موعود پایگاه اینترنتی موعود
ترکمنستان یکی از کشور های همسایه ایران است که در بخش آسیای مرکزی قرار گرفته و از دیر باز مسلمانان با این نقطه از کره خاکی ارتباط برقرار کرده و توانسته‌اند بر برخی از آداب و رسوم و فرهنگ های این کشور تاثیر بگذارند.
به گزارش«شیعه نیوز»، کشور ترکمنستان یکی از کشور های آسیای مرکزی می‌باشد که بعد از استقلال از شوروی همانند سایر جمهوری های این کشور در صدد بازگشت به هویت خود و به دست آوردن هویتی مستقل از دوران شوری است، ترکمنستان تعداد قابل توجهی ازمسلمانان را در خود جای داده، مسلمانان بومی و مهاجر عمده گروه های اسلامی در این کشور را تشکیل می دهند، بنابراین در راستای آشنایی با وضعیت دین و آئین مذهبی در آن دیار، خصوصا وضعیت مسلمانان ترکمنستان؛ مطلب ذیل ارائه شده است:
مقدمه:
ترکمنستان با پسوند فارسی- اِستان به معنی سرزمین ترکمن ها است، این کشور از سده دهم میلادی خانه و کاشانه گروهی از مردم ترکی بوده است که از آن زمان به این سو ترکمن نامیده می‌شوند. ترکمن ها نوادگان و بازماندگان اُغوزها به شکل کنفدراسیونی از قبیله هایی که از امپراتوری گؤُک تؤرک (سده های پنجم تا هشتم میلادی) در نزدیکی مغولستان به بیرون از آن امپراتوری کوچ کردند، به شمار می روند. پنداشت کلی بر این است که عبارت ترکمن در مورد اغوزهایی که به اسلام گرویده بودند بکار برده شد تا از دیگر اغوزها بازشناخته شوند، اگرچه این پنداشت چندان قطعی نیست چراکه مسائل سیاسی نیز باید در نحوه نامیدن ترکمن ها دخیل بوده باشد. به هر دلیلی که که این نامگذاری انجام شده باشد امروزه نام ترکمن جایگزین عنوان اغوز شده است. [۱]
اکثریت ترکمن ها در کشور ترکمنستان زندگی می‌کنند، که پیشتر به نام جمهوری سوسیالیستی شوروی، ترکمن اتحاد شوروی خوانده می‌شد. جمعیت درخور ملاحظه ای از ترکمن ها در کشورهایی همچون ایران، افغانستان، عراق و ترکیه زندگی می‌کنند. همچنین گروهی از ترکمن ها در آذربایجان زندگی می‌کنند که تروخمن خوانده می‌شوند.
ترکمنستان بر کرانه های دریای مازندران یا کاسپین، در شمال ایران و افغانستان واقع شده است. این کشور در شمال باختری مرز کوتاهی با قزاقستان داشته و در خاور با ازبکستان هم مرز است. [۲]
۹۰ درصد خاک ترکمنستان از دو صحرای قزل قوم و قره قوم تشکیل یافته است که پهنه گسترده ای از این صحرا بی سکنه است. آبراه قره قوم بخش گسترده ای از کشور را آبیاری می‌کند.
تابستان های ترکمنستان داغ و زمستان هایش سرد و یخبندان است، اما بارش برف بسیار اندک رخ می دهد. ترکمن ها شیوه زندگیشان را با محیط صحرا هماهنگ نموده‌اند. آنها در تابستان ها برای خنک نگه داشتن بدن خود چای سبز داغ می نوشند و هنگام ستیز و نبرد از صحرا به عنوان امتیازی برای خود بهره گرفته‌اند. در دهه ۱۹۲۰ هنگامی‌که باسمه چی ها یا اعضای جنبش ملی آزادسازی ترکمنستان از نیروهای نظامی روسیه گریختند، به صحرا پناه بردند. [۳]
زبان ترکمنی عضوی از شاخه اغوزی خانواده زبان های ترکی است. این زبان نزدیکترین زبان به زبانی است که در ترکیه و آذربایجان صحبت می‌شود، در عین حال از فهم پذیری دوجانبه بالایی نسبت به دیگر گویش های ترکی برخوردار است. واژه های فراوانی از زبانهای پارسی، عربی و روسی بویژه برای عبارتهای فنی و دانشی در این زبان وجود دارند.
