛ چون همه عنایت قرآن در این است که مردم را به خدا نزدیک و آنها را به وسیله عبادت زنده کند و زنده داری آن شب با عبادت، بهتر از عبادت هزار ماه است. ممکن است همین معنا را از آیه سوره دخان نیز استفاده کرد؛ چون در آنجا شب قدر را پربرکت خوانده و فرموده است: إنَّا اَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَهٍ مُبَارَکَهٍ (۴)؛ (۵) ما قرآن را در شب مبارکی نازل کردیم.
روایات زیادی نیز مؤید این معنا هستند، از جمله: از حمران نقل شده است که گفت: از امام باقرعلیه السلام در مورد قول خداوند متعال که فرموده است: شب قدر از هزار ماه برتر است پرسیدم که منظور از آن چیست؟ حضرت در جواب فرمود: الْعَمَلُ الصَّالِحُ فِیهَا مَنِ الصَّلَاهِ وَ الزَّکَاهِ وَ اَنْوَاعِ الْخَیْرِ خَیْرٌ مِنَ الْعَمَلِ فِی اَلْفِ شَهْرٍ لَیْسَ فِیهَا لَیْلَهُ الْقَدْرِ وَلَوْ لَا مَا یُضَاعِفُ اللهُ تَبَارَکَ وَتَعَالَی لِلْمُؤْمِنِینَ، مَا بَلَغُوا وَلَکِنَّ اللهَ یُضَاعِفُ لَهُمُ الْحَسَنَاتِ بِحُبِّنَا؛ (۶) عمل نیک اعم از نماز و زکات و انواع خوبی در آن شب، از عمل در هزار ماهی که در آن شب قدر نباشد، برتر است. و اگر خداوند متعال برای مؤمنان این اعمال را چندین برابر نمی‌کرد، آنها به آن نمی رسیدند؛ ولی خداوند تعالی به واسطه محبت ما حسنات را برای آنها چندین برابر می‌کند.
ب. شب قدر از هزار ماه حکومت بنی امیه بهتر است. برخی دیگر از روایات هم این مطلب را تأیید می‌کنند که از جمله آنها روایت زیر است:
از امام صادق علیه السلام روایت شده است: رَاَی رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه وآله فِی مَنَامِهِ بَنِی اُمَیَّهَ یَصْعَدُونَ عَلَی مِنْبَرِهِ مِنْ بَعْدِهِ وَیُضِلُّونَ النَّاسَ عَنِ الصِّرَاطِ الْقَهْقَرَی، فَاَصْبَحَ کَئِیباً حَزِیناً. قَالَ: فَهَبَطَ عَلَیْهِ جَبْرِئِیلُعلیهالسلام فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللهِ! مَا لِی اَرَاکَ کَئِیباً حَزِیناً؟ قَالَ: یَا جَبْرِئِیلُ! اِنِّی رَاَیْتُ بَنِی اُمَیَّهَ فِی لَیْلَتِی هَذِهِ یَصْعَدُونَ مِنْبَرِی مِنْ بَعْدِی وَیُضِلُّونَ النَّاسَ عَنِ الصِّرَاطِ الْقَهْقَرَی. فَقَالَ: وَالَّذِی بَعَثَکَ بِالْحَقِّ نَبِیّاً اِنَّ هَذَا شَیْءٌ مَا اطَّلَعْتُ عَلَیْهِ. فَعَرَجَ اِلَی السَّمَاءِ، فَلَمْ یَلْبَثْ اَنْ نَزَلَ عَلَیْهِ بِآیٍ مِنَ الْقُرْآنِ یُؤْنِسُهُ بِهَا. قَالَ: اَ فَرَاَیْتَ اِنْ مَتَّعْنَاهُمْ سِنِینَ، ثُمَّ جَاءَهُمْ مَا کَانُوا یُوعَدُونَ، مَا اَغْنَی عَنْهُمْ مَا کَانُوا یُمَتَّعُونَ وَاَنْزَلَ عَلَیْهِ اِنَّا اَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَهِ الْقَدْرِ وَمَا اَدْرَاکَ مَا لَیْلَهُ الْقَدْرِ، لَیْلَهُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ اَلْفِ شَهْرٍ جَعَلَ اللهُ عَزَّ وَجَلَّ لَیْلَهَ الْقَدْرِ لِنَبِیِّهِصلیاللهعلیهوآله خَیْراً مِنْ اَلْفِ شَهْرِ مُلْکِ بَنِی اُمَیَّهَ؛ (۷) پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در خواب دید که بعد از وی، بنی امیه از منبرش بالا می روند و مردم را از راه راست به قهقرا و انحراف، گمراه می‌کنند. این خواب، حضرت را ناراحت و غمگین کرد. امام علیه السلام فرمود: سپس جبرئیل علیه السلام نازل شد و از حضرت پرسید: ای پیامبر خدا! چه شده است که شما را ناراحت و غمگین می‌بینم؟ حضرت فرمود: من امشب بنی امیه را در خواب دیدم که بعد از من از منبر بالا می روند و مردم را از راه راست به قهقرا منحرف می‌کنند. جبرئیل علیه السلام گفت: قسم به آنکه تو را به شایستگی به پیامبری برگزید، از این ماجرا اطلاعی ندارم. پس به آسمان رفت و بعد از اندکی آیاتی از قرآن را بر وی نازل کرد تا با آنها آرام شود. عرض کرد: مگر ندانی که اگر سالها نعمتشان دهیم، آن گاه عذاب موعود به آنها رسد، نعمتی که داشته‌اند برایشان چاره ای نمی سازد؟ (۸) و بر وی آیات ما این قرآن عظیم الشأن را در شب قدر نازل کردیم، و تو چه می دانی شب قدر چیست؟ شب قدر (در مقام و مرتبه) از هزار ماه بهتر و بالاتر است. (۹) را نازل نمود. خداوند تعالی شب قدر را برای پیامبرش بهتر از هزار ماه حکومت بنی امیه قرار داد.
