رمضان، بهار انتظار
ابراهیم شفیعى سروستانى
ماه خدا با برکت، رحمت ومغفرت الهى به بندگان خدا روىمىآورد و همگان را به مهمانى خدافرامىخواند; ماهى که روزهایشبهترین روزها، شبهایش بهترینشبها و ساعتهایش بهترساعتهاست; (۱) ماهى که در لحظهلحظهاش خدا جارى است و هرآنشسرمایهاى است که باید چون جانپاسش داشت و آن را براحتى از کفنداد.
مگر مىتوان غیر از ماه مبارکرمضان، ماهى را پیدا کرد که یکشب از شبهاى آن ارزشى فزونتر ازهزار ماه داشته باشد؟ (۲)
مگر مىتوان غیر از این ماه، ماهى را سراغ گرفت که در سرتاسرآن درهاى بهشتبر روى مردمانگشوده و درهاى دوزخ بر روى آنانبسته باشد؟ (۳)
مگر مىتوان ماه دیگرى را نشانداد که در آن نفس کشیدن حکمتسبیح و خوابیدن حکم عبادت داشتهباشد؟ (۴)
پس بیایید قدر این ماه را بیشتربدانیم و پیش از آنکه لحظههاىارزشمندش سپرى شود ازچشمهسار جوشان آن خود راسیراب کنیم.
رمضان، بهار قرآن و بهار دعا ومناجات به درگاه پروردگار بىنیازاست. در هیچ ماهى به‌اندازه ماهمبارک رمضان دعا، مناجات، ذکر ونمازهاى مستحبى وارد نشده است.هر روز آن، دعایى خاص و هر شبشنماز و ذکرى ویژه خود دارد.
اما رمضان، بهار انتظار نیزهست; چرا که در دعاها و مناجاتهاىاین ماه به همان اندازه که روح بندگىو تضرع به درگاه خداوند و طلبآمرزش و رستگارى از او موجمىزند; روح انتظار و امید فرارسیدن دولت کریمه اهل بیت، علیهمالسلام، نیز جارى است.
با بررسى اجمالى اعمال ماهمبارک رمضان روشن مىشود کهعلاوه بر تضرع و بندگى در پیشگاهخالق هستى دو موضوع دیگر نیز درمجموع این اعمال مورد توجه جدىقرار گرفته است; که عبارتند از:۱- نقش امام و حجت الهى در جهانهستى; ۲- انتظار و آمادگى براىظهور دولت کریمه اهل بیت، علیهمالسلام.
در اینجا براى روشنتر شدنموضوع به برخى از دعاها ومناجاتهایى که این دو موضوع درآنها تجلى یافته است، اشارهمىکنیم.
۱. نقش امام و حجت الهى در جهانهستى
در اعتقاد شیعه امامت تنها بهامور شرعى و اعتقادى مردم و یاحتى امور اجتماعى و سیاسىمحدود نمىشود، بلکه امام به عنوانحجتخدا در عالم تکوین نیز نقشداشته و واسطه فیض الهى به بندگاناست. به عبارت دیگر آنچه کهخداوند در عالم هستى مقدر فرمودهاز مجراى امام و حجت عصر برمردم جارى و سارى مىشود. و ازاین رو است که در زیارت جامعهکبیره، که از امام هادى، علیهالسلام، نقل شده خطاب به ائمه معصومین، علیهمالسلام، عرض مىکنیم:
… بکم فتح الله و بک یختم، وبکم ینزل الغیث و بکم یمسکالسماء ان تقع على الارض الاباذنه و بکم ینفس الهم و یکشفالضر و… (۵)
… خداوند، [هستى را] به وسیلهشما آغاز کرد و به وسیله شما [نیز]به انجام مىرساند. او به وسیله شماباران را نازل مىکند و به وسیله شما، تا زمانى که خود اراده کند، آسمان رااز اینکه بر زمین فروافتد، نگاه مىداردو هم به وسیله شما غم و اندوه رابرمى دارد و سختیها را برطرفمىسازد.
و یا در زیارت مطلقه حضرتاباعبدالله، حسین بن على، علیهماالسلام، که از امام صادق، علیهالسلام، نقل شده، خطاب به آنوجود مقدس و دیگر ائمه هدى، علیهمالسلام، مىگوییم:
… اراده الرب فى مقادیر امورهتهبط الیکم و تصدر من بیوتکم. (۶)
اراده پروردگار در همه آنچه اومقدر داشته به شما محول شده و ازخانههاى شما صادر مىشود.
