چرا الگوی مصرف در ایران اینقدر به هم ریخته است؟

مسلمان واقعی را نه‌تنها از رعایت ارزشهای دینی و انجام تکالیف عبادی می‌توان شناخت، بلکه معیار میزان تعبد یک مسلمان را می‌توان در گفتار، رفتار و الگوی مصرف او مشاهده کرد و مهمترین اینها را باید در مدیران و افراد شاخص جامعه دید که برای مردم الگو هستند.

متأسفانه نفوذ فرهنگ مصرف‌گرایی به کشورهای اسلامی این الگوی واقعی را بر هم زده است؛ در این شرایط برخی مسلمانان دین را صرفاً اجرای برخی اصول عبادی مانند نماز و روزه، حج، حجاب و از این قبیل می‌دانند و در رعایت ارزشهای حاکم بر مقوله مصرف کاملاً بی‌توجه هستند.

بررسی آمارهای ۳۶ قلم از اقلام مصرفی در کشور ما نشان‌دهنده عدم تطابق الگوی مصرف اکثریت جامعه با الگوهای مصرف اسلامی است.

این تحقیق مختصر زمینه‌ای است جهت بررسی علل و مبانی این مصرف‌گرایی و تلاش مسئولین کشور جهت ارتقاء فرهنگ اسلامی در تنظیم الگوی مصرف با الگوهای اسلامی.

مقدمه

الگوی مصرف هر جامعه نشان‌دهنده فرهنگ اصیل یا تغییر یافته آن جامعه است. با توجه به اینکه رفتار فردی نشأت گرفته از اندیشه، تفکر، اعتقادات و فرهنگ هر فرد است با بررسی الگوی رفتاری هر فرد ــ از جمله الگوی مصرف ــ می‌توان به ریشه‌های فکری و اعتقادی فرد و نیز کل جامعه پی برد.

دین اسلام درباره مصرف سفارشها و تأکیدات بسیار روشنی دارد؛ قرآن و سیره پیامبر اسلام نشان‌دهنده اهمیت این موضوع و پرهیز از اسراف و مصرف‌گرایی است. برای مثال قرآن کریم، در آیه ۲۶ از سوره اسراء، می‌فرماید: «وَ آتِ ذَا الْقُرْبى‏ حَقَّهُ وَ الْمِسْکِینَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ وَ لا تُبَذِّرْ تَبْذِیراً، إِنَّ الْمُبَذِّرِینَ کانُوا إِخْوانَ الشَّیاطِینِ وَ کانَ الشَّیطانُ لِرَبِّهِ کَفُوراً»؛ «و حق نزدیکان را بپرداز و (همچنین) مستمند و وامانده در راه را، و هرگز اسراف و تبذیر مکن؛ چرا که تبذیرکنندگان برادران شیاطینند، و شیطان کفران (نعمتهاى) پروردگارش کرد.»

همچنین خطاب به اسرافکاران می‌فرماید: «إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدی مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کَذَّابٌ»؛ و شاید معروفترین آیه قرآن‌کریم در اصلاح الگوی مصرف آیه شریفه «کُلُواْ وَاشْرَبُواْ وَلاَ تُسْرِفُواْ» باشد.
«اسراف» از هر نوع و با هر روشی جامعه را به نابودى می‌کشد. قرآن مجید این حقیقت را چنین بیان می‌فرماید: «ثُمَّ صَدَقْناهُمُ الْوَعْدَ فَأَنْجَیناهُمْ وَ مَنْ نَشاءُ وَ أَهْلَکْنَا الْمُسْرِفِین‏»؛ «سپس وعده‌ه‏ایى را که به آنها داده بودیم وفا کردیم، آنها و هرکس را می‌خواستیم (از چنگال دشمنانشان) نجات دادیم، و مسرفان را هلاک نمودیم» و نیز می‌فرماید «وَ کَذلِکَ نَجْزِی مَنْ أَسْرَفَ وَ لَمْ یؤْمِنْ بِآیاتِ رَبِّهِ وَ لَعَذابُ الْآخِرَهِ أَشَدُّ وَ أَبْقى‏»؛ «و اینگونه جزا مى‏‌دهیم کسى را که اسراف کند و ایمان به آیات پروردگارش نیاورد و عذاب آخرت شدیدتر و پایدارتر است.»

هدر رفتن منابع اقتصادی جامعه

اسراف منابع عظیم جامعه ــ از قبیل نفت، منابع معدنی و مزیتهای نسبی اقتصادی کشور ــ را هدر می‌دهد؛ هرچند که منابع و سرمایه‌های کشور سرشار باشد. علی(ع) می‌فرماید: «الْإِسْرَافُ‏ یُفْنِی‏ الْجَزِیلَ‏»؛ اسراف ثروت زیاد را هم به فنا می‌دهد. به هر حال اسراف و تبذیر هم جزو معاصی کبیره است و هم سبب آسیب به فرد و اجتماع می‌شود.

متأسفانه مقایسه تطبیقی آمار مصرف کشور ما با کشورهای دیگر نشان دهنده اسراف و تبذیر در ۳۵ قلم از مواد مصرفی است. جدول ۱ فهرست این اقلام و مقایسه آن با استاندارد های جهانی الگوی مصرف است.

این مطالعه دو مورد مغایرت را بین فرهنگ مصرف کشور و الگوهای اسلامی نشان می‌دهد:

اول: شامل اقلام یا رفتارهایی که در جهان مصرف آن کمتر از ایران است؛ مانند مصرف انرژی، آب، برق، گاز، بنزین، نمک، قند و شکر، روغن و غیره که میزان مصرف در ایران معمولاً بسیار بالاتر از نرم جهانی و گاهی تا ۶ برابر حد استاندارد است.

