نوروز در روایات

با آن که بسیاری از سنّت های ایرانیان بعد از ظهور اسلام در ایران از بین رفت و سنّت های اسلامی جای آن ها را گرفت، عیدنوروز کم و بیش در میان آن ها باقی ماند. شاید به خاطر این باشد که در این روز امور معنوی و حوادث مذهبی متعددی به وقوع پیوست که آن را جاودانه ساخت. حتّی بنابر بعضی از روایات، قبل از ظهور اسلام نیز این روز مورد توجّه انبیا و اولیای الهی بوده است.

احمد محیطی اردکانی

با آن که بسیاری از سنّت های ایرانیان بعد از ظهور اسلام در ایران از بین رفت و سنّت های اسلامی جای آن ها را گرفت، عیدنوروز کم و بیش در میان آن ها باقی ماند. شاید به خاطر این باشد که در این روز امور معنوی و حوادث مذهبی متعددی به وقوع پیوست که آن را جاودانه ساخت. حتّی بنابر بعضی از روایات، قبل از ظهور اسلام نیز این روز مورد توجّه انبیا و اولیای الهی بوده است. (۱)
در این جا بعضی از روایات را مورد توجّه قرار می دهیم.

۱ – روز پیمان با خدا
علامّه مجلسی می‌گوید: «در بعضی از کتب معتبره دیدم که معلّی بن خنیس می‌گوید: روز نوروز خدمت امام صادق علیه السلام رفتم. پرسید: این روز را می‌شناسی؟
گفتم: روزی است که عجم آن را بزرگ می‌شمرند و در آن به یکدیگر هدیه می دهند.
حضرت فرمود: قسم به بیت عتیق که در مکّه است. این نیست مگر به جهت موضوعی قدیمی‌که برای تو تفسیر می‌کنم… نوروز، روزی است که خداوند از بندگان پیمان گرفت به این که جز او را نپرستند… و آن از اوّلین روزی است که خورشید طلوع کرد و بادها وزیدن گرفت و زمین پر از شکوفه شد، سفینه حضرت نوح علیه السلام بر «جودی» قرار گرفت… و پیامبر گرامی اسلام علیه السلام به اصحاب امر فرمود: با علی علیه السلام به عنوان «امیرالمؤمنین» بیعت کنند… و هیچ روزی نوروز نیست مگر این که در آن روز ما انتظار فرج داریم، زیرا نوروز از روزهای ما و روزهای شیعیان ماست، عجم آن را حفظ کردند و شما آن را ضایع نمودید… و آن اوّلین روز سال پارسیان می‌باشد…» (۲)

۲ – روز ولایت
در بعضی از روایات تحقق حاکمیت حقّ و ولایت الهی در جامعه مهم ترین عید شمرده شده است:
امام صادق علیه السلام می فرماید: «فإنّ الانبیاء – صلوات اللّه علیهم – کانت تأمر الاوصیاء بالیوم الّذی کان یقام فیه الوصی ان یتّخذ عیدا…» (۳)
سیره انبیا همواره این چنین بوده که به جانشینان خود امر می نمودند تا روز تعیین و نصب وصی و جانشین را عید بگیرند.
آن گونه که در بعضی از روایات آمده و عدّه ای از علمای بزرگوار تصریح نموده‌اند (۴) و در گاهنامه تطبیقی (۵) به روشنی مشخّص گردیده روز عید غدیرخم با اوّل فروردین سال دهم هجری شمسی مطابق بوده است. عید نوروز به برکت ولایت، رنگ الهی به خود گرفت و در بین شیعیان و ایرانیان شهرت و استمرار یافت.
«المعلّی بن خنیس عن الصّادق علیه السلام: انّ یوم النّیروز، هو الیوم الّذی اخذ فیه النّبی صلی الله علیه وآله لامیرالمؤمنین علیه السلام العهد بغدیرخم، فاقرّوا له بالولایه، فطوبی لمن ثبت علیها، والویل لمن نکثها… (۶)؛ نوروز، روزی است که پیامبرصلی الله علیه وآله از مردم برای امیرمؤمنان علیه السلام در غدیر خم پیمان ولایت گرفت و مردم به ولایت او اقرار کردند. خوش به حال کسی که بر آن پیمان ثابت بماند. وای بر کسی که آن عهد را بشکند…»
با این بیان پاسخ این سؤال که چرا اعراب نوروز را ضایع کردند؟ نیز روشن می‌شود.
اعراب به پیروی از دستگاه خلافت بنی امیه و بنی عباس چون نوروز را روز ولایت و خلافت الهی می‌شناختند. سخت کوشیدند که اهمّیت این روز را مخفی کرده، ضایع سازند. لذا برای لکه دار کردن نوروز، این روز را بازمانده های مجوس معرّفی کرده‌اند. تا جایی که می‌بنیم حضرت امام موسی بن جعفرعلیه السلام نیز در مقام «تقیه» به منصور دوانقی می فرماید: «… از رسم های فرس است و اسلام آن را از بین برده است…» (۷)
بعضی افراد این روایت را دلیل بر عدم مشروعیت نوروز گرفته‌اند امّا با توجه به روایات معارض، حمل بر تقیه شده است و بهترین دلیل بر عظمت نوروز است و گویای این است که خلفا تا چه‌اندازه برای از بین بردن نوروز می‌کوشیده‌اند و پس از یک دوره تبلیغات خلفا که نوروز کاملاً مسخ و در افکار عمومی مسلمین از سنّت های مجوس معرّفی شد، منصور دوانقی حضرت امام موسی بن جعفرعلیهما السلام را در این روز وادار به جلوس می‌کند تا از طرفی (مانند مأمون) برای خود موفقیت کسب کند و از طرفی حضرت را در معرض اعتراض اعراب قرار دهد.
به هر حال شکّی نیست در این که از نظر اهل بیت علیهم السلام نوروز از روزهای مهمّ مذهب معرّفی شده، تحلیل آن البته با آداب و رسومی‌که در روایات بیان شده است، بسیار پسندیده می‌باشد.