۳. ابتدای سال
امام صادق علیه السلام فرمود: رَأسُ السَّنَهِ لَیْلَهُ الْقَدْرِ، یُکْتَبُ فِیهَا مَا یَکُونُ مِنَ السَّنَهِ اِلَی السَّنَهِ؛ (۱۰) اول سال، شب قدر است که در آن شب هر چه در یک سال اتفاق می افتد، نوشته می‌شود.
ناگفته نماند که منظور از اول سال در اینجا سالهای عرفی مثل سال شمسی، میلادی یا قمری که معیار روابط عرفی هستند، نیست؛ بلکه چنان که از روایت هم برمی آید، منظور، سال تقدیر است و در آن شب، امور یک سال مقدر می‌شود.
۴. شب نزول قرآن
بزرگ ترین اتفاق شب قدر، نزول قرآن کریم در این شب مبارک است: اِنَّا اَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَهِ الْقَدْرِ (۱۱)؛ همانا ما قرآن را در شب قدر فرو فرستادیم. قرآنی که حاوی بزرگ ترین نیاز و گمشده بشر؛ یعنی هدایت است: شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی اُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدیً لِلنَّاسِ وَ بَیِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَی وَالْفُرْقَان؛(۱۲) ماه رمضان، که در آن برای راهنمایی مردم و بیان راه روشن هدایت و جدا ساختن حق از باطل، قرآن نازل شده است. در چنین شبی خداوند رحمان به بندگانش هدیه ای داد که تا ابد برایش نظیری نیست و همگان از آوردن همانندش عاجزند: وَاِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنَا عَلَی عَبْدِنَا فَأتُوا بِسُورَهٍ مِّنْ مِثْلِهِ وَادْعُوا شُهَدَاءَکُمْ مِّنْ دُونِ اللهِ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِین فَاِنْ لَّمْ تَفْعَلُوا وَلَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَهُ اُعِدَّتْ لِلْکَافِرِینَ (۱۳)؛ و اگر در آنچه بر بنده خویش نازل کرده ایم در تردید هستید، سوره ای همانند آن بیاورید و جز خدای همه حاضرانتان را فراخوانید اگر راست می‌گویید. و هر گاه چنین نکردید – که هرگز نتوانید کرد – پس بترسید از آتشی که برای کافران مهیّا شده و هیزم آن مردمان و سنگها هستند.
در این شب فرخنده، خداوند به خاطر رحمت بی منتهایش برای هدایت انسانها کتابی فرو فرستاد که تمام نیازهای بشر در مورد هدایت را برآورده کند و نوری را فرا روی او نهاد که تا سر منزل مقصود او را راهبر باشد. اگر هدایت الهی به واسطه وحی نبود، انسان ضعیف نه تنها برنامه ای برای آخرت خویش نداشت؛ بلکه از اداره زندگی دنیوی نیز عاجز می ماند و در مقابل ناملایمات آن از میان می رفت؛ چرا که قوای ادراکی او بی پرتو نور هدایت راه به جایی نداشت. انسان معاصر هم بدون هدایت قرآن جز حیوانیت چیزی نمی فهمید و در مقابل طوفان جاهلیت نو خود را می‌باخت و در منجلاب خودبینی غرق می‌شد؛ چنان که در این طوفان سهمگین تنها کسانی نجات یافته‌اند که سوار کشتی وحی و قرآن گشته، به طناب محکم الهی چنگ زده‌اند.
۵. شب تقدیر امور
در شب قدر امور سال بعد، اعم از تولد، مرگ، ارزاق و غیره مقدر می‌شوند:
حمران از امام باقرعلیه السلام در مورد این آیه که می فرماید: در آن شب هر امر محکمی تقسیم می‌شود، پرسش کرد و امام در جوابش فرمود: یُقَدِّرُ فِی لَیْلَهِ الْقَدْرِ کُلُّ شَیْءٍ یَکُونُ فِی تِلْکَ السَّنَهِ اِلَی مِثْلِهَا مِنْ قَابِلٍ خَیْرٍ وَشَرٍّ وَطَاعَهٍ وَمَعْصِیَهٍ وَمَوْلُودٍ وَاَجَلٍ اَوْ رِزْقٍ فَمَا قُدِّرَ فِی تِلْکَ السَّنَهِ وَقُضِیَ فَهُوَ الْمَحْتُومُ وَلِلَّهِ عَزَّ وَجَلَّ فِیهِ الْمَشِیئَهُ؛ (۱۴) در شب قدر هر چه در سال آینده تا شب قدر دیگر از خوبی و بدی و اطاعت و عصیان و زایش و مرگ و رزق اتفاق می افتد، مقدر می‌شود و هر آنچه در آن سال مقدر و حکم شود، حتمی است و خدای عزّ و جلّ در آن اختیار دارد.
۶. نازل شدن تفسیر امور بر ولی امر
در این شب فرشتگان از آسمان بر زمین فرو می آیند و احکام سال بعد را بر ولیّ امر ابلاغ می‌کنند.
