موعود پایگاه اینترنتی موعود
اشاره: عشق و ارادت مردم ایران زمین به اهل بیت نبى اکرم، صلّى اللّه علیه وآله، و بویژه امیرمؤمنان على، علیه السلام، به شکلهاى مختلف تجلى یافته است؛ گاه در قالب نظم، گاه در قالب نثر، گاه در قالب خط و نقاشى، گاه در قالب معمارى و کاشیکارى و گاه…
خلق مجموعه هاى حماسى که قهرمانان آن، شهسوارانى چون مولا على، علیه السلام، حسین بن على، علیه السلام، و دیگر رادمردان اهل بیت اند نیز به نوعى ترجمان همان عشق و ارادت پایان ناپذیر ایرانیان به خاندان پیامبر، صلّى اللّه علیه وآله، است. اما این شیوه عشق ورزى کمتر براى مردم ما بویژه جوانان شناخته شده است و معمولاً آثار حماسى گمنام مانده اند. سال امام على، علیه السلام، فرصت مغتنمى است براى شناسایى و معرفى اینگونه آثار، باشد تا از برکت عشق خالقان آن به اهل بیت، علیهم السلام، ما نیز در زمره عاشقان درآییم.
ادبیات ایران چه در دوران باستان و چه در تمدن اسلامى لبریز از نگاه حماسى است و این حماسه ها عمدتاً در پیوند تنگاتنگ با روح عرفانى و مضامین اعتقادى عامه مردم بوده اند. در گنجینه گهربار، اما ناشناخته ادب فارسى حماسه هاى منظوم دینى که به دلاوریهاى مولاى متقیان على، علیه السلام، پرداخته اند، فروان اند که بسیارى از آنها با نام عام »حمله حیدرى« سروده و تدوین شده اند و در مجالس مذهبى، نقالى ها و پرده خوانى ها و در خانه ها و پاى کرسیها سالهاى سال خوانده و شنیده شده اند. برخى از کتابهایى که با نام حمله حیدرى در تاریخ ادبیات ما قابل جستجو هستند و با مراجعه به بخش نسخه خطى کتابخانه هاى مختلف و فهرستهاى منتشر شده از نسخه هاى خطى و چاپ سنگى یافته ام به این شرح است:
۱. حمله حیدرى سروده باذل خراسانى (م ۱۱۲۴ ق.)، شاعر عهد صفوى. باذل اولین کسى است که نام »حمله حیدرى« را براى اثر خود برگزید و معروفترین حمله حیدرى سروده اوست که البته با مرگش ناتمام ماند. علاوه بر نسخه هاى متعدد خطى در ایران و هند، این کتاب دوبار نیز با چاپ سنگى منتشر شده است اما تصحیح انتقادى روى آن صورت نگرفته است.
۲. حمله حیدرى میرزا ارجمند آزاد کشمیرى که ده سال پس از باذل سروده شد و کتاب او را تمام کرد. رساله دلگشاى معروف نوشته همین شخص است. نسخه اى خطى از این کتاب در آستان قدس وجود دارد که هنوز میکروفیلم از آن گرفته نشده است. این کتاب چاپ سنگى هم نشده و مورد تصحیح و بررسى نیز قرار نگرفته است.
۳. حمله حیدرى میرزا ابوطالب فندرسکى که در قرن ۱۲ هجرى در ادامه دیوان باذل سروده شده و همراه با آن یک بار چاپ سنگى شده اما نسخه اى از آن چاپ را نیافتم، نسخه مستقل خطى آن را در کتابخانه مرکزى دانشگاه مطالعه کرده ام.
۴. حمله حیدرى راجى کرمانى که مربوط به دوران قاجار است و مستقل از کتاب باذل سروده شده و دوبار هم در تهران و اصفهان چاپ سنگى شده است. این منظومه که پس از کار باذل معروفترین نسخه حمله حیدرى است تنها نسخه اى است که بخشى از آن توسط دکتر بهزادى اندوهجردى تصحیح و بررسى شده است.
۶. حمله حیدرى گل احمد، چاپ لاهور که در سال ۱۹۱۶ میلادى در ۹۶ صفحه منتشر شده است.
۷. حمله حیدرى سیدعلى پسند بلگرامى (م ۱۱۸۳ ق.) که تکمله کار باذل است و در هند به سال ۱۳۰۵ ق. چاپ سنگى شده و نسخه اى از آن در کتابخانه هاى شخصى ایران موجود است.