دوم: در اقلام و رفتارهایی که مصرف مقداری از آن برای سلامتی مفید است و توصیه می‌گردد و لیکن میزان مصرف ما کمتر از استانداردهای جهانی است؛ این هم برخلاف توصیه‌های اسلام است؛ مانند مصرف شیر، گوشت؛ ماهی، ورزش و تحرک و موارد دیگر.

چرا ما به‌عنوان ایرانیانِ مسلمانِ با فرهنگ و متمدن این‌گونه رفتارهای غلط و به دور از آموزه‌های فرهنگی و دینی خود را انجام می‌دهیم؟ ریشه این اسراف‌گرایی، در رفتار و کردار از کجاست؟ چرا شعارهای زیبا می‌دهیم، ولی در عمل بر خلاف آن عمل می‌کنیم؟ چرا با اینکه همه ما خطرات اسراف‌گریها در ایجاد اختلال سبک زندگی، اشکالاتی که در سلامتی جسم و روح و روان ایجاد می‌کند و آسیبهایی که به محیط‌زیست می‌رساند و منابع و سرمایه‌های کشور را هدر می‌دهد واقف هستیم، باز شاهد روند افزایشی رفتارهای پر خطر و آسیب‌زا هستیم؟

می‌توانیم چند مورد را به‌عنوان عوامل محتمل اختلال در سبک زندگی و الگوی نامناسب مصرف مطرح کنیم؛ و در ادامه پیشنهاداتی جهت اصلاح این روند ارائه خواهیم کرد.

به نظر می‌رسد بیش از هرچیز موارد زیر در توسعه آسیبها و اختلال سبک زندگی مؤثر است:

• تناقض بین شعارها و رفتارهای برخی مدیران کشور که شعار عدم اسراف و تقوا و اصلاح می‌دهند، ولی در عمل زندگیهای اشرافی، تجمل‌گرایی و گاه تبعیض را ترویج می‌دهند.
• عدم فرهنگ‌سازی و نهادینه‌کردن سبک زندگی سالم و الگوی مناسب مصرف از کودکی در مهدها، مدارس، دانشگاهها و جامعه.
• تبلیغات نامناسب رسانه‌ها که سبب توسعه فرهنگ مصرف‌گرایی و اختلال در سبک زندگی می‌شود.
• عدم توجه فرد فرد ما و رعایت سبک زندگی و الگوی مصرف سالم.

جدول ۱ مقایسه مصرف اقلام مختلف در ایران و جهان

بررسی جدول فوق نشان‌دهنده عدم تطابق الگوی مصرف با ارزشهای تأکید شده اسلام در این موارد است. به نظر می‌رسد تنها راه برای کنترل بحران فزاینده مصرف در ایران فرهنگسازی برای «اصلاح الگوی مصرف» است که لازم است از دوران کودکی آغاز گردد.

یک مثال

علی‌رغم تأکیدات اسلام بر این موضوع اکنون جوامع غربی به مقوله آموزش و فرهنگ‌سازی اهتمام ویژه‌ای دارند. بنده به‌دلیل تحصیل و حضور درازمدت در خارج کشور از نزدیک شاهد این فرهنگ‌سازی بوده‌ام. برای مثال سال اولی که بنده و خانواده‌ام برای تحصیل در مقطع دکتری در شهر کپنهاگ دانمارک اقامت داشتیم، با سه سالگی پسرم مقارن شد. در شب تولد او زنگ در به صدا درآمد؛ فردی با لباس اداره پست گفت پسر شما امروز سه ساله شده و شهرداری شهر برای ایشان هدیه‌ای فرستاده است؛ لطفا پاکت را باز کرده و دستورالعمل آن را رعایت کنید. ما جعبه را باز کردیم و متوجه شدیم حاوی یک هدیه برای پسرم است ــ شامل یک ماشین اسباب‌بازی، یک نوار کاست و یک دفترچه. در یادداشت نوشته بود بر اساس قوانین کشور فرزند شما اکنون باید قوانین ترافیک و تردد در معابر عمومی را یاد بگیرد. کتابچه به‌شکل کارتون و نوار با صوت این موارد را آموزش می‌داد؛ ما هم کمک کردیم و به او آموزش دادیم؛ ضمن اینکه چند روز بعد خانمی از همان اداره برای آموزش عملی مراجعه کرد و پسرم همراه مادر و آن خانم برای آموزش عملی به بیرون و محیط واقعی شهر مراجعه کردند. در مهدهای کودک، مدارس و مراکز آموزشی هم شرایط به همین صورت بود. درواقع رعایت قوانین و مقررات را در ذهن کودک نهادینه می‌کنند تا به رفتار قانونمند تبدیل شود. در کشور ما متاسفانه اینگونه فرهنگ‌سازیها به رفتار تبدیل نمی‌شود.

پیشنهاد

مجلس شورای اسلامی، شورای عالی انقلاب فرهنگی، وزارت آموزش و پرورش، وزارت بهداشت، رسانه ملی و تمام رسانه‌های مکتوب، تصویری، صوتی و مجازی باید با افزایش آگاهی و فرهنگ‌سازی و آموزش و تربیت از دوران مهدکودک و دبستان، و نیز در سایر مراکز آموزشی، اصلاح تدریجی روند زندگی سالم در جامعه را در دستور کار قرار دهند.