موعود پایگاه اینترنتی موعود
اشاره : در قسمت اول این مقاله به بررسی دیدگاه‌های مختلفی که در مورد جهان آینده و آینده جهان ارائه شده پرداختیم و نگاه متفکران مغرب زمین و نگاه ادیان الهی به سرنوشت نهایی بشر را مورد بررسی قرار دادیم.
در این قسمت به بررسی مهمترین شاخصه‌های تمدن مهدوی به عنوان بزرگترین تمدن جهانی اسلام می‌پردازیم.
مهدویت نماد تمدّن جهانی اسلام
مهدویت یک فلسفه بزرگ جهانی است، در این باور سخن از سراسر زمین است که به انسان‌های شایسته به ارث می‌رسد. سخن از «استخلاف» 1 در کره خاکی است. سخن از قوم، سرزمین، و یا نژاد ویژه نیست. اعتقاد به جامعه مهدوی و تمدّن اسلامی، باوری است فراگیر و فلسفه‌ای است جهانی که همه تمدّن‌ها و فرهنگ‌ها را زیر پوشش می‌گیرد.
به گفته شهید مطهری :
یک فرد، سه دوره کلی دارد: کودکی، که دوره بازی است، جوانی، که دوره خشم و شهوت است، و دوره عاقله مردی و پیری، که دوره پختگی و استفاده از تجربیات و دوره دور بودن از احساسات و دوره حکومت عقل است.
اجتماع بشری ] نیز [ سه دوره را باید طی کند: یک دوره، دوره اساطیر و افسانه‌ها و به تعبیر قرآن، دوره جاهلیت است.
دوره دوم، دوره علم است؛ یعنی دوره خشم و شهوت… ] و دوره سوم [ دوره‌ای که واقعاً در آن معرفت و عدالت و صلح و انسانیت و معنویت حکومت کند؟ چگونه می‌شود چنین دوره‌ای نیاید؟ مگر می‌شود خداوند این عالم را خلق کند.
… و بشر به دوره بلوغ خویش نرسیده، یک مرتبه تمام بشر را زیر و رو کند؟ ۲
عقل و خرد هر انسان خردمندی چنین داوری می‌کند. در راستای تکامل فردی و اجتماعی، باید روزی و روزگاری باشد که استعدادهای بشری جلوه‌گر شود، و غنچه‌های اندیشه‌ها بشکفد، مهرورزی‌ها رشد کند، و روح انسانیت و معنویت، فضای زندگی را بیاکند، تا در سایه اجرای عدالت فراگیر و همه سویه، فرهنگ و تمدّن بشری، به اوج خود برسد. و آسایش و آرامش، بر زوایای گوناگون جامعه پرتو افکند.
مراد ما از واژه تمدّن و فرهنگ، مفهوم گسترده آنهاست. هر تمدّنی، فرهنگ ویژه خود را دارد. تمدّن و فرهنگ هم در یکدیگر اثر می‌گذارند و هم از یکدیگر اثر می‌پذیرند. فرهنگ زیربنا و روح تمدّن است و تمدّن، بستر دامن‌گستری و رشد و بالندگی فرهنگ، تار و پودشان درهم تنیده است.
تمدّن اسلامی، هرآنچه را که در حوزه قلمرو تمدّن اسلام، با الهام از آموزه‌ها و اندیشه‌های اسلامی، ساخته شده، دامن گسترانده، ژرفا گرفته، لباس نو پوشیده، از کهنگی به در آمده و از حالی به حالی درآمده و دگرگونی ویژه پذیرفته در برمی‌گیرد، چه مادی باشد؛ مانند: معماری، کشاورزی و صنعت و چه معنوی؛ مانند: سنت‌ها، باورها، اندیشه‌ها، فلسفه‌ها و دانش‌های گوناگون.
روح تمدّن اسلامی، با بعثت پیامبر اکرم(ص) بر کالبد جامعه انسانی دمیده شد و در مدینه‌النبی، هسته نخستین تمدّن اسلامی، پی ریخته شد و کم‌کم، نسیم آن، فضاهای دیگر را درنوردید و به سرزمین‌های دیگر راه یافت و امت‌ها و ملت‌های دیگر را دگرگون کرد.
اسلام، با فرهنگ و اندیشه ناب و والای خود، راه را برای هر چه شکوفاتر شدن تمدّن اسلامی هموار کرد. تمدّن اسلامی، با الهام و استفاده از فرهنگ پرمایه و والای اسلام و بهره‌وری از تجربه ملت‌ها و تمدّن‌های پیشین، تمدّنی بی‌بدیل شد و سرزمین‌های بسیاری را زیر چتر خود گرفت و در پرتو خود از تاریکی و جهل به درآورد و به اوج روشنایی و دانایی رساند.