امام باقرعلیه السلام می فرماید: اِنَّهُ لَیَنْزِلُ فِی لَیْلَهِ الْقَدْرِ اِلَی وَلِیِّ الْاَمْرِ تَفْسِیرُ الْاُمُورِ سَنَهً سَنَهً یُؤْمَرُ فِیهَا فِی اَمْرِ نَفْسِهِ بِکَذَا وَکَذَا وَفِی اَمْرِ النَّاسِ بِکَذَا وَکَذَا…؛ (۱۵) در شب قدر تفسیر امور سال به سال بر ولیّ امر نازل می‌شود و در آن ولی امر مأمور می‌شود که در کار مربوط به خودش چنین و چنان و در کارهای مربوط به دیگران چنین و چنان کند.
۷. زنجیر شدن شیاطین
در شب قدر شیاطین زنجیر می‌شوند و نمی توانند انسانها را فریب دهند و با ایجاد دیوانگی و مرض و اسباب دیگر فساد در آنها، مانع سعادت آنها شوند.
پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می فرماید: اِنَّ الشَّیْطَانَ لَا یَخْرُجُ فِی هَذِهِ اللَّیْلَهِ حَتَّی یُضِیءَ فَجْرُهَا وَلَا یَسْتَطِیعُ فِیهَا عَلَی اَحَدٍ بِخَبَلٍ اَوْ دَاءٍ اَوْ ضَرْبٍ مِنْ ضَرُوبِ الْفَسَادِ وَلَا یَنْفَذُ فِیهِ سَحَرُ سَاحِرٍ؛ (۱۶) همانا شیطان در این شب (شب قدر) تا هنگام طلوع سپیده خارج نمی‌شود و در این شب نمی تواند با دیوانگی و مرض و دیگر اقسام فساد مانع انسانها بشود و جادوی جادودگری در آن اثر نمی‌کند.
آیه شریفه سَلَامٌ هِیَ حَتَّی مَطْلَعِ الْفَجْرِ (۱۷)؛ این شب رحمت و سلامت و تهنیت است تا صبحگاه. هم این مطلب را تأیید می‌کند.
نکته ای که در اینجا توجه به آن لازم است، اینکه: فریب شیطان جایی معنا دارد که انسان خود در پی گناه نباشد. شیطان کسانی را فریب می دهد که به دنبال اطاعت خدای تعالی هستند. او قسم خورده است که انسانها را از صراط مستقیم برگرداند قَالَ فَبِمَا اَغْوَیْتَنِی لَاَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَکَ الْمُسْتَقِیمِ (۱۸)؛ گفت: حال که مرا نومید ساخته ای، من هم ایشان را از راه راست تو منحرف می‌کنم. و لذا کسی که در صراط مستقیم نیست، در موردش برگرداندن و فریب دادن معنا ندارد. بنابراین، زنجیر شدن شیطان در شب قدر مانع گناه مؤمنینی می‌شود که در اوقات دیگر در معرض فریب او هستند؛ نه آنهایی که خود در گناه غوطه ورند.
۸. شب بخشیده شدن گناهان
در شب قدر گناهان گذشته به بهانه های مختلف آمرزیده می‌شود.
پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: مَنْ قَامَ لَیْلَهَ الْقَدْرِ اِیمَاناً وَاحْتِسَاباً غَفَرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ؛ (۱۹) هر کس در شب قدر از روی ایمان و با اخلاص شب زنده داری کند، خدای متعال گناهان گذشته اش را می‌بخشاید.
امام صادقِ علیه السلام فرمود: اِذَا کَانَ لَیْلَهُ الْقَدْرِ وَفِیهَا یُفْرَقُ کُلُّ امْرٍ حَکِیمٍ نَادَی مُنَادٍ تِلْکَ اللَّیْلَهَ مِنْ بُطْنَانِ الْعَرْشِ اِنَّ اللهَ تَعَالَی قَدْ غَفَرَ لِمَنْ اَتَی قَبْرَ الْحُسَیْنِعلیهالسلام فِی هَذِهِ اللَّیْلَهِ؛ (۲۰) وقتی شب قدر شد، که در آن هر امر محکمی جدا می‌شود، در آن شب منادی از درون عرش ندا می‌کند که: همانا خداوند متعال کسی را که در این شب کنار قبر حسین علیه السلام بیاید، بدون شک می‌بخشد.
آداب شب قدر
پس از شناخت شمه ای از امتیازات شب قدر، باید برای استفاده از این فرصت گرانقدر برنامه ای ریخت؛ چرا که این امر نیازمند دقت و شناخت است و علاوه بر این که باید از لحظه لحظه آن استفاده نمود، در نحوه استفاده از آن نیز دقت کافی لازم است. خصوصیات این شب گرانقدر ما را به نحوه استفاده از آن راهنمایی می‌کند. با استفاده از این خصوصیات و روایاتی که از اهل بیت علیهم السلام رسیده است و با توجه به توصیه های علمای بزرگ، برنامه های زیر برای شب قدر پیشنهاد می‌شود:
الف. تفکر
یکی از مهم ترین کارهایی که با انجام آن می توان از شب قدر استفاده کرد، تفکر است و مناسب است که در این شب، وقتی به آن اختصاص داده شود. عارف کامل میرزا جواد آقا ملکی تبریزیرحمه الله می فرماید:
بعد از تعیین وقت ذکر، وقت مناسبی را که در آن خواب آلود یا سیر یا گرسنه نبوده و موانع دیگری نیز نداشته باشد، باید برای تفکر معین کند. (۲۱)
دین مبین اسلام به تفکر اهمیت زیادی داده است، تا آنجا که در روایتی لحظه ای تفکر بهتر از عبادت و شب زنده داری یک شب و در روایت دیگر بهتر از عبادت یک سال خوانده شده است. به عنوان نمونه:
راوی گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد روایتی که مردم از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نقل می‌کنند که لحظه ای تفکر بهتر از عبادت یک شب است، پرسیدم: انسان چگونه تفکر کند؟ فرمود: یَمُرُّ بِالْخَرِبَهِ اَوْ بِالدَّارِ فَیَقُولُ: اَیْنَ سَاکِنُوکِ؟ اَیْنَ بَانُوکِ؟ مَا بَالُکِ لَا تَتَکَلَّمِینَ؟؛ (۲۲) از کنار یک خرابه یا خانه ای عبور کند و بگوید: ساکنینت کجایند؟ بانیانت کجایند؟ چرا حرف نمی زنی؟
در روایت دیگری امام صادق علیه السلام می فرماید:
تَفَکُّرُ سَاعَهٍ خَیْرٌ مِنْ عِبَادَهِ سَنَهٍ [قَالَ اللهُ] اِنَّمَا یَتَذَکَّرُ اُولُوا الْاَلْبَابِ؛(۲۳) لحظه ای تفکر بهتر از عبادت یک سال است. [خدای متعال فرمود:] فقط انسانهای صاحب مغز متذکر می‌شوند.