با توجه به این بینش و این اعتقادنسبتبه امامان معصوم و حجتهاىالهى، علیهمالسلام، است که شب قدرمفهوم مىیابد; شبى که فرشتگان وروح به اذن پرودگار خویش «کلامر» یا برنامه یک ساله جهان هستىرا بر کسى که از سوى خداوند بهولایتبرگزیده شده عرضهمىدارند. چنانکه در روایتى که ازپیامبر اکرم، صلىاللهعلیهواله، نقلشده آمده است:
امنوا بلیله القدر، فانه ینزلفیها امرالسنه و ان لذلک ولاه منبعدى على بن ابى طالب و احدعشر من ولده. (۷)
به شب قدر ایمان بیاورید همانا دراین شب امور یک سال (همه آنچه دریک سال واقع مىشود) نازل مىگردد وبراى این موضوع پس از منپیشوایانى وجود دارند که عبارتند از:علىبنابىطالب و یازده تن از نوادگاناو.
بنابراین، ماه مبارک رمضان کهشب مقدس قدر را در خود جاى دادهاست فرصت مناسبى استبراىتوجه دادن مردمان به جایگاهبرجسته حجتهاى الهى، علیهمالسلام، به طور عام، و امامعصر و حجت زمان، علیهمالسلام، به طور خاص، در عالم هستى ویادآورى وظیفهاى که آنان نسبتبهاین واسطههاى فیض خداوندىدارند.
{mospagebreak}
مرحوم مجلسى، قدسسره، دربیان اعمال ماه مبارک رمضانمىگوید:
از جمله وظایفى که در هر شب (ماهرمضان) مقرر شده این است که بندهدر آغاز هر دعاى نیکو و در پایان هرعمل پسندیده آن کس را که جانشینخداوند، جلجلاله، در میان بندگان وسرزمینهاى او مىداند، یاد کند; زیراآن جانشین عهدهدار همه نیازمندیهاىروزهدار است; از خوراکى وآشامیدنى او گرفته تا همه آنچه که اودر نظر دارد; یعنى همه اسباب ووسایلى که در اختیار جانشینپروردگار بزرگ (رب الارباب) است.همچنین هر روزهدار وظیفه دارد کهآن جانشین خدا را، به آنچه کهشایسته مانند اوست، دعا کند; ومعتقد باشد که خداوند، جلجلاله، وجانشین او بر او منت گذاشتهاند کهچنین جایگاه و منزلتى را به اوبخشیدهاند. (۸)
مرحوم مجلسى پس از اینعبارت روایتى را از «ابنابىقره» نقلمىکند که در آن به نقل از صالحین، علیهمالسلام، چنین آمده است:
در شب بیست و سوم ماه رمضان، ایستاده و نشسته و در هر حالى کههستى، و همچنین در تمام این ماه و بههر صورت ممکن، بلکه در تمام مدتروزگارت، پس از بزرگداشت نامخداى تعالى و درود و صلوات برپیامبر و خاندان او بگو:
اللهم کن لولیک القائم بامرک، محمدبن الحسن المهدى علیه وعلى آبائه افضل الصلاه والسلام، فى هذه الساعه و فى کلساعه، ولیا و حافظا و قائدا وناصرا و دلیلا و مؤیدا حتىتسکنه ارضک طوعا و تمتعه فیهاطولا و عرضا….
خداوندا، ولى و برپاکننده امرت، محمد، زاده حسن، مهدى را، که برتریندرودها و سلامها بر او و پدرانش باد، در این ساعت و درهمه ساعتها، سرپرست، نگهدار، راهبر، یاور، راهنما و پشتیبان باش تا او را [نه ازسر زور بلکه] به اختیار [مردم] درزمین جایگاه بخشى و او را در درازا وپهناى زمین بهرهور و کامران سازى. (۹)
با توجه به آنچه که گذشتبرهمه ما لازم است که در فرصتبهدست آمده در ماه مبارک رمضان ازیک سو به نقش و جایگاهى کهحضرت بقیهالله الاعظم، ارواحنافداه، به عنوان حجتخدا و امام عصر درسراسر جهان هستى و در زندگىهمه انسانها دارند، توجه کنیم و آنرا بدرستى بشناسیم; و از سویىدیگر به وظیفه و تکلیفى که در برابرآن و جود مقدس که ولى نعمت همهما و واسطه همه فیوضات الهىهستند بخوبى واقف شویم و بدانیمکه همه نعمتها و برکتهاى الهى بهسبب وجود ایشان بر ما جارى شدهو بنابراین بىتوجهى و غفلت نسبتبه آن حضرت، ناسپاسى وقدرناشناسى بزرگى است کهخداوند بسادگى از آن نخواهدگذشت.
