اصول زنجیره ای رسانه دینی در خانه ۶ / اصل جایگزین سازی

وقتی استفاده از ابزاری خاص موجب بروز آسیب‌های فراوان برای کاربران می‌شود، مطمئناً باید به دنبال جایگزینی مناسب بود تا میزان آسیب‌ها را به حداقل رسانده و یا تهدید را به فرصت تبدیل کرد.اصل جایگزین سازی، از دو حیطه قابل بررسی است. اول آداب، رسوم و فرهنگ اسلامی – ایرانی است که به عنوان مهم‌ترین جایگزین مطرح است و در مرحله دوم استفاده از تولیدات و سرویس‌های بومی‌کشور. در ادامه توضیحات هرکدام از این دو مورد خواهد آمد.

 

 

آداب، رسوم و فرهنگ اسلامی – ایرانی
بهترین جایگزین برای ابزارهای نوین ارتباطی جهت کاهش آسیب‌ها و معضلات آن، آداب، رسوم و فرهنگ اسلامی – ایرانی است. تفکری که می‌گوید راه حل مشکلات فضای مجازی منحصر در فضای مجازی است، بسیار دور از واقعیت بوده و راهکارهایش کاربر را به ترکستان می‌برد. به عنوان مثال انسان موجودی اجتماعی است و نیاز به ارتباط با اطرافیان خود دارد. حال اگر بخواهیم پاسخگویی به این نیاز را منحصر در ارتباطات مجازی کنیم (این اتفاق متاسفانه در حال وقوع است)، ارتباطات اجتماعی و واقعیمان دچار آسیب‌های فراوانی می‌شود. در اینجا برای حل معضلات بوجود آمده نمی‌توان تنها از فضای مجازی مدد گرفت؛ بلکه باید از بستر و امکانات فضای واقعی برای حل مشکلات پدید آمده از ناحیه فضای مجازی، یاری خواست و ارتباطات واقعی را تعمیق و تقویت کرد. بهترین جایگزین آداب، رسوم و فرهنگ فراموش شده اسلامی ایرانی است و مهم‌ترین بستری که می‌تواند عمل جایگزینی را انجام داده و ضمن غنی سازی صحیح اوقات فراغت، فرهنگ اصیلمان را احیاء کند، خانواده و کارکردهای مربوط به آن است. به نظر می‌رسد موارد ذیل باید جایگزین ارتباطات نادرست فضای مجازی در خانواده‌ها شود:

گفتگو و تعاملات خانوادگی:

در حالی که قرآن انسان‌ها را به حسن معاشرت (تعامل و گفتگوی صحیح و سازنده) در خانواده‌ها امر می‌کند «وَعاشِرُو هُنَّ بِالْمَعْرُوفِ؛ و بازنان بطور شایسته معاشرت کنید»، مطابق برخی آمارها، میزان گفتگو در خانواده‌های ایرانی به طور متوسط تنها ۱۳ دقیقه در روز است. چنین آماری زنگ‌های هشدار را به صدا در می‌آورد و باید دانست که هر چه این عدد کاهش یابد، قطعاً پیامدهای ناگوارتری را به دنبال خواهد داشت. از این رو لازم است با فرهنگ سازی و اطلاع رسانی از طرق گوناگون میزان گفتگو و تعاملات درون خانوادگی افزایش یابد. پیامبر گرامی اسلام می‌فرماید: «الْخَلْقُ عِیالُ اللَّهِ وَ أَحَبُّ الْخَلْقِ إِلَی اللَّهِ مَنْ نَفَعَ عِیالَهُ وَ أَدْخَلَ السُّرُورَ عَلَی أَهْلِبَیتِه[۱]؛ مردم، خانواده خدا هستند. پس، محبوب‌ترین مردمان نزد خداوند، کسی است که به خانواده‌اش منفعت برساند و آنان را شاد و خوشحال سازد». همچنین در روایت دیگری امام موسی کاظم(ع) می‌فرمایند: «الْخَلْقُ عِیالُ اللَّهِ فَأَحَبُّهُمْ إِلَیهِ أَحْسَنُهُمْ صَنِیعاً إِلَی عِیالِه[۲]‌؛ مردم، خانواده خدا هستند. پس، محبوب‌ترین مردم نزد خداوند، خوش رفتارترین آن‌ها نسبت به خانواده‌اش است.»