موضوعات تفکر
موضوعات زیادی برای تفکر مفید وجود دارند؛ تفکری که به حرکتی رو به جلو بیانجامد و انسان متفکر را گامی‌به پیش برد. تفکر در صفات و کمالات الهی و ضعفها و نقصهای خود، هدف از خلقت هستی و انسان، معاد و مسیر نهایی انسان و … می تواند انسان را متوجه وظیفه خود کند و او را به هدف خلقت و عبودیت خدای متعال نزدیک کند. در قرآن کریم در آیات متعددی به موضوعات تفکر اشاره شده است که برخی از آنها به قرار زیرند:
۱. تفکر در خلقت آسمانها و زمین
خدای متعال در آیات متعددی انسانها را به تفکر در خلقت آسمانها و زمین فرا میخواند که از آن جمله است:
إنَّ فِِی خَلقِ السَّمَاوَاتِ وَالأرضِ وَاختِلاَفِ اللَّیلِ وَالنَّهَارِ لَآیَاتٍ لِأُولِِی الألبَاب الَّذِینَ یَذکُرُونَ اللهَ قِیَاماً وَقُعُوداً وَعَلَی جُنُوبِهِم وَیَتَفَکَّرُونَ فِی خَلقِ السَّمَاوَاتِ وَالأرضِ رَبَّنَا مَا خَلَقتَ هَذَا بَاطِلاً سُبحَانَکَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ .(۲۴) هر آینه در آفرینش آسمانها و زمین و آمد و شد شب و روز، خردمندان را عبرتهاست. آنان که خدا را ایستاده و نشسته و به پهلو خفته، یاد می‌کنند و در آفرینش آسمانها و زمین میاندیشند: ای پروردگار ما! این جهان را به بیهوده نیافریدهای، تو منزهی، ما را از عذاب آتش بازدار.
بنابر این آیه شریفه، انسانهای صاحب مغز (اولوا الالباب) کسانی هستند که همواره به یاد خدا بوده، در خلقت آسمانها و زمین تفکر می‌کنند و از آن به هدفداری خلقت پی برده و به فکر آخرت خویش افتاده، به رحمت الهی متوسل می‌شوند و از عذاب اخروی به خدا پناه میبرند.
۲. تفکر در خلقت زنبور عسل و ثمره آن
در یکی از این آیات شریفه، زنبور را ذکر می‌کند و میفرماید:
ثُمَّ کُلِی مِن کُلِّ الثَّمَرَاتِ فَاسلُکِی سُبُلَ رَبِّکِ ذُلُلاً یَخرُجُ مِن بُطُونِهَا شَرَابٌ مُختَلِفٌ ألوَانُهُ فِیهِ شِفَاءٌ لِلنَّاسِ إنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَۀً لِقَومٍ یَتَفَکَّرُونَ (۲۵)؛ آن گاه از هر ثمرهای بخور و فرمانبردار به راه پروردگارت برو. از شکم او شرابی رنگارنگ بیرون میآید که شفای مردم در آن است. و صاحبان اندیشه را در این عبرتی است.
زنبور عسل یکی از مخلوقات عجیب خدای متعال و دارای زندگی اجتماعی هماهنگ و سازمانیافتهای است که به طور غریزی اداره می‌شود. او با دقت زیاد گلهایی را که مناسب است برای تغذیه انتخاب می‌کند و بنابر این آیه شریفه محصولی را تولید می‌کند که شفای بسیاری از دردها و بیماریهای انسان در آن است. تفکر در این حیوان کوچک و نحوه خلقت و کارهایی که به طور منظم انجام میدهد، انسان را به عظمت خالق یکتا و هدف از آفرینش این حشره عجیب میرساند.
۳. تفکر در مرگ
اَللهُ یَتَوَفَّی الأنفُسَ حِینَ مَوتِهَا وَالَّتِِی لَم تَمُت فِی مَنَامِهَا فَیُمسِکُ الَّتِی قَضی عَلَیهَا المَوتَ وَیُرسِلُ الأُخرَی إِلَی أجَلٍ مُسَمًّی إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِقَومٍ یَتَفَکَّرُونَ (۲۶)؛ خدا جانها را به هنگام مردنشان میگیرد، و نیز جان کسانی را که در خواب خود نمردهاند. جانهایی را که حکم مرگ بر آنها رانده شده نگه میدارد و دیگران را تا زمانی که معین است باز میفرستد. در این عبرتهاست برای آنهایی که میاندیشند.