نویسندگان ترکمن همانند دیگر ترکها تا سده هجدهم میلادی یعنی سرآغاز پیدایش یک زبان ادبی ترکمنی متمایز، نوعی زبان ادبی ترکی متداول و مشترک به نام چاگاتایی را به کار می‌بردند. زبان ترکمنی هنجار شده امروزی در دهه ۱۹۲۰ از گویش های یموت و تکه ترکمنی ساخته شد، چراکه شوروی ها خواهان ساختن یک نوع زبان ادبی ملی متمایز ترکمنی بودند. گویش های قبیله ای و محلی که همواره نسبت به یک دیگر فهم پذیر بوده‌اند، اکنون یک دستور زبان و زبان نوشتاری مشترک دارند. ترکمن ها و دیگر ترکها که برای قرنها از شیوه نگارش بر پایه الفبای عربی بهره می‌بردند، این الفبا را در سال ۱۹۲۶ با یک شیوه نگارشی بین المللی بر پایه الفبای لاتین جایگزین نمودند. شوروی ها در سال ۱۹۴۰ با تغییر سیاست خود الفبای لاتینی را نیز با الفبای سیریلیک جایگزین نمودند. پس از فروپاشی شوروی ترکمن ها بار دیگر الفبای لاتین را برای نگارش زبان خود برگزیدند. [۴]
تاریخ و روابط قومی و نژادی
هویت و فرهنگ ملت ترکمن تا حد بسیار زیادی به تاریخ سیاسی و تغییرات قدرت در آسیای میانه وابسته بوده است. اگرچه ترکمن ها سنت های سیاسی، فرهنگی و مذهبی خود را داشتند، اما پیدایش دولت های قدرتمند در همسایگی آنها نظام حکومتی، اقتصاد و محیط زیست آنان را تحت تاثیر قرار داده و در برخی موارد، روش زندگی آنان را عوض کرده است. [۵]
یورش روس ها ترکمن ها را به تحت فرمان خود درآورده، برخی اعمال مرسوم مانند برده داری را پایان داد و راه آهن تراکاسپین (راه آهنی که از میان کشورهای کاسپین می‌گذرد) را به همراه استعمارگران روس به این کشور آورد. پیروزی ترکمن ها بر روس ها در پی جنگ گوک تپه در سال ۱۸۸۱ بدست آمد، اما روس ها در پی ادامه نبرد تا سال ۱۸۸۴، از دیدگاه خود امنیت مرو را تامین نمودند. هزاران زن و کودک در گوک تپه سلاخی شدند. خاطره آن رویداد در ۱۲ ژانویه روز یادبود گرامی داشته می‌شود، و با مسجدی که در نزدیکی محل کشتار بنا کرده‌اند یاد آن روز را زنده نگه داشته‌اند. این تجربیات منجر به پیدایش حس وابستگی به ترکمن بودن شده است که حتی در برخی جنبه ها این حس از حس ترک بودن هم قویتر است.
تاسیس اتحاد شوروی پس از انقلاب ۱۹۱۷، و پیدایش جمهوری سوسیالیستی شوروی ترکمن سرآغاز پیدایش عصر نوینی در زمینه فرهنگ و هویت ترکمن به شمار می رود. اشتراکی سازی اجباری ترکمن ها را از سرزمین هایشان بیرون رانده، زندگی عشایری و کوچ نشینی را متوقف ساخته، و پنبه را به مهمترین محصول کشاورزی تبدیل نمود. رهبران مذهبی، نظامی و روشنفکری از مناصب خود کنار گذاشته شده و به ساختارهای سیاسی و مذهبی تاخته شد. دولت در صدد برآمد که هویت قبیله ای را با هویت شوروی عوض کند. ترکمن ها در اوایل دهه ۱۹۳۰ شورش هایی را در قالب گروه های چریکی پایداری به اجرا در آوردند. در عین حالیکه ترکمن ها برای نخستین بار با هم متحد شده بودند و حس ترکمن بودن بالنده تر می‌شد، وابستگی های قبیله ای نیز همچنان اهمیت خود را از دست نداده بود.