این تمدّن سترگ، قرن‌ها پایید و درخشید، کم‌کم، اختلاف‌ها، ناشایستگی‌های حاکمان، اشرافی‌گری‌ها، تجمل‌پرستی‌ها، دور افتادن مردمان و حاکمان از قانون‌ها و آیین‌های اسلامی، پایبند نبودن آنان به قانون‌های شریعت، آلودگی به گناه و ستم، تن‌پروری‌ها و تنبلی‌ها، خود بزرگ بینی‌ها و… سبب شد تمدّن اسلامی از اوج به فرود آید و از سرزمین‌ها کوچ کند و در دیگر سرزمین‌هایی که آن را پاس می‌دارند، قرار یابد و منزل گزیند.
اما این وعده خداوند است که بار دیگر پرهیزگاران و خداجویان و خداباوران، حاکم بر زمین خواهند شد و تمدّن مهدوی، به گونه گسترده و همه سویه، رخ خواهد نمود و بر تمام فرهنگ‌ها و تمدّن‌های زمان خود، چیره خواهد شد و مدینه مهدوی، به عنوان مدینه کرامت، عزت، برکت، عدل، امنیت، غیرت، اخوت، رحمت، رأفت، صلابت و مدینه ایده‌آل و دولت کریمه، ۳ طلوع خواهد کرد و به زمین روشنایی خواهد بخشید.
امام مهدی(عج) مدینه‌ای را سامان خواهد داد و بنیان خواهد گذاشت که وجهه «رحمه‌للعالمین» 4 بودن او بر همگان آشکار و حوزه رسالتش «کافه للناس بشیراً و نذیرا» 5 باشد.
تمدّن مهدوی، تمدّن مادی و معنوی است. این دوبال زندگی، با هم به پرواز در می‌آیند و همیشه و همه‌گاه، چه در اوج‌گیری‌ها و چه در فرودها، یکی کمک کار دیگری است و هیچ یک، بی‌نیاز از دیگری نیست. هر یک فلج شود و از کار بیفتد، دیگری را فلج می‌کند و از کار می‌اندازد.
اگر پرسیده شود که تمدّن مهدوی در جهان امروز، چگونه سر بر خواهد آورد. مهدی(عج) چگونه انسان امروز را با فکرها، اندیشه‌ها، سیاست‌ها، مکتب‌ها و گرایش‌های گوناگون در زیر یک پرچم گرد خواهد آورد و در برابر این همه ابزار جنگی می‌ایستد و مرام و مسلک نوینی را به جهانیان عرضه خواهد داشت؟
در پاسخ به این پرسش، باید به دو نکته توجه داشت:
الف) نشانه‌هایی وجود دارد و بیانگر این نکته است که: بشر، دیر یا زود، براساس فطرت وحدت‌جوی خویش، به سوی یگانگی، همکاری و همدلی، حرکت خواهد کرد:
خوشبختانه امروز بحث کردن از مسأله حکومت واحد جهانی، از پنجاه سال پیش آسانتر است. امروز، وقتی که صحبت از حکومت واحد جهانی می‌شود، به گوش آن‌قدر سنگینی نمی‌کند… چون خود دنیا، قطع نظر از معارف اسلامی همین حرف‌ها را می‌زند و به این طرف می‌رود. تعبیر دهکده جهانی به عنوان یک بحث کاملاً جدی، در محافل تصمیم‌گیر دنیا مطرح است. تعابیر دنیای تک قطبی و جهانی شدن… تأسیس بانک جهانی، صندوق بین‌المللی پول، تأسیس سازمان ملل، شورای امنیت، پلیس بین‌الملل، دادگاه جهانی بین‌المللی، و جهانی شدن اقتصاد، فرهنگ و کارهای سازمان‌هایی مثل یونسکو و یونیسف و بهداشت جهانی، نمونه‌ای از این اعمال است. 6
ب) بی‌گمان تلاش‌های آن حضرت در راستای پیشرفت تمدّن، توسعه و رشد فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی خواهد بود. همان گونه که در قلمرو تمدّن آغازین اسلامی، بین ملت‌ها، قوم‌ها و امت‌های گوناگون، همکاری، همراهی و هم فکری، که لازمه پیشرفت تمدّن واقعی بود، به‌وجود آمد و همزیستی مسالمت‌آمیز بین گروه‌ها و قوم‌ها و ملت‌های گوناگون ممکن شد، در زمان حضرت مهدی(عج) نیز چنین پدیده‌ای رخ خواهد داد و همدلی و همراهی جلوه‌گر خواهد گردید.