در این آیه شریفه خداوند متعال کیفیت مرگ و جدا شدن روح از بدن را یادآوری کرده و مرگ را مانند خواب معرفی می‌کند که در هر دو، روح از بدن جدا می‌شود، با این تفاوت که در خواب، روح هنگام بیدار شدن به بدن برمیگردد؛ ولی در مرگ، روح به بدن برنمیگردد. جدایی روح از بدن و بقای آن بعد از فنای جسم نشانگر غیرمادی و مجرد بودن آن است. تفکر در مرگ، انسان را به قدرت و حکمت خدای متعال و همچنین معاد خویش راهنمایی می‌کند؛ لذا خدای متعال در این آیه ما را به تفکر درباره آن فرا میخواند.
ب. فعالیت علمی
یکی دیگر از برنامههایی که برای استفاده از شب قدر مهم بوده و علمای بزرگ نیز بر آن تأکید کردهاند، مذاکره و فعالیت علمی اعم از: تعلیم، تعلم، نوشتن، مطالعه و مباحثه در آن است و چه نیکوست که در آن شب ساعتی به این امر اختصاص داده شود.
شیخ صدوق رحمه الله میفرماید:
هر کس این دو شب (شبهای بیست و یکم و بیست و سوم ماه مبارک رمضان) را با مذاکره علمی‌شب زندهداری کند، بهتر است. (۲۷)
دانشمندان اسلامی خود نیز به این امر ملتزم بودهاند. به عنوان مثال علامه طباطبایی رحمه الله در پایان تفسیر شریف المیزان مینویسد:
کتاب تمام شد و حمد مخصوص خداست و فراغ از تألیف آن در شب مبارک قدر بیست و سوم ماه رمضان سال هزار و سیصد و نود و دو هجری اتفاق افتاد. (۲۸)
و صاحب جواهر رحمه الله نیز در آخر کتاب دیات جواهر الکلام مینویسد:
کتاب جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام در شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان سال هزار و دویست و پنجاه و چهار هجری تمام شد؛ شب قدری که تقدیر خدای متعال بر آن بود که بر ما تفضل کند که آن کتاب را تمام کنیم. (۲۹)
اهمیت علمآموزی
اسلام به تعلیم و تعلم اهمیت زیادی داده است، تا آنجایی که آن را بالاترین عبادت میخواند. روایتهای زیر گویای این مطلب هستند:
عَن أبِی ذَرٍّ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه وآله: الجُلُوسُ سَاعَهً عِندَ مُذَاکَرَهِ العِلمِ أحَبُّ إلَی اللهِ مِن قِیَامِ ألفِ لَیلَۀٍ یُصَلَّی فِی کُلِّ لَیلَهٍ ألفُ رَکعَهٍ وَالجُلُوسُ سَاعَهً عِندَ مُذَاکَرَهٍ العِلمِ أحَبُّ إلَی اللهِ مِن ألفِ غَزوَهٍ وَقِرَاءَهِ القُرآنِ کُلِّهِ. قَالَ: یَا رَسُولَ اللهِ! مُذَاکَرَهُ العِلمِ سَاعَهً خَیرٌ مِن قِرَاءَهِ القُرآنِ کُلِّهِ؟ فَقَالَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه وآله: یَا اَبَا ذَرٍّ! الجُلُوسُ سَاعَهً عِندَ مُذَاکَرَهِ العِلمِ أحَبُّ إلَی اللهِ تَعَالَی مِن قِرَاءَهِ القُرآنِ کُلِّهِ اثنَا عَشَرَ ألفَ مَرَّهٍ عَلَیکُم بِمُذَاکَرَهِ العِلمِ فإنَّ بِالْعِلْمِ تَعرِفُونَ الْحَلاَلَ مِنَ الْحَرَامِ یَا بَا ذَرٍّ! الجُلُوسُ سَاعَهً عِندَ مُذَاکَرَهِ الْعِلْمِ خَیرٌ لَکَ مِن عِبَادَهِ سَنَهٍ صِیَامٍ نَهَارُهَا وَقِیَامٍ لَیْلُهَا؛ (۳۰)
از جناب ابوذررضی الله عنه روایت شده است که گفت: پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: ساعتی اندک در جلسه گفتگوی علمی نشستن نزد خدای متعال از شب زندهداری هزار شب که در هر یک از آنها هزار رکعت نماز خوانده شود، دوست داشتنی تر است و ساعتی اندک در جلسه گفتگوی علمی نشستن نزد خدای متعال از هزار غزوه(۳۱) و قرائت همه قرآن دوست داشتنی تر است. ابوذر عرض کرد: ای پیامبر خدا! ساعتی گفتگوی علمی‌بهتر از قرائت کلّ قرآن است؟ پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: ای ابوذر! ساعتی در مجلس علمی نشستن نزد خدای متعال از دوازده هزار مرتبه قرائت همه قرآن دوست داشتنی تر است. بر شما باد گفتگوی علمی؛ چون با علم است که حلال را از حرام تشخیص می دهید. ای ابوذر! ساعتی در جلسه علمی نشستن برای تو بهتر از عبادت یک سالی است که روزهایش را روزه و شبهایش را در حال نماز باشی.