ترکمنستان استقلال خود را در ۲۷ اکتبر ۱۹۹۱ با جدایی از اتحاد جماهیر شوروی اعلام نمود. ترکمن ها از لحاظ فرهنگی و زبانی به دیگر مردم ترکیج مانند اویغورها، قزاق ها، ازبکها، قرقیزها، تاتارها، باشکورتها؛ آذربایجانی ها و ترکیه ای ها وابستگی دارند. ایشان نوادگان گروه های بزرگتر ترکیج هستند که روزگاری در مرزهای چین می زیستند و در سده نهم میلادی مهاجرت به سوی غرب خود را آغاز نمودند. در عین این که مهاجرت آنان اغلب به دلیل اصلی یافتن چراگاه انجام می پذیرفت، با اینحال چیرگی و پیروزی های سیاسی و نظامی‌به شیوه زندگی شان در سرزمین های تازه شکل دیگری داد.
مسلمانان ترکمنستان
ترکمن ها برای قرنها گروهی از قبیله های پراکنده بودند که برای برآورده ساختن نیازهای مقطعی خود با یکدیگر متحد شده و می جنگیدند. اینها تشکیل دهنده پایه نژادی امپراتوری های بزرگی همچون سلجوقی و عثمانی و همچنین کشورهای کنونی آذربایجان و ترکیه هستند. شهرت و اعتبار ترکمن ها در اسب سواری و جنگاوری جایگاه ویژه ای را به عنوان جنگاوران خط مقدم امپراتوری های یاد شده برای گسترش مرزهای خود، برای آنها به ارمغان آورد. این مردم همچنین برای گرفتن برده و به چنگ آوردن ثروت به کشورهای همسایگان خود بویژه ایران می تاختند. [۶]
مدرنیزاسیون، شوروی سازی و آشنایی با فرهنگ غربی برخی از شیوه ها و روش های فرهنگی آنان را دستخوش دگرگونی کرده و برخی دیگر از سنتهای آنان نیز بر اثر نفوذ کانون های شهرنشینی از اهمیت و برازندگی افتاده است
دین و دینداری در ترکمنستان
حکومت ترکمنستان غیر دینی است. با آنکه استقلال سبب پیدایش موج ملایم گرایش به مذهب اسلام شد، این گونه به نظر می رسد که حقیقت امر در این است که ترکمن ها میراث اسلامی خود را یکی از جنبه های بنیادین هویت خود می دانند تا آنکه وابستگی ژرفی به خداپرستی و خداترسی داشته باشند.
ترکمن ها سنی مذهب و پیرو مکتب حنفی هستند، با این حال دیگر گروه های مذهبی نیز در این کشور به آداب خود می پردازند. هنگامی‌که تاخت و تاز ایرانی ها و عرب ها در سده های هفتم و هشتم میلادی، اسلام را به آسیای میانه آورد، گروه های ترکیج همگی در یک زمان و به یک درجه به اسلام نگرویدند. گرویدن به اسلام به زمان و مکان بستگی داشت، برای نمونه در کانون های شهری آداب اسلامی‌با رسمیت بیشتری انجام می پذیرد درحالی که ترکهای بیابانگرد (مانند ترکمن ها) جنبه های اسلامی را با عناصری از دیگر آیینها مانند نوروز از زردشتی درهم آمیخته‌اند و هنوز بسیاری از میراث پیش از اسلامشان را همچون نام خدای آسمان یعنی “گوک” را برای نامیدن رنگهای آبی و سبز حفظ کرده‌اند. آغاز گرویدن ترکمن ها به اسلام در حدود قرن دهم انجام پذیرفت. درحالی که انجام آداب دینی ترکمن ها نشانگر باور و اعتقاد ریشه دارشان می‌باشد، حتی ترکمن هایی که آداب عملی را به جای نمی آورند، خود را مسلمان می دانند و این امر را جزئی جداناشدنی از هویت خود می دانند. [۷]
عاملان مذهبی:
رهبران مذهبی به نام ملّا یا به قول پیروان اهل سِرِّ صوفیه، “ایشان”، خوانده می‌شوند، و قاضی ها کسانی هستند که شریعت اسلام را تفسیر می‌کنند، اما با امور روحانیت کاری ندارند. در هنگام نماز جماعت پیرترین فرد به امامت می ایستد. [۸]
دولت در سال ۱۹۹۲ نهاد قاضیات را به عنوان بالاترین مقام مذهبی تحریم نمود. رهبری مذهبی ترکمن در اقدامی جهت جدا کردن خود از مفتیات آسیای میانه از تمایل خود برای گسترش اسلام به عنوان جنبه ای از فرهنگ ملی ترکمنستان حکایت کرد. کمیته امور مذهبی (گنش) وابسته به نهاد ریاست جمهوری وظیفه پیشبرد دیدگاههای حکومت کنونی را در امور مذهبی بر عهده دارد. [۹]
آئین ها و اماکن مقدس:
تعطیلات اسلامی مطابق با گاهشمار قمری که نسبت به گاه شمار گریگورین در هر سال در روز متفاوتی قرار می‌گیرد، گرامی داشته شده و جشن گرفته می‌شود. رمضان که ماه روزه داری است به عیدی پایان می‌یابد که به زبان ترکمنی “اوراز بایرامی” (عید فطر)(ترکی آذربایجانی اُروج) گفته می‌شود و ترکمن ها این عید را جشن می‌گیرند؛ عید قربان یا “قوربان بایرامی” هم که ۴۰ روز پس از عید فطر حادث می‌شود با قربانی کردن یک گوسفند گرامی داشته می‌شود.
