موعود پایگاه اینترنتی موعود
کفر نعمتی که در آیات و روایات آمده، گاهی در مقابل نعمت‌های الهی است و گاهی در مقابل احسان و نیکی دیگران به انسان که آثار این دو متفاوت است.
«کفر» در لغت به معنای پوشاندن و مخفی کردن است که در مقابل شکر و سپاس‌گذاری قرار دارد، و «کفر نعمت» به معنای شکر نکردن احسانی است که به انسان می‌شود.[۱] از این رو عاقبت و آثار کفر نعمت را به دو صورت کلی می‌توان بررسی کرد. یکی از آن جهت که موجب از دست دادن منافع و فواید شکر نعمت خواهد شد؛ دوم ضررها و مشکلاتی که از ناحیه خود کفران نعمت به انسان می‌رسد.
الف. در بخش اول باید گفت؛ یادآوری نعمت‌های مادی و معنوی برای ایجاد انگیزه مثبت برای شکر و انگیزه منفی نسبت به کفران و ناسپاسی، از سنّتهای الهی است که توسط پیامبران(ع) اعمال می‌شود؛ نظیر آنچه حضرت هود(ع) به قوم خود، یعنی عاد[۲]، حضرت صالح(ع) به قوم خود، یعنی ثمود[۳] و حضرت موسی(ع) به قوم خود یعنی بنیاسرائیل[۴] فرمودند.
نکته‌ای که در این‌جا وجود دارد آن است که اصرار خدای سبحان و سفارش به شکرگذاری برای آن است که انسان در سعادت باقی بماند؛ زیرا انسانی که به یاد نعمت خدا نبوده و در اندیشه ولی نعمت خود نباشد نعمت را در راه باطل صرف میکند و در نتیجه سعادت خود را از دست خواهد داد.
توضیح اینکه، خدای سبحان هم طبع اوّلی انسان را (که غیر از فطرت است) به او تفهیم میکند و هم سنّت خود را گوشزد می‌نماید؛ درباره طبع اوّلی انسان میفرماید: «طبیعت انسان بر سوء استفاده است؛ هم نعمتها را کرامتی برای خویش میپندارد، [۵] و هم نعمت سبب سرکشی و روگردانی او می‌شود.»[۶]
درباره سنّت ثابت خود نیز میفرماید: «هر کس از نعمت الهی سوء استفاده کند، خدا نعمت را تغییر میدهد.»[۷]
به هر تقدیر، خدای سبحان برای اینکه انسان به کیفر تغییر نعمت مبتلا نشود، پیوسته با تعبیرهای گوناگون به او گوشزد میکند که به یاد نعمت حق باشید؛ گاهی با تعبیر «اذکروا» و گاهی با لفظ «اشکروا».[۸]
روشن است که ذکر و شکر نعمت و یادآوری و بازگویی آن، اگرچه مفهوماً از هم جدا هستند، ولی مصداقاً در کنار یکدیگرند؛ چراکه ذکر نعمت و یادآوری آن، زمینه شکر نعمت را فراهم میکند و مقدمهای برای بجا صرف کردن آن است.
ب. عواقب و مضرات کفران نعمت: کفر نعمتی که در آیات و روایات آمده، گاهی در مقابل نعمت‌های الهی است و گاهی در مقابل احسان و نیکی دیگران به انسان که آثار این دو متفاوت است.
عواقب کفر نعمت‌های الهی متعدد است که در قرآن به چند مورد آن اشاره شده است:[۹]
۱. هلاکت و نابودی کسانی که نعمت را کفران می‌کنند: «و این به شیوه خاندان فرعون بود و کسانى که پیش از آنها بودند. آنها آیات پروردگارشان را تکذیب کردند و ما به کیفر گناهانشان هلاکشان کردیم و خاندان فرعون را غرقه ساختیم، زیرا همه ستمکار بودند».[۱۰]
۲. تبدیل نعمت به نقمت و بلا، چنان‌که خداوند فرموده‌اند دست و پا و زبان و مال و فرزندش به ابزاری برای گرفتار شدن وی به عذاب مبدل میگردد و در این حال اگر مهلتی به آنان داده شود، در جهت کیفر سخت آنان خواهد بود.[۱۱]
۳. زوال نعمت و یا تغییر آن: در حدیث آمده است مردى از امام صادق(ع) در مورد آیۀ «فَقالُوا رَبَّنا باعِدْ بَینَ أَسْفارِنا وَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ» سؤال کرد. امام(ع) در جواب فرمودند: «این جماعت، گروهى بودند که چند روستای به هم پیوسته داشتند و اهل آنها همدیگر را مىدیدند، و نهرهاى روان و مالهاى زیاد داشتند. اما نعمتهاى خداى عز و جل را ناسپاسى نمودند، پس خداوند متعال نعمت‌هایی که در اختیار آنها بود را تغییر داد و سیل عَرِم را به سوى ایشان فرستاد که به سبب آن روستاهایشان را غرق کرد و خانهها را خراب نمود و مالهاى ایشان را از بین برد، و به جای آن باغ‌ها، دو باغ که حاصل آن میوۀ بدمزه اراک و کنّار بود، به آنها داد. بعد از آن فرموده است: «ذلِکَ جَزَیناهُمْ بِما کَفَرُوا وَ هَلْ نُجازِی إِلَّا الْکَفُورَ»؛ یعنى این عذاب عاجل، پاداش دادیم ایشان را، به سبب آن‌که کفرانِ نعمت ورزیده، بر رسولان ما کافر شدند، و آیا جزا مىدهم، مگر کفور را».[۱۲]