و در روایتی پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله میفرماید:
مَن زَارَ عَالِماً فَکَأنَّمَا زَارَنِی وَمَن صَافَحَ عَالِماً فَکَأنَّمَا صَافَحَنِی وَمَن جَالَسَ عَالِماً فَکَأنَّمَا جَالَسَنِی وَمَن جَالَسَنِی فِی الدُّنیَا أجلِسُهُ مَعِی یَومَ القِیَامَهِ فَإذَا جَاءَ المَوتُ یَطلُبُ صَاحِبَ العِلمِ وَهَوَ یَطلُبُ العِلمَ مَاتَ شَهِیداً وَمَن أرَادَ رِضَائِی فَلیُکرِم صَدِیقِی. قَالُوا: یَا رَسُولَ اللهِ مَن صَدِیقُکَ؟ قَالَ: صَدِیقِی طَالِبُ العِلمِ وَهُوَ أحَبُّ إلَیَّ مِنَ المَلاَئِکَهِ وَمَن أکرَمَهُ فَقَد أکرَمَنِی وَمَن أکرَمَنِی فَقَد أکرَمَ اللهَ وَمَن أکرَمَ اللهَ فَلَهُ الجَنَّهُ فَإنَّهُ لَیسَ شَیءٌ أحَبَّ إلَی اللهِ عَزَّ وَجَلَّ مِن هَذَا العِلمِ وَمَذَاکِرَهُ العِلمِ سَاعَهً أحَبُّ إلَی اللهِ عَزَّ وَجَلَّ مِن عِبَادَهِ عَشَرَهِ ألفِ سَنَهٍ وَطُوبَی لِطَالِبِ العِلمِ یَومَ القِیَامَهِ؛ (۳۲) هر که عالمی را زیارت کند، گو این که مرا زیارت نموده است و هر که با عالمی دست دهد، گویا با من دست داده است و هر که با عالمی همنشین شود، گو این که با من همنشین شده و هر که با من همنشین شود، روز قیامت او را به همراه خود می نشانم. وقتی مرگ سراغ صاحب علمی‌بیاید، در حالی که به دنبال علم است، به عنوان شهید می میرد و هر که خشنودی مرا بخواهد، باید دوست مرا عزیز بدارد. گفتند: ای پیامبر خدا! دوست تو کیست؟ فرمود: دوست من طالب علم است و او برای من از فرشتگان دوست داشتنی تر است و هر که به او احترام گذارد، به من احترام نهاده و هر که به من احترام گذارد، به خدا احترام نهاده است و هر که به خدا احترام گذارد، بهشت از آن اوست؛ چون چیزی برای خدا دوست داشتنی تر از این علم نیست و ساعتی گفتگوی علمی نزد خدای عزَّ وجلَّ از عبادت ده هزار سال دوستداشتنیتر است و خوشا به حال طالب علم در روز قیامت.
ج. برنامه ریزی
سومین برنامه در شب قدر که توجه به آن بسیار ضروری است، برنامه ریزی برای سال آینده و ریختن طرحی برای استفاده از سرمایه های موجود در وجود خویش و سرمایه هایی که در چنین شبی نازل می شوند، است. خدای متعال برای انسان از بدو خلقتش سرمایه هایی قرار داده است که نیاز به رشد و باروری دارند و بدون آن، این سرمایه ها به جای سودآوری تبدیل به زیان می شوند. برای این منظور طرح و برنامه لازم است؛ طرحی که انسان را به سرمنزل مقصود برساند و برنامه ای که این طرح را عملی کند. خدای متعال انسان را به همراه فطریاتی خلق کرده است که بالقوهاند و برای استفاده باید به فعلیت برسند و این کار به طرح و برنامه نیاز دارد. از طرف دیگر، هر سال در شب قدر براساس کارهای گذشته سرمایه یک سالهای به انسان می دهند (تقدیر) که برای استفاده از آن به برنامهای یکساله نیاز دارد.
استاد علی صفایی رحمه الله در این رابطه می فرماید: و در این شب تو باید برای این سرمایه و امکانات، طرح بریزی و برنامه بگذاری؛ چون هر نوع حرکتی که همراه طرح نباشد، گرفتار خرابکاری و کُندکاری و دوبارهکاری خواهد شد و از دست خواهد رفت. (۳۳)
ناگفته نماند که طرح و برنامه ریزی نیاز به تفکر و گاهی آموزش و یادگیری برخی مسائل در این زمینه دارد و به همین جهت ما میتوانیم در این شب با اجرای این برنامه دو برنامه دیگر تفکر و علمآموزی را نیز اجرا کنیم.
د. انس با قرآن
یکی دیگر از کارهایی که لازم است در شب قدر از آن بهرهمند شویم، انس با قرآن کریم و قرائت آیات آن و تأمل در آنهاست؛ چرا که ماه رمضان بهار قرآن است و ثواب تلاوت آیهای از آن در این ماه برابر با ثواب ختم قرآن در اوقات دیگر می‌باشد. چنانکه پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در ضمن خطبه شعبانیه میفرماید:
… وَمَن تَلَا فِیهِ آیَهً مِنَ القُرآنِ کَانَ لَهُ مِثلُ أجرِ مَن خَتَمَ القُرآنَ فِی غَیرِهِ [مِنَ] الشُّهُورِ…؛ (۳۴) و هر که در آن آیه ا ی از قرآن را بخواند، مثل پاداش کسی را خواهد داشت که در غیر این ماه قرآن را ختم کند.
نکته ای که در قرائت قرآن توجه به آن لازم است، آنچنان که ائمه علیهم السلام بر آن تأکید کردهاند، تدبر در آیات الهی به هنگام قرائت آن می‌باشد. امیرمؤمنان علی علیه السلام در ضمن روایتی میفرماید: ألاَ لاَ خَیرَ فِی قِرَاءَهٍ لَیسَ فِیهَا تَدَبُّرٌ؛ (۳۵) آگاه باشید که در قرائتی که در آن تدبّر نباشد، فایده ای وجود ندارد.