صله ارحام:

ارتباط با اقوام و بستگان، از بهترین راهکارهای پاسخ گویی به نیازهای ارتباطی انسان‌هاست. دین اسلام به عنوان دین کامل، به صله ارحام و رفت و آمد اقوام، سفارش‌های فراوانی کرده است. با تقویت و تعمیق ارتباط با اقوام، ضمن کاهش نیاز به ارتباطات مجازی، از فواید فراوان آن نیز بهره مند می‌شویم. امام موسی کاظم علیه السلام می‌فرماید: «صِلَهُالْأَرْحَامِ تُحَسِّنُ الْخُلُقَ وَ تُسَمِّحُ الْکفَّوَ تُطَیبُ النَّفْسَ وَ تَزِیدُ فِی الرِّزْقِ وَ تُنْسِئُ فِی الْأَجَلِ[۳]؛ صله رحم خلق را نیکو و دست را باز و نفس را پاکیزه و روزی را زیاد کند و مرگ را پس اندازد.» در روایت دیگری پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد(ص) می‌فرماید: «إِنَّ أَعْجَلَ الْخَیرِ ثَوَاباً صِلَهُ الرَّحِمِ[۴]؛ همانا سریع ‌ترین خیر از نظر ثواب که به انسان می‌رسد، صله رحم می‌باشد»

ارتباط با همسایگان و نزدیکان:

یکی دیگر از آموزه‌های مترقی اسلام، ارتباط و رفت و آمد با مسلمانان است. پیامبر بزرگوار اسلام حضرت محمد(ص) می‌فرماید «اخْتِلَافُ أُمَّتِی رَحْمَه[۵]؛ رفت و آمد امت من بایکدیگر، رحمت است[۶]». بنابر این روایت، رفت و آمدها موجب جلب رحمت الهی است و مسلماً در پرتو جلب رحمت الهی، برکات زیادی نهفته است. به عنوان مثال امام موسی کاظم علیه السلام می‌فرمایند: «تَزَاوَرُوا فِی بُیوتِکمْ فَإِنَّ ذَلِک حَیاهٌ لِأَمْرِنَا رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً أَحْیا أَمْرَنَا[۷]؛ در خانه‌هایتان به دیدار یکدیگر بروید که این کار باعث حیات امر ماست، رحمت خدا بر آن بنده ای که امر ما (اهل بیت) را احیاء کند.» به بیان دیگر حیات دینی ما نیز وابسته به احیاء سنت‌های حسنه ای مانند ارتباط نزدیکان و افراد مورد اطمینان است. از این رو به جد توصیه می‌شود که قسمتی از وقت خود را به رفت و آمد با برادران دینی خود اختصاص دهیم.

فرزندآوری:

فرزند آوری علاوه بر فواید معنوی مانند مباهات پیامبر بزرگوار اسلام(ص) در روز قیامت[۸]، موجب کسب برکات مادی و دنیوی نیز می‌شود. وقتی تعداد فرزندان زیاد باشد، بچه‌ها با همدیگر بازی می‌کنند و شخصیت آن‌ها از جهات مختلف به خوبی رشد می‌کند. بازی و سرگرم شدن بچه‌ها با یکدیگر فواید بسیار زیادی دارد اما در موضوع بحث ما، موجب کاهش مراجعه بچه‌ها به فضای نامناسب مجازی اعم از سخت افزاری و نرم افزاری می‌شود.

بازی‌ها و تفریحات سالم:

بازی و تفریحات سالم، علاوه بر جذابیت فراوان، از یک سو موجب مسرت و شادی افراد می‌شود و از سوی دیگر می‌تواند زمینه‌های رشد معنوی، تقویت خلاقیت، پرورش جسم را فراهم کرده و نقاط ضعف و قوت کودکان را نشان دهند. بازی از نیازهای اساسی و اولیه کودکان می‌باشد که باید به شکل صحیح و واقعی به این نیاز پاسخ داد. دین اسلام به این مهم توجه فراوانی کرده، ضمن بیان اهمیت آن، شاخصه‌های آن را نیز بیان کرده است. پیامبر اعظم صلی‌الله علیه و آله در مورد بازی کردن می‌فرمایند: اِلهُوا و العَبوا؛ فإنّ یأکرَهُ أن یریفی دِینِکم غِلظَهٌ[۹]؛ تفریح و بازی کنید؛ زیرا من خوش ندارم که در دین شما، سختی و خشونت دیده شود.» در سیره رسول خدا آمده است: «کانَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَینُ یرْکبَانِ ظَهْرَالنَّبِی(ص) وَ یقُولَانِ حَلْحَلْ وَ یقُولُ نِعْمَ الْجَمَلُ جَمَلُکمَا.؛ امام حسن و امام حسین علیهم السلام بر پشت مبارک پیامبر خدا(ص) سوار می‌شدند و می‌گفتند: حرکتکن. رسول اکرم هم می‌فرمود: شتر شما خوب شتری است.» همچنین آن حضرت در مورد شیوه بازی با کودکان نیز می‌فرمایند: «مَنْ کانَ عِنْدَهُ صَبِی فَلْیتَصَابَ لَهُ[۱۰]؛ هرکس را کودکی در کنار است باید با وی چون کودکان هم بازی شود.» بنابراین والدین نباید مسائلی چون کمبود وقت و یا خستگی را بهانه قرار داده و بچه‌ها را از این موهبت محروم کنند.