۲. انتظار و آمادگى براى ظهوردولت کریمه اهل بیت، علیهمالسلام
در تعدادى از دعاهایى که در ماهمبارک رمضان وارده شده موضوعانتظار و آمادگى براى ظهور موردتوجه قرار گرفته که در اینجا بهبرخى از آنها اشاره مىکنیم:
۱-۲ دعاى افتتاح
یکى ازدعاهایى که خواندن آن در هر شبماه رمضان سفارش شده، دعاىافتتاح است. نکته قابل توجه در مورددعاى مذکور این است که بیش از یکسوم آن به دعا براى گشایش وپیروزى قائم ال محمد، علیهالسلام;درخواست ظهور دولت کریمه اهلبیت، علیهمالسلام; و نجواى عاشقانهدر فراغ ولى زمان و شکایت از غیبتو دورى او، اختصاص دارد.
در قسمتى از دعاى افتتاح چنینمىخوانیم:
اللهم و صل على ولى امرکالقائم المؤمل والعدل المنتظر وحفه بملائکتک المقربین و ایدهبروح القدس یا رب العالمین;اللهم اجعله الداعى الى کتابک والقائم بدینک استخلفه فى الارضکما استخلفت الذین من قبله…
خدایا! بر ولى امرت، آن قیام کنندهمورد آرزو و آن عدالت مورد انتظاردرود فرست و او را با فرشتگانمقربت در برگیر و با روح القدس یارىکن; اى پروردگار جهانیان. خدایا، او رافراخواننده به سوى کتابت وبرپاکننده دینت قرار ده و او را برروى زمین جانشین قرار ده، چنانکهکسانى را که پیش از او بودند جانشینقرار دادى…
و باز در همین دعا مىخوانیم:
اللهم انا نرغب الیک فى دولهکریمه تعزبها الاسلام و اهله وتذل بها النفاق و اهله و تجعلنافیها من الدعاه الى طاعتک و القادهالى سبیلک و ترزقنا بها کرامهالدنیا و الاخره… (۱۰)
خدایا ما براستى آرزو داریم از تودولتبزرگمنشى را که به واسطه آناسلام و اهل آن را عزیز گردانى و نفاقو اهل آن را خوار و ذلیل گردانى. و درآن دولت ما را از جمله کسانى قراردهى که به سوى طاعت تو فرامىخوانند و به راه تو راهبرى مىکنند. بهواسطه آن دولت کرامت و بزرگوارىرا در دنیا و آخرت روزى ما قرار ده…
گفتنى است که این بخش از دعاىافتتاح در دعاى مفصلى که از امامصادق، علیهالسلام، در هنگام دخولماه مبارک رمضان وارد شده نیزآمده است. (۱۱)
۲-۲ دعاى حج
یکى دیگر از دعاهاى ماه مبارکرمضان که مضمون انتظار وآمادگى براى ظهور در آن موجمىزند دعایى است که مرحوم شیخعباس قمى، قدسسره، در «مفاتیحالجنان» از آن به عنوان «دعاى حج»یاد کرده است.
مرحوم کلینى، قدسسره، ایندعا را از امام جعفر صادق، علیهالسلام، نقل کرده و خواندن آندر همه ایام مبارک رمضان توصیهنموده است. در بخشى از این دعاچنین مىخوانیم:
و اسئلک ان تجعل وفاتى قتلافى سبیلک تحت رایه نبیک معاولیائک و اسئلک ان تقتل بىاعدائک و اعداء رسولک … (۱۲)
و از تو مىخواهم که مرگ مراکشته شدن در راه خودت، زیر پرچمپیامبرت و همراه با بندگان خاصخود، قرار دهى، و از تو مىخواهم کهدشمنانت و دشمنان پیامبرت را بهدست من نابود سازى…
چنانکه برخى مفسران کتاب«الکافى» گفتهاند مراد از پرچمپیامبر، صلىاللهعلیهواله، در این دعاهمان پرچمى است که در حالحاضر در اختیار حضرت قائم، علیهالسلام، است. این احتمال هموجود دارد که چون پرچم پیامبر وپرچم قائم هر دو در حق بودنمشترکند از پرچم قائم به عنوانپرچم پیامبر یاد شده است. (۱۳)
دعاهاى دیگرى نیز در این ماهوجود دارد که در آنها به نوعى بهموضوع انتظار و آرزوى برپایىدولت کریمه اهل بیت، علیهمالسلام، اشاره شده است. دولتى که در پناهآن همه فقرا بى نیاز مىگردند، همهگرسنگان سیر مىشوند; همهبرهنگان پوشیده مىشوند; همهبدهکاریها ادا مىگردد; از همهگرفتاران رفع گرفتارى مىشود وبالاخره همه امور مسلمانان اصلاحمىگردد. امیدواریم که در فرصتدیگرى بتوانیم با تفصیل بیشترى بهبررسى این دعاها بپردازیم.