البته تمدّن اسلام، در آخر زمان، مانند تمدّن اسلام در آغاز، دنباله‌رو دیگر تمدّن‌ها و فرهنگ‌ها نخواهد بود؛ بلکه راه و رسم جدیدی را پی خواهد افکند، این تمدن با اینکه از همه تجربه‌های بشری بهره می‌برد، ولی چون گوهر آن، از وحی سرچشمه می‌گیرد و هسته اصلی و مرکزی آن را وحی و پیام الهی تشکیل می‌دهد و از هرگونه خرافه‌ای که در طول زمان بر چهره آموزه‌های اسلام نشسته، پاک و بری است، نو جلوه خواهد کرد، به گونه‌ای که گویا برای نخستین بار است، که چنین تمدّنی، با این ویژگی‌ها، چهره می‌نماید و جلوه‌گیری می‌آغازد. ۷
امام عصر(عج) روح تمدّن دینی را در کالبد تمدّن‌های کنونی خواهد دمید و روند تکاملی تمدّن‌ها را شتاب خواهد بخشید. آن حضرت، با استفاده از تمامی ابزار زندگی مدرن و پیشرفته و با به کارگیری سالم سلاح‌ها و تکنولوژی‌های موجود در جهان چهره زندگی انسان‌ها را دگرگون خواهد ساخت.
البته این آرمان با ایجاد مرکزیت یگانه و مدیریت و حاکمیت واحد و توانمند و فراگیر، جهانگیر و جهان شمول خواهد شد و این حقیقتی است که بر زبان رسول گرامی اسلام(ص) جاری شده است که فرمود:
لما عرج بی إلی السماء… قال الله عزّوجل و عزّتی و جلالی لاظهرنّ بهم دینی و لا´علینّ بهم حکمتی و لاطهرنّ الارض بآخرهم من أعدائی و لامکننّه مشارق الارض و مغاربها و لاسخرنّ له الریاح و لاذللنّ له السحاب الصحاب و لارقینّه فی‌الاسباب… ثم لادیمنّ ملکه و لاداولنّ الایام بین أولیائی إلی یوم القیامه. 8
در سیر و سفر آسمانی ] معراج [ … خداوند عزوجل به من فرمود: به عزت و جلالم سوگند! ] به دست دوستان و بندگان شایسته‌ام [ دین و آیینم را پیروز خواهم کرد و حق را برتری و اعتلا خواهم بخشید. زمین را به دست آخرین حجت، از نابکاران و دشمنان پاک خواهم ساخت و او را بر شرق و غرب عالم، چیره خواهم ساخت. بادها و ابرها را در اختیار او خواهم گذاشت اسباب پیروزی او را فراهم خواهم ساخت… آنگاه، حاکمیت و دولت او را تا برپایی قیامت میان دوستانم دست به دست قرار خواهم داد.{mospagebreak}
از این بیان نورانی به چند نکته می‌توان دست یافت:
ـ جهان در انتظار مصلحی است که روزی ظهور خواهد کرد و این وعده حتمی پروردگار است.
ـ آن ولی خدا، تمام زمین را از وجود تبهکاران و آلودگان پاک و پاکیزه خواهد کرد.
ـ حوزه حکومت و قلمرو نفوذ او شرق و غرب عالم را فرا خواهد گرفت.
ـ امدادهای غیبی و عوامل طبیعی به او یاری می‌رسانند.
ـ پس از پیدایش آن حاکمیت و رهبری، تمدّن دینی آخرین شیوه زندگی خواهد بود و تا پایان جهان و قیام قیامت پایدار خواهد ماند.
بنیان‌گذاری و ادامه حکومت و تمدّن آخرین، به دست بهترین بنده خدا، حضرت مهدی(عج)، و با کمک و یاری بندگان شایسته پروردگار خدا، پس از آن که همه نظام‌ها و رژیم‌های سیاسی جهان، امتحان خودشان را داده باشند، به عنوان آخرین حکومت در تاریخ تمدّن بشر، رخ می‌نماید و بشر تشنه عدالت و مدیریت صالح و سال را، اداره می‌کند.
