اهل بیت(ع) کیانند؟

پاسخ این پرسش را از کلام آیت‌الله سبحانی، از اساتید محترم حوزه علمیه قم بیان می‌کنیم.
منظور سؤال کننده، این آیه مبارکه است که می‌فرماید:
إنّما یرید الله لیذهب عنکم الرّجس أهل‌البیت و یطهـّرکم تطهیراً؛ ۱
خداوند می‌خواهد پلیدی‌ها را تنها از شما خانواده دور کند و شما را کاملاً پاک گرداند.
برای بررسی آیه «تطهیر» لازم است دو مطلب مورد بحث قرار گیرد:
اول، اینکه مفهوم «اهل بیت» چیست و عرب این واژه را در چه موردی به کار می‌برد؟
دوم، اینکه این آیه در مورد چه کسانی نازل شده است؟

۱. مفهوم «اهل بیت»
واژه اهل بیت مرکب از دو کلمه است:
«اهل» و «بیت»
مفهوم هر دو کلمه واضح و آشکار است و برای تشریح آن به نقل سخنان فرهنگ نویسان عرب نیازی نیست، زیرا واژه «اهل» هر چند عربی است، ولی ورود آن به زبان پارسی و انس ما با این لفظ در طول چند قرن، آن را در ردیف کلمات فارسی درآورده است، و از مجموع استعمالات آن به صورت مضاف می‌توان مفهوم آن را چنین توضیح داد:
اهل امر: زمامداران،
اهل انجیل: پیروان انجیل،
اهل کتاب: پیروان کتاب‌های آسمانی،
اهل اسلام: پیروان اسلام،
اهل الرجل:کسانی که با مردی پیوند خویشاوندی دارند،
اهل بیت: کسانی که در سایه پیوند خویشاوندی در خانه‌ای به صورت مشترک زندگی می‌کنند،
اهل الماء: موجوداتی که در آب دریا یا کنار آن زندگی می‌کند.
با توجه به موارد استعمال این کلمه می‌توان مفهوم این لفظ را به شرح زیر بیان کرد: هر انسانی که نسبت به موضوعی (مضاف الیه) یک نوع انتساب یا اختصاص، و الفت و انسی دارد، به آن «اهل آن شیء» می‌گویند، از این رو «ابن منظور» در لسان العرب می‌گوید: «اهل الرجل اخص الناس به: خصّیصان هر مردی، اهل اوست».
به دیگر سخن، هرگاه گفته شود «اهل الرجل» مقصود کسانی است که به او وابسته بوده و از اتباع و متعلّقان او به شمار می‌روند و بر اساس این بیان، باید گفت: اهل بیت مفهوم وسیعی دارد که فرزندان و همسران انسان را نیز در بر می‌گیرد، لذا قرآن به روشنی آن را در مورد همسر ابراهیم به کار برده و آورده است که فرشتگان خطاب به او گفتند:
رحمه الله و برکاته علیکم أهل البیت؛ ۲
رحمت و برکات الهی بر شما خاندان باد.

۲. مصادیق «اهل بیت»
اکنون وقت آن رسیده است که مقصود از اهل بیت در آیه تطهیر روشن شود. هر گاه دلیلی بر انحصار این مفهوم بر همسر و همسران یا خصوص فرزندان اقامه نشود، باید آن را بر همان معنی وسیع حمل کرد، ولی قرائن قاطع نشان می‌دهد که مقصود، پیامبر(ص)، علی، فاطمه و حسن و حسین(ع) است و دیگر افراد را شامل نیست.
شواهد و قرائن این گفته عبارتند از:

الف‌ـ «البیت» به خانه معینی اشاره دارد:
«ال» در واژه «البیت»، نشانه جنس یا استغراق نیست، بلکه اشاره به یک خانه معهود دارد که مورد عنایت آیه است، زیرا اگر مقصود آیه، خانه‌های همسران پیامبر(ص) بود، لازم بود بگوید «اهل البیوت» و لذا آنجا که درباره آنان سخن می‌گوید صیغه جمع به کار می‌برد، نه صیغه مفرد و می‌فرماید:
در خانه‌های خود قرار گیرید و مانند دوران جاهلیت نخست،   زیبایی‌های خود را آشکار نکنید. ۳