داستان‌گویی:

داستان گویی از روش‌های خوب تربیت دینی است بگونه ای که قرآن از این روش برای بیان مهم‌ترین و عالی‌ ترین مفاهیم تربیتی استفاده می‌کند. در زمان های نچندان دور، نقل داستان در خانواده‌ها خصوصاً توسط پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها به عنوان یک سنت اسلامی – ایرانی، هم موجب سرگرمی‌کودکان می‌شد و هم با انتخاب داستان‌های مفید و هدفمند، روش تربیتی مناسبی برای کودکان به حساب می‌آمد. این سنت نیکو اکنون با ورود فناوری‌های نوین ارتباطی رو به فراموشی است. خانواده‌ها می‌توانند با احیاء این سنت حسنه، وقت فراغت کودکان را به خوبی پرکرده، صمیمیت را در خانواده افزایش دهند. به عنوان مثال کتاب کلیله و دمنه که هم اکنون با قلمی سلیس و روان بازنویسی شده، از جمله کتاب‌های جذاب و پند آموز برای چنین جلساتی می‌باشد. همچنین حافظ خوانی یکی از سنت‌های اصیل ایرانی بود که با احیاء آن، جایگزین خوبی برای استفاده نابجا از ابزارهای نوین ارتباطی یافته‌ایم.

رعایت مجموع موارد فوق، نیاز به ارتباط، گفتگو، تعامل و تبادل اطلاعات را به صورت حقیقی پاسخ می‌دهد و بعد اجتماعی بودن انسان را تقویت می‌نماید. در این صورت شاهد کاهش مراجعه کاربران به فضای مجازی خواهیم بود. زیرا نیاز به ارتباط و حضور در اجتماع، به صورت صحیح و حقیقی پاسخ داده شده است.

سخت‌افزار و نرم‌افزارهای بومی
وقتی از آسیب‌های فضای مجازی صحبت می‌شود، بلافاصله کاربران، سرویس‌های جایگزین را مطالبه می‌کنند. خصوصاً اگر مباحث پیرامون اینترنت، بازی‌های رایانه ای و شبکه‌های اجتماعی مطرح و مسائل فرهنگی و امنیتی نیز جلو ویژه ای بیابد.

 

خوشبختانه هم اکنون جایگزین‌های مناسبی برای سرویس‌های غربی در داخل کشور وجود دارد که به اختصار برخی از آن‌ها را ذکر می‌کنیم:نکته قابل توجه در مورد جایگزینی سرویس‌ها آن است که کاربران بیان می‌کنند سرویس‌های جایگزین بومی نباید امکانات و قابلیت‌های کمتری از سرویس غیر بومی داشته باشند و الا کاربران میل و رغبتی برای استفاده از این سرویس‌ها نخواهند داشت. در پاسخ ذکر دو نکته بسیار ضروری است:

الف) خدمات غیر بومی هم در ابتدا با کمبودها، اشکالات و نواقص زیادی عرضه شدند و به مرور زمان و با صبر و تحمل کاربران، نواقص رفع شده و رو به تکامل نهادند. این روند طبیعتاً باید برای برنامه‌های داخلی نیز طی شود.

ب) یکی از مباحث انحرافی که توسط رسانه‌ها به ذهن‌ها القاء شد، جایگزینی غیر عاقلانه است. به این معنا که هر خدماتی، صرف نظر از ذات، آثار و تبعات آن نیاز به جایگزین بومی از همان جنس دارد. مثلاً برای مقابله با سیگارهای آمریکایی، نیاز است یک جایگزین ایرانی از همان جنس برای آن در نظر گرفته و خودمان دست به تولید سیگار بزنیم!. سیگار با تمام مضراتش اگر توسط خودمان هم ساخته شود، همان نتیجه را در بر دارد. در واقع خودمان با دست خودمان، خویشتن را به کشتن داده‌ایم در حالی که قرآن می‌فرماید: «وَ لاتُلْقُوا بِأَیدیکمْ إِلَی التَّهْلُکه[۱۱]؛ و خویشتن را به دست خویش به هلاکت میندازید».