۸. حمله حیدرى فقیر قهدریجانى که ۱۲۳۰ ق. سرایش آن خاتمه یافته است و در کتابخانه هاى سلطنتى و شخصى دو نسخه دارد.
۹. حمله حیدرى سروده مهدى على خان عاشق هندى که در »الذریعه« از آن یاد شده اما آن را ندیده ام.
بعلاوه حماسه هاى منظوم دیگرى نیز درباره جنگهاى حضرت على، علیه السلام، وجود دارد که برخى از این جنگها تاریخى و برخى خیالى و افسانه هاى است. برخى از این منظومه ها عبارتند از:
۱. خاوران نامه محمدبن حسام سروده ۸۳۰ ق. که غیرتاریخى است و هفت بار در ایران و هند چاپ سنگى شده و چاپ بسیار نفیسى هم از آن موجود است. ابن حسام سال ۸۷۵ ق. در قاین از دنیا رفته است.
۲. شاهنامه حیرتى سروده ۹۵۳ ق. درباره جنگهاى پیامبر و ائمه که شامل ۲۰۸۰۰ بیت در بحر هزج است که همزمان با سلطنت شاه طهماسب اول سروده شده و شاعر آن سال ۹۷۰ ق. در کاشان از دنیا رفته است.
۳. غزونامه اسیرى سروده سال ۹۶۷ ق. درباره غزوات صدر اسلام و اهدا شده به سلطان سلیمان عثمانى.
۴. اشعار حسین بن حسن فارغ گیلانى در احوال امیرمؤمنان و دلاورى هاى ایشان سروده سال ۱۰۰۰ ق. که به شاه عباس اهدا شده است. از این کتاب نسخه هایى در دانشگاه تهران و کتابخانه ملى تبریز موجود است.
۵. مجمع البحرین اسیرى در غزوات پیامبر، صلّى اللّه علیه وآله، و على، علیه السلام، در قرن ۱۱ هجرى که نسخه اى از آن در کتابخانه مجلس موجود است.
۶. حربه حیدرى (سروده احتمالاً کریم) در سال ۱۱۳۵ ق. که در دانشگاه لاهور موجود است.
۷. جنگنامه آتشى که افسانه هاى غیرتاریخى درباره جنگهاى امیرالمؤمنین، علیه السلام، است و سال ۱۱۸۸ ق. سروده شده و در آستان قدس موجود است.
۸. خداوندنامه ملک الشعرا صبا (فتحعلى خان کاشانى) که جنگهاى صدر اسلام تا میانه جنگ صفین را بازگو مى کند و در عهد فتحعلى شاه سروده شده است.
۹. صولت صفدرى سروده محب على خان حکمت که ادامه کار باذل است و سال ۱۱۴۳ ق. سروده شده است.
۱۰. جذبه حیدرى عبدالعلى خان احسن شاعر بنگالى که ۱۱۵۸ ق. سروده شده است.
۱۱. شهنشاه نامه میرزا سیدجعفر صافى اصفهانى (م ۱۲۱۹ ق.) جنگهاى پیامبر، صلّى اللّه علیه وآله، و مولا على، علیه السلام، را در بر دارد. این شاعر سال ۱۲۱۹ ق. فوت کرده است.
۱۲. هفتخوان حیدرى سروده عیانى که »محاربات حیدر کرار« است که در اوایل قرن سیزده سروده شده و ظاهراً تنها منتخبى از آن در تذکره ها به جا مانده است.
۱۳. خلافت نامه خاموش یزدى درباره وقایع خلافت امیرمؤمنان، علیه السلام، که در آستان قدس نسخه خطى دارد.
۱۴. یعسوب نامه واقف که هنوز هیچ نشانى از آن نیافته ام.
۱۵. اردیبهشت نامه سروش اصفهانى (شمس الشعرا) که به زندگى پیامبر، صلّى اللّه علیه وآله، و على، علیه السلام، پرداخته و در زمان محمدشاه قاجار سروده شده و شاعر به سال ۱۲۸۵ ق. از دنیا رفته است.