امام صادق(ع) درباره این دولت می‌فرماید:
دولتنا آخر الدول ولن یبقی أهل بیت لهم دوله إلاّ ملکوا قبلنا لئلاّ یقولوا إذا رأوا سیرتنا، إذا ملکنا سرنا مثل سیره هؤلاء و هو قول الله عزّوجل: «والعاقبه للمتقین». 9
دولت و نظام ما، واپسین دولت خواهد بود. همه‌گونه دولت‌ها پیش از این سر کار خواهند آمد، تا نگویند اگر ما هم سر کار بودیم، چنین و چنان می‌کردیم. و این است آن حقیقتی که خداوند در قرآن فرموده: «عاقبت از آن پرهیزگاران است.»
پیام روشن این سخن معصوم(ع) آن است که: بشر باید تمام فراز و نشیب‌های سیاسی و اجتماعی را پشت سر بگذارد، همه‌گونه حکومت‌ها و دولت‌های بشری را پیش از ظهور تجربه کند، به ناکارآمدی و ناتوانایی آنها پی ببرد و ضرورت نظام توانمند و مدیریت شایسته و فراگیر را با تمام وجود احساس کند. در آن شرایط است که دولت حضرت مهدی(عج) به عنوان نظام رهایی‌بخش و رهبری کارآمد در سطح بین‌المللی و جهان اعلام موجودیت می‌کند و پایه‌های تمدّن جهانی خویش را با همکاری، همدلی، همراهی مردمان پروا پیشه و مددهای غیبی پی می‌ریزد و چهره دنیا را دگرگون می‌سازد.
پیامبر اکرم(ص) فرمود:
وی ] امام زمان [ هنگامی قیام می‌کند که دنیا را هرج و مرج فرا گرفته و کشورها به یکدیگر شبیخون می‌زنند، نه بزرگ به کوچک رحم می‌کند، نه نیرومند بر ناتوان مهر می‌ورزد. ۱۰
و نیز امام باقر(ع) فرمود:
قائم قیام نمی‌کند، جز در هنگامی که ترسی شدید مردم را فرا گرفته، بحران‌ها، آشوب‌ها، گرفتاری‌ها و بیماری آنان را در برگرفته باشد، کشتار وحشیانه، درگیری شدید و تفرقه دینی بین مردم محسوس شود و به گونه‌ای دچار رنج و افسردگی شده باشند که صبح و شام آرزوی مرگ کنند. آری وی در ناامیدی مطلق مردم، ظهور و خروج خواهد کرد! ۱۱
۳. جوهره تمدّن حضرت مهدی(عج)
تمدّن جهانی اسلام، به رهبری امام زمان(عج) دارای روح و جوهره ویژه‌ای است که دیگر تمدّن‌ها از آن بی‌بهره‌اند. جوهره ویژه تمدّن اسلامی، آموزه‌های وحیانی است. آموزه‌های وحیانی، به تمدّن اسلامی در گذشته جلوه ویژه‌ای بخشیده و آن را از حالت مادی صرف به درآورده و در هاله‌ای از معنویت قرار داده بود.
در تمدّن اسلامی استوار بر وحی، انسان رها نیست و خدایگان ندارد و خدای او یکی است که باید در برابر او به کرنش و نیایش بایستد. و از دایره بندگی خدا بیرون نرود: «یعبدوننی، لایشرکون بی‌شیئاً.» 12 این تمدّن رسالت دارد که انسان را از زمین برکند و آسمانی کند و او را با زیبایی‌ها و حقیقت‌های آسمان آشنا سازد و در بستر ارزشهای وحیانی و قرآنی، دنیای بهتر و زندگی ارزشمندتری را به وی ارزانی بدارد.
آنچه در تمدّن امروز بشری کمتر به چشم می‌خورد، خداست و دلبستگی به عالم معنی و پایبندی به اخلاق و ارزشهای والا.
تار و پود تمدّن مادی، سود بیشتر است و سرمایه‌اندوزی. سود بیش از هر راهی که ممکن شد. سرمایه‌اندوزی، با هر ترفندی که شد. مهرورزی، دیگر دوستی، عشق به خوبی‌ها، زیبایی‌ها، ارزش‌ها، پاکبازی‌ها، ایثارها و… در گردونه سودجویی و سرمایه‌اندوزی، معنی ندارد، و خوبی‌ها و ارزش‌ها در این گرداب رنگ می‌بازند.
در تمدّن سرمایه‌داری و مادی، مصرف زیاد، اسراف و تبذیر برای به گردش درآمدن کارخانه‌ها و گرم ماندن تنور سرمایه‌داری اصل است و باید با تمام توان آن را نگاهداشت.