در پایان یادآورى مىکنیم کهیکى از نشانههاى اصلى ظهور; یعنىنداى آسمانى نیز در ماه رمضان رخمىدهد. چنانکه در روایتى که از امامباقر، علیهالسلام، نقل شده آمدهاست:
آن نداى آسمانى برنخواهد خاستمگر در ماه رمضان که ماه خداست. آنندا از جبرییل است که خطاب به مردمسرداده مىشود و نام قائم را در همهجا طنین انداز مىسازد، تا آنجا که همهساکنان زمین از شرق تا به غرب، آنندا را خواهند شنید. از وحشتشنیدنآن ندا هرکس که در خواب فرورفتهبیدار مىشود و هر کس برپا ایستادهناچار به نشستن مىشود و هرکس برزمین نشسته، بناگاه از جاىبرمىخیزد. پس رحمت الهى برکسىباد که این ندا را بشنود و به آن پاسخگوید. (۱۴)
امید که خداوند به همه ما توفیقدهد که آن نداى آسمانى را درککنیم و آن را چنانکه شایسته استپاسخ گوییم و در خیل یاران حضرتمهدى، علیهالسلام، درآییم.انشاءالله
پىنوشتها:
۱. برگرفته از خطبه شعبانیه رسول اکرم، صلىاللهعلیهواله، ر.ک: المجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، ج93، ص356. بهنقل از: الصدوق، محمدبن على بن الحسین، عیون احبارالرضا، علیهالسلام، ج1، ص295.
۲. ر.ک: سوره قدر (۹۷)، آیه ۳.
۳ و ۴. برگرفته از خطبه شعبانیه رسولاکرم، صلىاللهعلیهواله، ر.ک: المجلسى، محمدباقر، همان، ص356 – 357.
۵. ر.ک: قمى، شیخ عباس، مفاتیحالجنان، زیارت جامعه کبیره، به نقل از: الصدوق، محمدبنعلىبنالحسین، همان.
۶. ر.ک: قمى، شیخ عباس، همان، زیارتمطلقه امام حسین، علیهالسلام، زیارت اول، به نقل از: الکلینى، محمدبنیعقوب، الکافى.
۷. الکلینى، محمدبنیعقوب، همان، ج1، ص533، ح12; المنیر، محمدبن محمدبنالنعمان، الارشاد فى معرفه حجج الله علىالعباد، ج2، ص345 – 346.
۸. المجلسى، محمدباقر، همان، ج94، ص348- 349، به نقل از: ابن طاووس، السیدعلى، اقبال الاعمال، ص86.
۹. همان، ص349; همچنین ر.ک: الکلینى، محمدبن یعقوب، همان، ج4، کتاب الصیام، باب فى لیلهالقدر، ص162، ج4. مرحومکلینى این روایت را به نقل از محمدبن عیسىو او نیز با اسناد خود از صالحین، علیهمالسلام، نقل کرده است. در این روایتدعاى مزبور به این صورت آمده است:«اللهم کن لولیک فلان بن فلان فى هذهالساعه و فى کل ساعه ولیا و حافظا وناصرا و دلیلا و قاعدا و عونا [عینا] حتىتسکنه ارضک طوعا و تمتعه فیها طویلا».
۱۰. قمى، شیخ عباس، همان.
۱۱. ر.ک: المجلسى، محمدباقر، همان، ج94، ص332
۱۲. الکلینى، محمدبنیعقوب، همان، ج4، کتابالصیام، باب مایقال فى مستقبل شهررمضان، ص74، ح6; همچنین ر.ک: قمى، شیخ عباس، مفاتیحالجنان.
۱۳. ر.ک: همان
۱۴. النعمانى، محمد بن ابراهیم، الغیبه، ص245.
مجله موعود شماره ۱۷