امام صادق علیه السلام در ضمن دعایی که هنگام آغاز قرائت قرآن کریم می خواند، می فرمود:
وَلاَ تَجعَل قِرَاءَتِی قِرَاءَهً لاَ تَدَبُّرَ فِیهَا بَلِ اجعَلنِی أتَدَبَّرُ آیَاتِهِ وَأحکَامَهُ آخِذاً بِشَرَائِعِ دِینِکَ وَلاَ تَجعَل نَظَرِی فِیهِ غَفلَهً وَلاَ قِرَاءَتِی هَذرَمَهً؛ (۳۶) [خدایا!] قرائت قرآن مرا قرائتی که در آن تدبر نباشد قرار نده؛ بلکه مرا در حالی قرار ده که در آیات و احکام قرآن تدبر کنم و به دستورات دین تو عمل نمایم و نگاه مرا در قرآن غفلت، و قرائت مرا تندخوانی قرار نده.
با توجه به این نکته مهم، در ضمن قرائت قرآن می توانیم دو برنامه دیگر؛ یعنی تفکر و علم آموزی را نیز اجرا کنیم؛ که هم در آیات قرآن تفکر کنیم و هم جاهایی را که نیاز به یادگیری است، از علما استفاده نماییم.
هـ . راز و نیاز
شب قدر شب وصال یار است. شبی که دلدار، در به روی دلدادگان باز کرده و اغیار را از اطراف آن رانده است. آری، شبی است که رهرو، ره صد ساله میرود: لَیْلَهُ القَدرِ خَیرٌ مِن ألفِ شَهرٍ. (۳۷)
شب سلامت است: سَلاَمٌ هِیَ حَتَی مَطلَعِ الفَجر (۳۸) و شیطان از جلوی راه رهپویان برداشته می شود.
و چه خوش است صحبت بی پرده با یار در لحظات شیرین دیدار. گفتن زیباییهای یار به این دیدار، صفا و شکر تفقدهایش به آن طراوت می دهد و یادآوری زشتیهای خود و درخواست بخشش و توبه به دل جلا می‌بخشد.
و چه زیباست راز و نیاز با پروردگار بی نیاز و عرضه ظرف بزرگ تر برای دریافت عطایای بیش تر.
ناگفته نماند که دعاهای مخصوص این شب در کتب ادعیه آورده شده است که از جمله آنها کتاب شریف مفاتیح الجنان محدث بزرگ، شیخ عباس قمی رحمه الله است که به فضل خدا در اختیار همگان می‌باشد.
و. توسل به اهل بیت علیهم السلام
همانگونه که روایات زیادی بیانگر آن هستند، شب قدر، شب ولایت است و اهل بیت علیهم السلام صاحبان حقیقی این شب هستند. در این شب اوامر الهی در مورد انسانها بر ایشان نازل می‌شود تا آنها را در طول سال اجرا کنند؛ چنانکه امام صادق علیه السلام می فرماید:
تَنَزَّلُ الْمَلَائِکَهُ عَلَی اِمَامِ الزَّمَانِ مَعَ رُوحِ الْقُدُسِ وَقَوْلُهُ تَبَارَکَ وَتَعَالَی: تَنَزَّلُ الْمَلَائِکَهُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِاِذْنِ رَبِّهِمْ وَ یَدْفَعُونَ مَا کَتَبُوهُ اِلَی الْاِمَامِ وَیُلْقِی اللهُ ذَلِکَ اِلَی رَسُولِ اللهِ صلیاللهعلیهوآله ثُمَّ اِلَی اَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَعلیهالسلام ثُمَّ اِلَی الْاَئِمَّهِ علیهمالسلام وَاحِداً بَعْدَ وَاحِدٍ حَتَّی یُلْقُوهُ اِلَی الْاِمَامِ…؛ (۳۹) فرشتگان به همراه روح القدس بر امام زمان نازل می‌شوند و سخن خداوند تبارک و تعالی تَنَزَّلُ الْمَلَائِکَهُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِاِذْنِ رَبِّهِمْ [همین معنا را بیان می‌کند] و آنچه را که نوشته‌اند، به امام تحویل می دهند و خداوند تعالی آن را به پیامبرصلی الله علیه وآله سپس به امیر المؤمنین علیه السلام سپس به ائمه علیهم السلام یکی بعد از دیگری القا می‌کند تا آنها به امام [زمان] تحویل دهند.
پس همانگونه که عارف کامل میرزا جواد ملکی تبریزی رحمه الله می فرماید، (۴۰) لازم است در این شب بر ایشان توسل کنیم و آنها را شفیع خود قرار دهیم.
ز. اعمال صالح دیگر
از برنامه های دیگری که نباید در شب قدر از آن غفلت نمود، انجام کارهای خیر و احسان به دیگران است. برنامه های فوق، فکری و یا زبانی هستند؛ ولی کارهای خیری وجود دارد که عملی و به اصطلاح جوارحی هستند. این گونه اعمال نوعاً در شب قدر مورد غفلت بوده، توجه غالب به سوی برنامه های احیا و برگزاری ادعیه و توسلات است؛ در حالی که چنین شبی بهترین موقعیت برای انجام این اعمال است. صله ارحام، عیادت از بیماران، صدقه دادن و… از جمله اعمالی هستند که در این شب سفارش شده‌اند. در ضمن روایتی که سید بن طاووس رحمه الله در کتاب اقبال از کتاب کنز الیواقیت تألیف ابو الفضل بن محمد هروی، نقل کرده، آمده است:
پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: حضرت موسی علیه السلام … گفت: اِلَهِی ! اُرِیدُ رَحْمَتَکَ. قَالَ: رَحْمَتِی لِمَنْ رَحِمَ الْمَسَاکِینَ لَیْلَهَ الْقَدْرِ. قَالَ: اِلَهِی! اُرِیدُ الْجَوَازَ عَلَی الصِّرَاطِ. قَالَ: ذَلِکَ لِمَنْ تَصَدَّقَ لَیْلَهَ الْقَدْرِ؛ (۴۱) خدایا! رحمتت را می خواهم. خدای تعالی فرمود: رحمت من شامل کسی می‌شود که در شب قدر به مساکین رحم کند. عرضه داشت: خدایا! می خواهم از صراط عبور کنم. فرمود: عبور از صراط از آن کسی است که در شب قدر صدقه ای بدهد.