۱۶. افتخارنامه افتخارالعلماى صبا که پسر میرزا محمدحسن آشتیانى مجتهد بزرگ عهد ناصرى است و دو جلد است و تنها جلد دوم آن به اشتباه به نام حمله حیدرى چاپ سنگى شده و جلد اول هم به اشتباه به نام نویسنده دیباچه کتاب مجدالادبا در کتابخانه دانشگاه ثبت شده و هر دو جلد نزد حقیر موجود است.
۱۷. غزونامه میرزا عبدالوهاب قطره چهارمحالى که مربوط به عهد فتحعلى شاه است و به جنگهاى پیامبر، صلّى اللّه علیه وآله، و مولا، علیه السلام، پرداخته و شامل ۲۰۰۰۰ بیت است.
۱۸. خرم بهشت رضاقلى خان هدایت که به جنگهاى امیرالمؤمنین، علیه السلام، پرداخته و بخشى از آن در مجمع الفصحاء نقل شده است.
۱۹. غزوات امیرالمؤمنین، علیه السلام، سروده فصیح اصفهانى در قرن ۱۱ هجرى.
۲۰. غزوات النبى سروده محمدامین عبدى در قرن ۱۳ یا ۱۴ شامل ۲۷ غزوه.
۲۱. غزوه خیبر سروده محمدحسن عامى رشتى اصفهانى.
همچنین کتابهایى درباره واقعه غدیر به نظم وجود دارد، مثل غدیریه محمدنصیر فرصت شیرازى مربوط به اواخر دوره قاجار و غدیریه ناصرى کرمانى در عهد ناصرالدین شاه.
همچنین متون حماسى به نثر هم درباره مولا على، علیه السلام، وجود دارد مثل شعشعه ذوالفقار نوشته محمدشفیع عادلى حسینى در عهد وکیل الرعایا که مرحوم گلچین معانى به اشتباه آن را منظومه معرفى کرده است و یا غزوات حضرت على، علیه السلام، نوشته محمدکاظم حسنى حسینى.
البته متون حماسه هاى دینى، به منظومه هاى مربوط به صدر اسلام و رشادتهاى مولاى متقیان محدود نیست. بلکه درباره سایر وقایع مذهبى نیز حماسه هایى وجود دارد که پس از حماسه هاى مربوط به مولا، علیه السلام، بیشترین فراوانى متعلق به حماسه هاى مربوط به عاشورا و بعد مختارنامه هاست.
برخى حماسه ها درباره عاشورا عبارتند از:
۱. شهادتنامه ابن همام شیرازى سروده به سال ۹۰۳ ق. و مشتمل بر ۱۲۰۰ بیت.
۲. مشهدالشهدا از حسین ندایى یزدى که بر اساس روضهالشهداى کاشفى است و در ده باب در قرن دهم هجرى در قالب مثنوى سروده شده است.
۳. حمله حسینى از محسن تقوى سندى شامل ده هزار بیت سروده به قرن ۱۲ هجرى.
۴. باغ فردوس از ملااحمد الهامى کرمانشاهى شاعر قرن سیزدهم هجرى.
۵. روضهالاسرار از میرزا محمدعلى سروش اصفهانى در قرن سیزدهم که به سال ۱۲۸۵ ق. از دنیا رفته و در قالب مثنوى و در ۱۵۵۹ بیت سروده شده است.
۶. داستان على اکبر و قاسم سروده محمدطاهر بن ابى طالب به سال ۱۲۹۸ ق.
۷. سراج الصدور از فقیر قهدریجانى (که بخشى از آن مربوط به کربلاست) و در سال ۱۳۳۰ ق. سروده شده.
۸. صحیفه قاصریه شامل پنج مقتل در چهار هزار بیت سروده قاصر کرمانى شاعر نیمه اول قرن چهاردهم.
۹. شهنشاه نامه حسینى از خاموش یزدى شامل هشت دفتر در دو مجلد و شصت هزار بیت.
۱۰. غمکده سروده شخصى به نام وفا که به محمدشاه قاجار اهدا شده و پس از عاشورا به زندگى امام سجاد، علیه السلام، هم پرداخته است.
۱۱. غمناک سروده عبدالحسین فومنى در عهد مشروطه.
معروفترین مختارنامه ها عبارتند از رساله دلگشا، مختارنامه آرانى کاشانى، مختارنامه برهانپورى، مختارنامه مفتون آذربایجانى، فتحنامه مختار، مختارنامه خاموش یزدى و…
حماسه دینى دیگرى که بسیار معروف است صاحبقران نامه درباره دلاوریهاى حضرت حمزه سیدالشهداست.