در دوره شوروی مسجدهای اندکی باز بودند و ترکمن ها در خانه نماز می خواندند. پس از استقلال مسجدهای بسیاری گشایش یافته‌اند، ولی با این وجود زیارت مزارها و بقعه های مقدس نسبت به رفتن به مساجد رایج تر است. ترکمن ها بر حرم یکی از مردان خدا برای فرزند دار شدن، شفای بیماری و نیک بختی به نیایش می روند.
مسلمانان ترکمنستان
مرگ و زندگی پس از آن. ترکمن ها مراسم خاکسپاری را بر مبنای شریعت اسلامی‌به جای می آورند، کاری که در زمان کمونیسم نمی توانستند انجام دهند. زنان در مراسم سوگواری شرکت نمی‌کنند اما در مراسم شب هفت، شب چهل و سال شخص درگذشته شرکت می‌کنند. ترکمن ها ترجیح می دهند به جای واژه مردن (اولمک) از واژه درگذشتن (آرا دان چیخماخ) استفاده کنند.
حکومت ترکمنستان غیر دینی است. با آن که استقلال سبب پیدایش موج ملایم گرایش به مذهب اسلام شد، اینگونه به نظر می رسد که حقیقت امر در این است که ترکمن ها میراث اسلامی خود را یکی از جنبه های بنیادین هویت خود می دانند تا آنکه وابستگی ژرفی به خداپرستی و خداترسی داشته باشند. [۱۰]شیعیان ترکمنستان:
گسترش تشیع در ترکمنستان کنونی را می توان از یک سو به حضور امام رضا(ع) به عنوان هشتمین امام شیعیان در مرو نسبت داد و از سوی دیگر به دوران حکومت صفوی که مذهب شیعه را به عنوان مذهب رسمی حکومت برگزید. درآن دوران شیعیان زیادی در جغرافیای ترکمنستان کنونی زندگی می‌کردند.
با ورود به ترکیب امپراطوری روسیه و سپس در دوره اتحاد جماهیر شوروی، ترکیب قومی و مذهبی جمعیت ترکمنستان دستخوش تغییرات خاصی شد. علاوه بر حفظ توده اصلی جمعیت ترکمن، رشد شهر ها، ساخت راه آهن، گسترش تجارت و صنعت و ایجاد شبکه مرزی روستاهای مهاجر نشین، انگیزه ای برای مهاجرت بسیاری از مهاجران روسی، اوکراینی؛ آذربایجانی شد تا از بخش اروپایی روسیه، از ماورای قفقاز و ایران به ماوارای کاسپین بیایند. به همراه آنها شاخه های مختلف ادیان نیز وارد این منطقه شدند. در این بین ایرانیان و آذربایجانی ها نیز همراه با خود تشیع را مجددا وارد جغرافیای ترکمنستان کردند. [۱۱]
جغرافیای تشیع در ترکمنستان:
در حال حاضر اکثریت شیعیان ترکمنستان را آذری الاصل ها تشکیل می دهند. این گروه در ترکمنستان دارای تشکیلات منظم و منسجمی هستند و دارای مساجدی با نام امامان شیعه در شهر های عشق آباد، مرو و کراسنوودسکی می‌باشند. علاوه بر شیعیان آذری الاصل، تعدادی از شیعیان فارس زبان، بلوچ و کرد نیز در ترکمنستان زندگی می‌کنند. این تعداد در شهر ها و نقاط مختلف کشور به صورت پراکنده و اقلیت حضور دارند. این جمعیت در حدود ۱۰ نقطه ترکمنستان مساجدی را بنا نموده‌اند و شب ها و روز های جمعه و در اعیاد و در گذشت بزرگان دینی و مذهبی، در این مکان ها تجمع می‌کنند و ضمن اقامه نماز، به صحبت های روحانیون که تدادی از آنها در حوزه علمیه قم تحصیل کرده‌اند، گوش می دهند. [۱۲]
بخشی از شیعیان ترکمنستان در نزدیکی مرزهای ایران و بخش دیگر در نزدیکی مرزهای ازبکستان سکونت دارند. مرکز اصلی شیعیانی که در نزدیکی مرزهای ایران حضور دارند، روستای باقر در ۳۰ کیلومتری عشق آباد است. مرکز تجمع شیعیان در روستای باقر، دو مسجد در قسمت بالا و پایین ده است که به مناسبت های عزا و عید، در این مکان ها مراسم هایی برگزار می‌شود. مرکز دیگر شیعیان این منطقه، روستای بایرامعلی است .