در این آیه، هر اتاقی از اتاق‌های زنان خدا(ص)، خانه‌ای محسوب شده که متعلق به یکی از همسران او بود، در حالی که در آیه، یک خانه مشخص مطرح است و طبعاً باید این یک خانه را معین کنیم. نمی‌توان گفت این «بیت» یکی از بیت‌های متعلّق به همسران رسول خدا(ص) است؛ زیرا در این صورت مفهوم این آیه کاملاً در ابهام فرو رفته و مجمل خواهد بود. گذشته از این دلیلی ندارد که یکی از خانه‌ها را بر هشت خانه دیگر ترجیح دهیم.

از این جهت باید این خانه، جدا از خانه‌های ازواج رسول خدا(ص) باشد و آن خانه چیزی جز خانه‌ فاطمه(س) نیست که در عین تعلّق به وی، به پیامبر(ص) نیز تعلّق داشت و در آن چهار نفر مشترکاً زندگی می‌کردند.

مؤید این مطلب حدیثی است که سیوطی در تفسیر آیه «فی بیوتٍ اذن الله أن ترفع»4 آورده است. او می‌نویسد:
وقتی این آیه نازل شد و پیامبر(ص) آن را در مسجد تلاوت کرد، فردی برخاست و از رسول‌خدا پرسید: این بیوت با عظمت از آن کیست؟ پیامبر فرمود:‌ «بیوت انبیا و پیامبران است». در این هنگام ابوبکر برخاست و در حالی که به خانه فاطمه و علی(ع) اشاره کرد، گفت: آیا این خانه نیز از آن خانه‌هاست؟ پیامبر(ص) فرمود: «آری، از برترین آنهاست».5

ب ـ مذکر بودن ضمایر: قرآن در سوره احزاب از آیه ۲۹ تا آیه ۳۴ پیرامون همسران پیامبر(ص) بحث و گفت‌وگو می‌کند و در تمام آیات، ضمایر مربوط به همسران پیامبر(ص) را مطابق قواعد ادبی مؤنث می‌آورد، در این مورد بیش از بیست ضمیر مؤنث به کار می‌برد ولی هنگامی‌که به آیه مورد بحث ـ که در ذیل آیه ۳۳ قرار دارد ـ می‌رسد، لحن سخن دگرگون می‌شود و مخاطب عوض می‌گردد، ضمایر را مذکر می‌آورد و می‌گوید: «عنکم الرّجس» و «یطهّرکم» در این صورت باید دقت کرد که هدف از این دگرگونی چیست؟

این دگرگونی جز این نیست که آیه درباره غیر آن گروه (زنان) نازل شده، هر چند در سیاق آیات مربوط به آنها آمده است. اینکه علت «تداخل» چیست و چرا در اثنای گفت‌وگوی با همسران، ناگهان طرف خطاب دگرگون می‌شود و مطلب مربوط به غیر آنان به میان می‌آید و آنگاه، بار دیگر به بحث پیرامون همسران باز می‌گردد را در جای دیگری مورد بحث قرار خواهیم داد.

۳. اهل بیت(ع) به بیان پیامبر(ص)
روایات متواتر از پیامبر(ص) نشان می‌دهد که در این آیه، جز خود پیامبر(ص) و ساکنان خانه فاطمه، احدی مقصود نیست، و این روایات را گروهی از صحابه از پیامبر(ص) نقل کرده‌اند که برخی از آنها عبارتند از:

ابوسعید خدری، انس بن مالک، ابواسحاق، واثله بن الاسقع، ابوهریره، ابوالحمراء، سعد بن ابی وقاص،   عایشه، ام سلمه، ابن عباس.

مضمون احادیث حاکی است که پیامبر گرامی(ص) برای روشن کردن مقصود از اهل بیت، دو کار معین انجام داده است که هر کدام در نوع خود قابل توجه است:

۱. کسا و عبا و یا قطیفه‌ای بر سر پنج تن افکند و ام سلمه را که قصد ورود به زیر کسا داشت، از دخول تحت کسا بازداشت و این جمله را فرمود:

خدایا اینان اهل‌بیت من می‌باشند، پروردگارا پلیدی را از آنان دور ساز.