به این مثال‌ها توجه بفرمایید:

آیا عاقلانه است کودک خردسالی که با چاقوی خارجی بازی می‌کند، چاقو را از او گرفته و یک چاقوی ایرانی به او بدهیم؟
کودک ۱۱ ساله ای مبتلا به خود ارضایی است؛ چه چیز را باید جایگزین خود ارضایی او کنیم؟
اسلام به عنوان دین برگزیده الهی، چه چیز را جایگزین شراب کرد؟

باید توجه کرد که گاهی جایگزینِ یک ابزار و یا سرویس نامناسب، از جنس همان ابزار نخواهد بود و گاهی ممکن است حتی ماهیتاً با اصل ابزار و یا سرویس متفاوت باشد. مثلاً وقتی از کودک چاقو را می‌گیریم به او عروسک و یا ماشین اسباب بازی می‌دهیم. سیگار را از فرد سیگاری گرفته ذهنیت وی را نسبت به سیگار عوض می‌کنیم و به او تنقلات می‌دهیم. برای فرد مبتلا به خود ارضایی در صورت رسیدن به شرایط مطلوب دینی ازدواج و در غیر این صورت با استفاده از روش‌های گوناگون وقت فراغتش را پُر کرده و بعد معنوی وی را تقویت می‌کنیم. در صدر اسلام، ازدواج موقت، به عنوان جایگزین شراب معرفی شد. در تمام مثال‌های فوق، ماهیت چیزی که به عنوان جایگزین معرفی شد، با اصل آن تفاوت ماهوی دارد. بنابراین جایگزین یک تبلت خارجی برای کودک و نوجوان تبلت ایرانی نیست. همچنین تنها با عنوان جذابی چون سیم کارت و یا تبلت دانش آموزی[۱۲] نمی‌توان آسیب‌های آن را برای کودکان، نوجوانان و جوانان کاهش داد. بلکه بهتر است روند پیشنهادی ذیل برای سیمکارت طی شود:

بچه‌ها تنها با شماره تلفن‌هایی که به تأیید والدین رسیده است، بتوانند تماس برقرار و یا دریافت کنند. مثل شماره تلفن والدین، اولیاء مدرسه، برخی از اقوام، چند تن از دوستان، پلیس، اورژانس و ….
هر پیامکی که توسط بچه‌هاارسال و یا دریافت می‌شود، یک نسخه از آن برای والدین نیز ارسال شود.
سیم کارت به نام یکی از والدین باشد.

در این صورت خواهیم دید که آسیب‌های احتمالی بر اثر استفاده نادرست از سیم کارت، چقدر کاهش پیدا می‌کند.

[۱]. دعائم الاسلام، ج ۲، ص ۳۲۰. [۲]. مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج ۱۲، ص ۳۸۸. [۳]. اصول کافی، ج ۲، ص ۱۵۳. [۴]. وسائل الشیعه، ج ۲۱، ص ۵۳۶. [۵]. وسائل الشیعه، ج ۲۷، ص ۱۴۱. [۶]. اختلاف در این روایت به معنای تضاد عقیده نیست، بلکه مانند آیه شریفه ۶ سوره مبارکه یونس « إِنَّ فِی اخْتِلاَفِ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ وَمَا خَلَقَ اللّهُ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ لآیَاتٍ لِّقَوْمٍ یَتَّقُونَ »، به معنای آمد و شد می‌باشد. [۷]. بحارالانوار، ج ۲، ص ۱۴۴. [۸]. قال النبی(ص): «تَنَاکحُوا تَکثُرُوا فَإِنِّی أُبَاهِیبِکمُ الْأُمَمَ یوْمَالْقِیامَهِ وَلَوْ بِالسِّقْطِ؛ ازدواج کنید و بر نسل خود بیافزایید. بدرستی که من در روز قیامت بر امت مسلمان خود مباهات می‌کنم حتی اگر سقط شده باشد.» [۹]. نهج الفصاحه، ص ۲۵۹. [۱۰]. وسائل الشیعه، ج ۲۱، ص۴۸۶.

[۱۱]. سوره مبارکه بقره، آیه ۱۹۵.

[۱۲]. سیم کارت‌هایی که به صورت رایگان در اختیار دانش آموزان قرار گرفت، خطراتش به مراتب بیشتر از دیگر سیمکارت ها است. زیرا این سیمکارتها بی نام بوده و بستر مناسبی برای جرم و بزه به شمار می‌رود.