در عشق آباد هم مسجد امام رضا(ع)، مرکز تجمع شیعیان محسوب می‌شود که به همت آذری های مقیم ترکمنستان ساخته شده است. همچنین مسجد دیگری به نام مسجد حضرت فاطمه زهرا(س) وجود دارد که تعدادی از شیعیان ساکن عشق آباد مراسم های مذهبی خود را در این مکان مقدس برگزار می‌کنند. [۱۳]مساجد، مدارس و اماکن مقدس شیعیان
دولت ترکمنستان بر همه مساجد و مدارس و اماکن مقدس در این کشور به ویژه برای شیعیان دو نوع نظارت دارد: اول اینکه با استفاده از عوامل داخلی خود شیعیان اخبار داخل مسجد و شیعیان را دریافت می‌کنند این روش همان روش زمان شوروی سابق هست. دوم اینکه از طریق نظارت مستقیم سرویس‌های امنیتی که غالبا در کنار مساجد پایگاه دارندکاملا بر مساجد و برنامه‌های آنان اشراف پیدا می‌کنند. اواخر عمر نیاز اف (رئیس جمهور سابق) دستورالعملی ویژه برای نظارت به رفت و آمد خارجیها به مساجد شیعیان صادر شده بود، در حال حاضر نیز همان دستور به قوت خود باقی است. در آن دستورالعمل آمده بود که هیچ خارجی حق سخنرانی در مساجد ترکمنستان را ندارد. در ادامه برخی از اماکن مقدسه، مساجد و مدارس مهم این کشور را بیان می‌کنیم:
۱. مسجد حضرت رسول (ص): در شهر کاکا در ۱۲۰کیلومتری عشق آباد.
۲. مسجد امام خمینی (ره) در روستای رفسنجانی واقع در۴۵کیلومتری مرو.
۳. مسجد محمدرسول الله(ص)که در شهرستان یولاتان در ۷۰ کیلومتری شهر مرو و ۲۵۰ کیلومتری مرز افغانستان قرار دارد.
۴. مسجد امام علی(ع) در شهر بایرامعلی واقع در ۳۰ کیلومتری شهر مرو.
۵. آرامگاه “محمدبن زید” که همان امامزاده “محمد بن محمد بن زید بن علی” در مرو قدیم ترکمنستان قرار دارد.
۶. مسجد امام رضا(ع) در شهر عشق آباد بعد از فروپاشی شوروی با مجوز رسمی‌شروع به فعالیت نموده و با کمک رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران نماز و مراسم برگزار می‌کند.
۷. مسجد امام باقر (ع)، دارای مجوز رسمی است در روستای باقر واقع در ۱۰کیلومتری شهر عشق آباد می‌باشد.
۸. مسجد امام علی(ع) در شهر کراسنوودسکی( ترکمن با شی) واقع در ۴۰۰کیلومتری عشق آباد و در ساحل دریای خزر قرار دارد.
۹. آرامگاه “خواجه یوسف همدانی” یکی از عرفای بزرگ ایرانی که مدتی در مرو سکونت داشته، در این شهر قدیمی قرار دارد.