سمت و سوی تمدّن مادی، غرور و غفلت است. تمدّن مادی، نه تنها از دین کمک نمی‌گیرد، بلکه آن را در بستگی‌ها و پیوندهای اجتماعی، ناکارا می‌داند.
این پندار در آن پایگاه وجود دارد که تمدّن را باید بدون در نظر گرفتن این ارزش‌ها، پایه‌ریزی کرد:
فکر خدا و زندگی اخروی را باید کنار گذاشت… باید رأفت و رقت قلب را دور انداخت. رأفت از عجز است. فروتنی و فرمانبرداری از فرومایگی است. حلم و حوصله، عفو و اغماض، از بی‌همتی و سستی است. مردانگی باید اختیار کرد. بشر باید به مرحله مرد برتر برسد. عزم و اراده داشته باشد. ۱۳
این است جانمایه و روح تمدّن غرب که از باب نمونه به آن اشاره کردیم. تمدّن اسلامی که به دست توانای امام عصر(ع) بنیان گذارده می‌شود و به تمام جهان گسترش می‌یابد، جوهره دینی و الهی دارد که این روح در کالبد تمدّن دارای جلوه‌هایی است از این دست:
۱ـ۳. گسترش عدل و احسان
در تمدّن جهانی اسلام، عدل و احسان سنگ زیرین است. عدالت اجتماعی، نخستین و بنیادی‌ترین کار امام زمان(عج) است. پیامبر(ص) و پیشوایان معصوم(ع) در ترسیم جامعه مهدوی، همه بر این حقیقت انگشت نهاده‌اند که او خواهد آمد و جهان پر از ستم و بیداد را پر از عدل و داد خواهد کرد. ۱۴ بنابراین، می‌توان گفت سرلوحه دگرگونی اجتماعی و سرآغاز انقلاب جهانی آن حضرت، احیای ارزشهای دینی و اجرای عدالت براساس آن ارزش‌ها و معیارهاست.
او، ادامه دهنده راه پیامبران و اولیاست، پیامبران وظیفه داشتند برابر کتاب و میزان، مردمان را به دادگری به‌پا دارند.
لقد أرسلنا رسلنا بالبینات و أنزلنا معهم الکتاب والمیزان لیقوم الناس بالقسط. 15
ما فرستادگان خود را با نشانی‌های روشن و پیغام‌های راست فرستادیم و با ایشان کتاب و ترازو فرستادیم، تا مردمان را به دادگری به پا دارند.
از این روی او نیز وظیفه دارد برابر کتاب و ترازویی که بر پیامبران فرو فرستاده شده، جامعه انسانی را به دادگری به پا دارد و از نارواها و ستم باز دارد:
إنّ الله یأمر بالعدل والاحسان وایتاء ذی‌القربی و ینهی عن الفحشاء والمنکر والبغی… 16 .
خدا به عدل و احسان و بخشش به خویشاوندان فرمان می‌دهد و از فحشا و زشتکاری و ستم نهی می‌کند.
این آیت و کریمه قرآنی، که اصول ارزشهای فردی و اجتماعی را ترسیم کرده و از ضد ارزش‌ها و پلیدی‌ها و ناروایی‌ها باز داشته است، به معنای واقعی و کامل در عصر ظهور پیاده خواهد شد. عدل، نگهداشت دقیق حقوق مردمان و مبارزه فراگیر، و همه سویه با نابرابری‌هاست. و احسان، جایگاه برتری در میان ارزشهای اجتماعی اسلام دارد که به یک معنی بالاتر از عدالت است. اگر پایه‌های حقوق انسانی، بر اساس عدالت اجتماعی استوار گردد، جلوه‌های احسان و نیکوکاری، فضای جامعه را می‌آکند.
به فرموده امام علی(ع)، عدل، قانونی است فراگیر: «سائس عام» 17 و احسان، ارزشی است ویژه: «عارض خاص» 18 وظیفه نخست در جامعه دینی، نهادینه کردن بنیادهای اجتماعی بر اساس عدل است. اگر مردم، در حکومتی که همه نهادها و ارکان آن، بر هرمف عدل استوار گشته، بزیند، ریشه‌های نوع دوستی، برادری، مهرورزی، توانا می‌گردند.