حماسه هاى دیگرى درباره پیامبر اسلام و سایر پیامبران، معجزات ائمه، علیهم السلام، ، زندگى حضرت زهرا، علیهاالسلام، زندگى سایر ائمه، علیهم السلام، وجود دارد. همچنین دو حماسه »درّ مکنون« سروده میرشمس الدین فقیر عباسى دهلوى (م ۱۱۸۳ ق.) و منظومه »قریب الفرج در احوال ختم الحجج« اثر طبع خاموش یزدى نجفى در سه دفتر ناتمام و پانزده هزار بیت درباره حضرت ولى عصر، عجّل اللَّه تعالى فرجه، شناسایى شده است.
این متون حماسى به دلایل مختلف داراى اهمیت و ارزشى تاریخى، دینى و ملى هستند. اول، نشان دهنده محبوبیت و آمیختگى ولایت اهل بیت با زندگى مردم این دیار هستند. دوم، نگاه و عرق مردم به روح حماسى و عرفانى امیرمؤمنان را به نمایش مى گذارند. سوم، بخش مغفول و فراموش شده اى از تاریخ ادبیات کشور هستند و چهارم، از لحاظ جامعه شناختى و مردم شناسى به عنوان بخشى از فرهنگ و باورهاى عامیانه داراى ارزش اند و پنجم از بعد نمایشى و قصه گویى به عنوان منبعى مهم از تاریخ نقالى و پرده دارى و قصه گویى ایران قابل توجه مى باشند. با این همه از حدود ۳۰ کتابى که درباره امیرالمؤمنین نام برده شد تنها ۵ عنوان در ایران چاپ سنگى شده اند و امروز کاملاً نایابند و ۲ نسخه نیز به شکل منتخب سالها قبل به چاپ سربى و جدید رسیده اند.
متأسفانه امروز این فرهنگ عمیق و عمومى در هجوم رسانه هاى جدید و در دوران مرگ قصه گویى و نقالى کاملاً رو به فراموشى است و متأسفانه با سیطره نگاه محدود علم زده پوزیتیویستى، حتى خانواده هاى مذهبى از بعد حماسى و عرفانى معارف آل الله بى خبرند.
در دوران پهلوى اول که کار احیاء متون رونق گرفت حماسه هاى دینى به دلیل نگاه مذهبى و ولایى آن کاملاً مورد بى مهرى قرار گرفت و حتى کتابهاى معروفى مثل رموز حمزه، حمله حیدرى باذل و خاوران نامه تصحیح و چاپ نشد و هر جا هم که اشاره اى به چنین کتابهایى شد گفته شد که لبریز از خرافات دینى است و از نظر ادبى بى ارزش هستند. در حالى که امروز مى بینیم این حماسه ها با توجه به اینکه براى مردم عوام سروده شده اند نه تنها از نظر ادبى بى ارزش نیستند بلکه شور و حال و جذابیت خاصى دارند که هنوز آنها را شنیدنى و خواندنى مى سازد.
لذا ان شاءالله اگر خدا توفیق دهد در سه شماره بعدى که تا پایان امسال (سال امیرالمؤمنین) منتشر مى شود به معرفى تفصیلى چند حماسه معروف درباره مولاى متقیان على، علیه السلام، خواهیم پرداخت.
منابع:
۱. حماسه سرایى در ایران، ذبیح الله صفا.
۲. فهرست کتب خطى آستان قدس رضوى، جلدهاى مختلف.
۳. فهرست کتب خطى کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران، جلدهاى مختلف.
۴. حماسه سرایى دینى، احمد گلچین معانى، نشریه آستان قدس رضوى.
۵. تاریخ ادبیات فارسى، هرمان اته.
۶. تایخ ادبیات استورى.
۷. فهرست نسخ خطى کتابخانه سلطنتى.
۸. دائرهالمعارف مصاحب.
۹. فهرست کتب چاپى خان بابا مشار.
۱۰. سلسله مقالات معرفى کتب چاپ سنگى، دکتر جابر ناصرى، مجله صنعت چاپ.
۱۱. ریحانهالادب نوشته مدرس تبریزى، جلد چهارم.
۱۲. فهرستواره کتابهاى فارسى، نوشته احمد منزوى، جلد سوم.
موعود شماره ۲۱