جا دارد در این‌جا به این نکته اشاره کنیم که این عذاب، از اقتضاى عمل گنه‌کاران ناشى مىشود نه از ناحیه خداوند؛ چرا که از ناحیه او جز رحمت و نعمت ناشى نمىشود. در قرآن کریم آمده است: «ما یفْعَلُ اللَّهُ بِعَذابِکُمْ إِنْ شَکَرْتُمْ وَ آمَنْتُمْ»، [۱۳] و «لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ وَ لَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابِی لَشَدِیدٌ».[۱۴] از این دو آیه به خوبى بر مىآید که اگر خداوند گنه‌کاران را عذاب مىکند، به اقتضاى ربوبیتش نیست، و عذاب او به افراد معینى تعلق مىگیرد که همان کسانی‌اند که نعمتش را کفران کردهاند. پس عذاب او مستند به گنه‌کاران است نه به او. همچنین از آیات کریمه قرآن بر مىآید که اصولاً عذاب همان فقدان رحمت است، همچنان‌که نقمت، عدم بذل نعمت است و این محروم کردن نعمت و رحمت، جز در مورد افرادى که به خاطر کفر و گناه استعداد رحمت و نعمت را از دست دادهاند، تحقق پیدا نمىکند.[۱۵]
در مورد عاقبت کفران احسانی که غیر خداوند به انسان نموده است، حضرت رسول(ص) فرمود: «هر کس که به او احسان شود، باید جزاى آن‌را بدهد، اگر نتوانست باید آن‌را ستایش کند و اگر چنین نکرد کفران آن نعمت را نموده است».[۱۶]
منابع
[۱]. ر. ک: ابن درید، محمد بن حسن، جمهره اللغه، ج ۲، ص ۷۸۷، نشر دار العلم للملایین، بیروت، چاپ اول.
[۲]. اعراف، ۶۹.
[۳]. اعراف، ۷۴.
[۴]. مائده، ۲۰.
[۵]. فجر، ۱۵.
[۶]. اسراء، ۸۳.
[۷]. انفال، ۵۳.
[۸]. ضحی، ۱۱.
[۹]. این نکته حائز اهمیت است که بر اساس آیۀ ۵۵ سوره نحل، کفر نعمت‌های الهی هدف و غایت مشرکان از شرک به خداوند متعال معرفی شده است. علت این امر آن است که اشتغال به محسوسات و مادیات، مادی‌گرى و دلبستگى به اسباب ظاهرى را در دل‌های مشرکان ملکه قرار داده، و آن ملکه پردۀ ضخیمى میان آنان و معرفت فطری آنها شده و توحید ربوبی را از یادشان برده است. آنها در برخورد با هر نعمتى سبب ظاهرى آن‌را به یاد مىآورند و به یاد مسبب اسباب یعنى خداى تعالى نمىافتند، و قهرا در برابر همان اسباب، خاضع گشته و از انقطاع آنها نگران مىشوند، ولى در برابر خدا نه خضوع دارند و نه خشوع بلکه و به همین دلیل به او و فرامین او کافر می‌شوند. پس کفر و شرک به خداوند، کفران نعمات او نیز می‌باشد (به علت غایتی که دارد) و نتیجۀ این کفران بسیار سنگین و دردناک است به گونه‌ای که خداوند متعال می‌فرمایند: «فتمتعوا فسوف تعلمون»[۹] یعنی «از این نعمات بهره ببرید که بعدا خواهید فهمید».
[۱۰]. انفال، ۵۴.
[۱۱]. توبه، ۵۵؛ آل عمران، ۱۷۸.
[۱۲]. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۳، ص ۶۷۸ – ۶۷۹، دار الحدیث، قم، چاپ اول، ۱۴۲۹ق.
[۱۳]. «اگر سپاس دارید و مؤمن باشید خدا را با عذاب شما چکار». نساء ۱۴۷.
[۱۴]. «و اگر سپاس دارید افزونتان دهم، و اگر کفران کنید عذاب من بسیار سخت است». ابراهیم، ۷.
[۱۵]. ر.ک: طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۸، ص ۲۷۴، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
[۱۶]. محدث نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج ۵، ص ۲۹۶، مؤسسه آل البیت(ع)، قم، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
اسلام کوئست