۲. به مدت هشت ماه و یا بیشتر، موقع رفتن به مسجد برای گزاردن نماز صبح، به خانه حضرت زهرا(س) می‌رفت و آنان را برای نماز دعوت می‌کرد و آیه مذکور را تلاوت می‌نمود.

بنابراین پیامبر(ص) با این دو عمل، کاملاً‌ مصادیق آیه را تعیین فرموده است.
اینک به صورت فشرده، به ترجمه و نقل برخی از احادیث می‌پردازیم:
ابوسعید خدری می‌گوید:

رسول الله(ص) فرمود: این آیه درباره من، علی، فاطمه، حسن و حسین فرود آمده است.

ام سلمه می‌گوید: این آیه در خانه من نازل گردید. همان روز زهرا(س) غذایی به حضور پیامبر(ص) آورد، پیامبر(ص) فرمود: برو پسرعمویت ـ علی ـ و دو فرزند خود را بیاور، زهرا(س) در  حالی که دست فرزندان خود را گرفته بود و علی(ع) نیز پشت سر او حرکت می‌کرد وارد محضر رسول خدا(ص) شد.

پیامبر(ص)، حسنین(ع) را در آغوش خود گرفت و علی(ع) در سمت راست پیامبر(ص) و دخت او در سمت چپ او نشستند و هر پنج نفر مشغول خوردن غذایی شدند که دخت گرامی پیامبر(س) آماده کرده و به حضور پیامبر(ص) آورده‌بود، ناگهان فرشته وحی نازل شد و آیه تطهیر فرود آمد. در این موقع، پیامبر(ص) عبایی را که شب‌ها آن را به روی خود می‌کشیدند، برداشت و همه را زیر آن کسا قرار داد و دست خود را از زیر کسا بیرون آورده و به آسمان اشاره کرد و سه بار فرمود:

پروردگارا، اینان اهل بیت من می‌باشند. پروردگارا پلیدی را از آنان دور ساز.

من با شنیدن این جمله خواستم زیر کسا درآیم و مشمول چنین فضیلتی گردم. از این جهت گوشه کسا را بالا زدم تا به آنان ملحق شوم، پیامبر(ص) آن را از دست من کشید، گفتم:‌ای رسول خدا!‌ آیا من از اهل‌بیت تو نیستم؟ پیامبر(ص) بدون اینکه یکی از دو طرف قضیه را تصدیق کند، فرمود:

تو زن نیکی هستی و از همسران پیامبر می‌باشی.
مضمون حدیث که در کتاب‌های حدیث و تفسیر نقل شده، همگی بیانگر آن است که مفاد آیه از خصایص این پنج نفر است و غیر آن پنج تن، حتی بهترین و پاک‌ترین همسران او در این فضیلت شرکت ندارند.

رسول گرامی(ص) به روایتی ۴۰ روز، به روایت دیگر ۸ ماه، و به روایت سوم، ۹ ماه، هنگامی‌که برای گزاردن نماز صبح به مسجد می‌رفت، به در خانه علی(ع) می‌آمد و می‌گفت:
الصـّلاه، الصـّلاه، إنّما یرید الله لیذهب عنکم الرّجس أهل البیت و یطهّرکم تطهیراً.۶

آیا با توجه به این روایات باز می‌توان برای آیه، تفسیر دیگری جست؟
تنها سئوالی که باقی می‌ماند این است که چرا آیه تطهیر در لابه‌لای آیات مربوط به همسران پیامبران آمده است؟

پاسخ آن این است که گاهی قرآن در حالی که درباره موضوعی سخن می‌گوید، آن را رها کرده و به موضوعی می‌پردازد و اندکی بعد، دیگر بار به همان موضوع نخست برمی‌گردد که یک نمونه آن را نقل می‌کنم.