پی نوشت :
(۱) نهج البلاغه؛ تحقیق: صبحی صالح، تهران: انتشارات اسوه، ۱۴۱۵ ق، چ اول، ص ۶۵۴، حکمت ۲۱.
(۲) الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، دار الکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۶۵، چ چهارم، ج ۴، ص۶۵؛ من لا یحضره الفقیه، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق)، مؤسسه نشر اسلامی، قم، ۱۴۱۳ ق، چ سوم، ج ۲، ص ۹۹.
(۳) قدر/۳.
(۴) دخان/۳.
(۵) المیزان فی تفسیر القرآن، سید محمد حسین طباطبایی، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۱۷ ق، چ پنجم، ج ۲۰، ص ۳۳۲.
(۶) الکافی، ج ۴، ص ۱۵۶؛ من لا یحضره الفقیه، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق)، مؤسسه نشر اسلامی، قم، ۱۴۱۳ ق، چ سوم، ج ۲، ص ۱۵۸؛ وسائل الشیعه، محمد بن حسن حرّ عاملی، مؤسسه آل البیتعلیهمالسلام، قم، ۱۴۰۹ ق، چاول، ج ۸، ص ۱۸.
(۷) الکافی، ج ۴، ص ۱۵۹.
(۸) شعراء / ۲۰۵ – ۲۰۷.
(۹) قدر / ۱ – ۳.
(۱۰) تهذیب الاحکام، محمد بن حسن طوسی، دار الکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۶۵، چ چهارم، ج ۴، ص ۳۰۹.
(۱۱) قدر / ۲.
(۱۲) بقره / ۱۸۵.
(۱۳) بقره / ۲۳ – ۲۴.
(۱۴) الکافی، ج ۴، ص ۱۵۶؛ من لا یحضره الفقیه، ج ۲، ص ۱۵۸.
(۱۵) الکافی، ج ۱، ص ۲۴۸.
(۱۶) مجمع البیان فی تفسیر القرآن، فضل بن حسن طبرسی، انتشارات ناصر خسرو، تهران، ۱۳۷۲، چ سوم، ج ۱۰، ص ۷۸۹.
(۱۷) قدر/ ۵.
(۱۸) اعراف / ۱۶.
(۱۹) وسائل الشیعه، ج ۱۰، ص ۳۵۸؛ مستدرک الوسائل، محدث نوری، مؤسسه آل البیتعلیهمالسلام، قم، ۱۴۰۸ ق، چ اول، ج ۷، ص ۴۵۸.
(۲۰) تهذیب الاحکام، ج ۶، ص ۴۲.
(۲۱) المراقبات، میرزا جواد ملکی تبریزی، ترجمه: ابراهیم محدث بندر ریگی، انتشارات اخلاق، قم، ۱۳۷۶، ص ۲۹۷.
(۲۲) الکافی، ج ۲، ص ۵۴.
(۲۳) مستدرک الوسائل، محمدث نوری، مؤسسه آل البیتعلیهمالسلام، قم، ۱۴۰۸ق، چ اول، ج ۱۱، ص ۱۸۳.
(۲۴) آل عمران/ ۱۹۰ – ۱۹۱.
(۲۵) نحل/ ۶۹.
(۲۶) زمر/ ۴۲.
(۲۷) الأمالی؛ محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق)؛ المکتبه الإسلامیه، قم: ۱۴۰۴ ق.، ص۶۴۹.
(۲۸) المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۲۰، ص ۳۹۸.
(۲۹) جواهر الکلام فی شرح شرایع الإسلام؛ محمد حسن نجفی؛ تصحیح: علی آخوندی، دار الکتب الإسلامیه، تهران: ۱۳۸۵، ج ۴۳، ص ۴۵۴.
(۳۰) مستدرک الوسائل، ج ۵، ص ۳۹۶.
(۳۱) جنگی که در آن پیامبر اکرمصلیاللهعلیهوآله شخصاً فرماندهی کند.
(۳۲) مستدرک الوسائل، ج ۱۷، ص ۳۰۰.
(۳۳) تفسیر سوره قدر؛ علی صفائی حائری (عین. صاد)؛ انتشارات لیله القدر، قم: ۱۳۸۷، ص ۸.
(۳۴) بحار الانوار، ج ۹۳، ص ۳۵۶.
(۳۵) الکافی، ج ۱، ص ۳۶.
(۳۶) الإقبال، بالاعمال الحسنه؛ سید بن طاووس حلی؛ دار الکتب الاسلامیه، تهران: ۱۳۶۷، چ دوم، ص ۱۱۰.
(۳۷) قدر/ ۳: شب قدر بهتر از هزار ماه است.
(۳۸) قدر/ ۵: این شب رحمت و سلامت و تهنیت است تا صبحگاه.
(۳۹) بحار الانوار، ج ۸۲، ص ۵۲.
(۴۰) المراقبات، ص ۲۹۸.
(۴۱) الاقبال بالاعمال الحسنه، سید بن طاووس حلی، دار الکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۶۷، چ دوم، ص ۱۸۶.
منبع : ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان شماره ۱۳۱ .