۱۰. مسجد صاحب الزمان (عج) در شهر بایرامعلی واقع در ۳۰ کیلومتری شهر مرو واقع است.
۱۱. آرامگاه دو نفر از اصحاب پیامبر(ص): بریده بن حصیب اسلمی و حکم ابن غفاری از اصحاب و یاران معروف پیامبر اکرم(ص) در سال ۶۲ هجری قمری در اطراف مرو وفات یافته و در شمال این منطقه تاریخی دفن شده‌اند . [۱۴]
* دکتر مرتضی اشرافی؛ کارشناس مسایل روسیه، آسیای مرکزی و قفقاز
[۱] . محمد سارای، ترکمن‌ها در عصر امپریالیسم: پژوهشی در باره مردم ترکمن و انضمام کشورشان به امپراتوری روسیه، ترجمه قدیر ویردی رجائی، تهران ۱۳۷۸. [۲] . پژوهشگاه بین المللی المصطفی(ص)، گزارش نماینده جامعه المصطفی(ص) در جمهوری ترکمنستان، پژوهشکده مطالعات منطقه ای، تاریخ دسترسی، اسفند ۱۳۹۳. [۳] . پژوهشگاه بین المللی المصطفی(ص)، اسناد موجود درخصوص جمهوری ترکمنستان، پژوهشگاه بین المللی المصطفی(ص)، پژوهشکده مطالعات منطقه ای، مرکز اسناد، تاریخ دسترسی، فروردین ۱۳۹۴. [۴] . اکرم حسین‌پور و دیگران، ماهیت تحولات در آسیای مرکزی و قفقاز، تهران، وزارت امور خارجه، مؤسسه چاپ و انتشارات، ۱۳۷۳. [۵] . نگاهی به تاریخچه “ترکمنستان”، دانشنامه بین الملل، پایگاه اطلاع رسانی باشگاه خبرنگاران جوان، به آدرس اینترنتی : http://www.yjc.ir تاریخ انتشار، ۱۱ فروردین ۱۳۹۲ [۶] . آنت بوهر، ترکمن‌ها، در ملیتهای شوروی: مجموعه ۲۱ مقاله، زیرنظر گراهام اسمیت، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۵. [۷] . روشندل جلیل و رافیک قلی‌پور، سیاست و حکومت در ترکمنستان، تهران، نشر مطالعات بین الملل، ۱۳۷۸. [۸] . پژوهشگاه بین المللی المصطفی(ص)، گزارش نماینده جامعه المصطفی(ص) در جمهوری ترکمنستان، پژوهشکده مطالعات منطقه ای، تاریخ دسترسی، اسفند ۱۳۹۳. [۹] . مرتضی اشرافی، گزارش راهبردی مسلمانان و شیعیان آسیای مرکزی، قم، گروه مطالعات راهبردی مجمع جهانی اهل بیت(ع)، ۱۳۹۵. [۱۰] . نگاهی به تاریخچه “ترکمنستان”، دانشنامه بین الملل، پایگاه اطلاع رسانی باشگاه خبرنگاران جوان، به آدرس اینترنتی : http://www.yjc.ir تاریخ انتشار، ۱۱ فروردین ۱۳۹۲ [۱۱] . بهمن شعیب، ژئوپلیتیک تشیع در آسیای مرکزی، تهران، موسسه مطالعات اندیشه سازان نور، ۱۳۹۳. [۱۲] . پژوهشگاه بین المللی المصطفی(ص)، گزارش نماینده جامعه المصطفی(ص) در جمهوری ترکمنستان، پژوهشکده مطالعات منطقه ای، تاریخ دسترسی، اسفند ۱۳۹۳. [۱۳] . بهمن شعیب، ژئوپلیتیک تشیع در آسیای مرکزی، تهران، موسسه مطالعات اندیشه سازان نور، ۱۳۹۳. [۱۴] . مرتضی اشرافی، گزارش راهبردی مسلمانان و شیعیان آسیای مرکزی، قم، گروه مطالعات راهبردی مجمع جهانی اهل بیت(ع)، ۱۳۹۵، همچنین مرتضی اشرافی، گفتگو با حسین مطهری محب، کارشناس شیعیان پژوهشگاه، درخصوص وضعیت شیعیان آسیای مرکزی، پژوهشگاه بین المللی المصطفی(ص)، فروردین ۱۳۹۴منبع: حوزه نیوز