اشاره کردیم، جوهر اصلی نظام مهدوی، بندگی است، همان که خدا به آن فرمان داده: «أمر ألاّ تعبدوا إلا ّ إیّاه» 19 و بندگی وقتی به اوج می‌رسد که بنده در راه پیاده کردن آنچه که معبوش از همه چیز بیشتر دوست دارد، تلاش ورزد. اسماعیل بن مسلم می‌گوید: در محضر امام صادق(ع) بودم که شخصی از آن حضرت پرسید بین این دو آیه شریفه:
«إنّ الله یأمر بالعدل والاحسان» و «أمر ألاّ تعبدوا إلاّ إیّاه»، چگونه می‌توان جمع کرد؟{mospagebreak}
امام(ع) فرمود:
نعم، لیس للّه فی عباده أمر إلاّ العدل والاءحسان. 20
بله، خداوند برای بندگان خود، دستوری ندارد، جز اجرای عدالت و عمل به احسان.
به دیگر سخن «عدل» نماد مسائل اجتماعی اسلام است و «احسان» نماد مسائل اخلاقی آن. اگر این دو رکن رکین، در جامعه رواج یابد و ساختار اجتماعی بر این دو استوار گردد، دو واقعیت دیگر که از ویژگی‌های فرهنگ دینی حکومت مهدوی است، روشن می‌گردد: مساوات و مواسات.
تراز تمدن حضرت مهدی(عج) عدل است که در پرتو آن، دیگر ارزش‌ها جایگاه واقعی خود را می‌یابند.
یطهّر الله به الارض من کلّ جور و یقدّسها من کل ظلم… فاذا خرج وضع میزان العدل بین النّاس، فلا یظلم أحد أحداً. ۲۱
با وجود آن حضرت، جهان از هرگونه ستم پاک می‌شود… آنگاه که ظهور کند، میزان عدل را در میان مردم بنیان نهد، هیچکس به دیگری ستم روا نخواهد داشت.
۲ـ۳. استواری پیوندهای اجتماعی
تار و پود ساختار هر تمدّنی را افراد آن می‌سازند. مردم، با برخورداری از روح جمعی، پایه‌های تمدّن را بنیان می‌نهند و بر پویایی و بالندگی آن می‌افزایند. انسان‌ها، به پاره‌های پیکر تمدّن را می‌مانند که به هر نسبت پیوند وحیات جمعی آنان بیشتر و بالنده‌تر باشد، آثار توسعه و تمدّن و پیشرفت در جامعه آنان نمایان‌تر است. در آموزه‌های اسلامی، مفاهیم و واژه‌هایی وجود دارد که حاصل معنی و پی
ماهنامه موعود شماره ۳۴
پی‌نوشت‌ها :
۱ . سوره نور (۲۴)، آیه 55 .
۲ . سیری در سیره ائمه اطهار، شهید مطهری، ص 198، صدرا.
۳ . مفاتیح‌الجنان، شیخ عباس قمی، دعای افتتاح.
۴ . سوره انبیا(۲۱)، آیه 107.
۵ . سوره سبا(۳۴)، آیه 28.
۶ . از سخنان آقای هاشمی رفسنجانی، در دومین سمینار گفتمان مهدویت، مدرسه دارالشفاء، آبان 79.
۷ . کارنامه اسلام، زرین‌کوب، ص29، امیرکبیر، تهران.
۸ . بحارالانوار، ج52، ص312.
۹ . همان، ص 332.
۱۰. همان، ص 380.
۱۱. همان، ص 348.
۱۲. سوره مائده(5)، آیه 55؛ منتخب‌الاثر، آیه‌الله صافی گلپایگانی ص471.
۱۳. انسان کامل، شهید مطهری، ص 160، صدرا.
۱۴. منتخب‌الاثر، ص 247.
۱۵. سوره حدید(۵۷)، آیه 25.
۱۶. سوره نحل(16)، آیه 90.
۱۷. نهج‌البلاغه، حکمت 437.
۱۸. همان، حکمت 231.
۱۹. سوره یوسف(12)، آیه 40.
۲۰. تفسیر نورالثقلین، علی‌بن جمعه العروسی، ص 78، چاپ حکمت، قم.
۲۱. کمال‌الدین، شیخ صدوق، ج 2، ص 372.
۲۲. میزان الحکمه، محمدی ری‌شهری، ج، ص 45، ۹، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم.
۲۳. سوره قصص(28)، آیه 35.
۲۴. سوره عصر(۱۰۳)، آیه 4 و ۵.
۲۵. سوره مائده(5)، آیه 2.
۲۶. حکمت‌ها و اندرزها، شهید مطهری، ص 230، صدرا.