در داستان حضرت یوسف(ع)، آنگاه که پرده از خیانت همسر عزیز برافتاد، و شوهر از جریان آگاه شد، عزیز رو به همسر خود می‌کند و می‌گوید:
گفت: این کار مکر شما زنان است و حیله‌های شما بزرگ است.۷

در حالی‌که با همسر خود سخن می‌گوید ناگهان خطاب را به یوسف متوجه می‌کند و می‌گوید:
یوسف از او درگذر، و تو ـ ای زلیخا! ـ
نیز از گناهی که انجام داده‌ای استغفار کن، تو از خطاکاران بوده‌ای.۸

و اما اینکه چرا این کار انجام گرفته و لابلای گفت‌وگو درباره زنان پیامبر(ص) مسئله اهل بیت(ع) آمده است، در اینجا دو علت باعث این کار شده است:

۱. خدا در حالی‌که درباره زنان پیامبر(ص) سخن می‌گوید و گاهی آنها را تهدید می‌کند و می‌گوید:
ای زنان پیامبر(ص) هر یک از شما گناه آشکار و فاحشی مرتکب شود، عذاب او دو چندان خواهد بود، و این برای خدا آسان است.۹

در این شرایط با مطرح کردن اهل بیت(ع) و کمالات آنان می‌خواهد اعلام کند که این خاندان برای شما بهترین الگو هستند، چه بهتر اینکه زندگی آنان، سرخطّ زندگی شما باشد.

۲. بسیاری از مسلمانان صدر اسلام درباره علی(ع) و خاندان او کاملاً حساسیت داشتند، هیچ قبیله و عشیره‌ای نبود که فردی از آنان به دست امام در غزوه‌های اسلامی‌کشته نشده باشد، و لذا بسیاری از آنان از امام سخت دل‌آزرده و ناراحت بودند، و این نوع بغض و کینه، پس از درگذشت پیامبر آشکار شد و گروه‌های زیادی به نوعی از امام و خانواده او انتقام گرفتند.

به خاطر چنین حساسیتی پیامبر(ص) به فرمان خدا، آیه مربوط به طهارت و عصمت این خاندان را در لابلای آیات مربوط به همسران پیامبر قرار داد تا تجلّی زیادی نداشته باشد. آنگاه برای اینکه ایجاد اشتباه نکند، از طریق سنّت و حدیث به توضیح مفاد این آیه پرداخت و پرده از مقصد حقیقی آیه برداشت. این جریان درست مانند این است که افراد خردمند و با تجربه، اشیای بسیار قیمتی و گرانبها را در درون خانه در میان اشیایی قرار می‌دهند که برای بیگانه چندان جلب توجه نکند، هر چند خود اهل خانه از درون آگاه هستند.

این بحث را با نقل روایتی به پایان می‌رسانیم:
ترمذی در صحیح خود از سعد وقاص نقل می‌کند که در ماجرای مباهله، پیامبر(ص)، علی و فاطمه و حسن و حسین(ع) را خواست و گفت: «پروردگارا، اینان اهل (خاندان) من هستند». وی در بخش دیگری از صحیح خود آورده است که پیامبر(ص)، حسن و حسین و علی و فاطمه(ع) را با پارچه پوشانید و فرمود:

خدایا، آنان اهل بیت من هستند، خدایا پلیدی را از آنان دور ساز و آنان را به نحو خوبی، پاکیزه گردان. امّ‌سلمه عرضه داشت: ای پیامبر خدا! من هم از آنان هستم؟ فرمود: تو بر جای خود باش (وارد کسا مشو) تو زن خوبی هستی.۱۰

ماهنامه موعود شماره ۸۹

پی‌نوشت‌ها:
۱. سوره احزاب (۳۳)، آیه ۳۳
۲. سوره هود (۱۱)، آیه ۷۴.
۳. سوره احزاب (۳۳)، آیه ۳۳.
۴. سوره نور (۲۴)، آیه ۳۶.
۵. الدر المنثور، ج ۶، ص ۲۰۳، تفسیر سوره نور؛ روح المعانی، ج۱۸، ص ۱۷۴.
۶. درباره آگاهی از منابع حدیث یاد شده در متن به تفسیر طبری، ج ۲۲، صص ۵-۷ و تفسیر الدر المنثور ج ۵، صص ۱۹۸-۱۹۹ مراجعه فرمایید.
۷. سوره یوسف (۱۲)، آیه ۲۸.
۸. سوره یوسف (۱۲)، آیه ۲۹.
۹. سوره احزاب (۳۳)، آیه ۳۰.
۱۰. جامع الاصول، ج ۱۰، صص ۱۰۱-۱۰۲.