۳ – آداب نوروز
معلّی بن خنیس به نقل از امام صادق علیه السلام درباره نوروز می‌گوید: «و اذا کان یوم النیروز فاغتسل والبس انظف ثیابک و تطیب باطیب طیبک و تکون صائما ذلک الیوم… (۸)؛ هنگام نوروز غسل کن، پاکیزه ترین لباس هایت را بپوش و به خوش بوترین عطرهایت خود را خوش بو نما و در آن روز، روزه باش.»
در دنباله روایت، دستور چهار رکعت نماز بعد از اقامه نماز ظهر و عصر، و سجده شکر و دعای مخصوص در این روز ذکر شده است. که بر عظمت و کرامت و فضیلت نوروز دلالت دارد.
مرحوم شیخ بهایی در جامع عبّاسی می نویسد: «بعد از سلام (نماز) به سجده می رود و این دعا را در سجده بخواند: اللّهمّ صلّ علی محمّد و آل محمّد الاوصیاء المرضیین و علی جمیع اسمائک و رسلک افضل صلواتک و بارک علیهم بافضل برکاتک و صلّ علی ارواحهم و اجسادهم. اللّهمّ بارک علی محمّد و آل محمّد و بارک لنا فی یومنا هذا الّذی فضّلته و کرّمته و شرّفته و عظّمت خطره، اللّهمّ بارک لی فیما أنعمت به علی حتّی لا اشکر أحدا غیرک، و وسّع علی فی رزقی یا ذاالجلال و الاکرام» (۹)
این حدیث مورد استناد بسیاری از فقها برای استحباب غسل و روزه و نماز در روز نوروز قرار گرفته است.
صاحب وسائل الشیعه این روایت را در سه مورد نقل کرده و به آن تمسّک نموده است. (۱۰)
صاحب جواهرالکلام همین روایت را از مصباح و مختصر آن نقل کرده و دلیل استحباب این اعمال در روز نوروز دانسته است و فرموده است که غسل کردن در روز نوروز بین علمای متأخرین مشهور می‌باشد بلکه هیچ مخالفی برای این حکم پیدا نکردم. (۱۱)
مرحوم علّامه مجلسی در زاد المعاد می فرماید: «به سندها معتبر از معلّی بن خنیس که از خواصّ حضرت امام صادق علیه السلام بود (این روایت) منقول است.» (۱۲)

هدیه نوروزی
ابراهیم کرخی می‌گوید: «از امام صادق علیه السلام درباره مرد ثروتمندی که روز مهرگان یا نوروز، مردم به او هدیه می دهند ولی او در عوض، احسانی نمی‌کند سؤال کردم، امام علیه السلام فرمود: آیا آن ها اهل نماز هستند؟
گفتم: آری.

فرمود: هدیه آن ها را باید بپذیرد و او نیز در مقابل برای آن ها هدیه ای بفرستد…» (۱۳)
در روایتی دیگر می خوانیم: «اتی علی علیه السلام بهدیه النیروز، فقال علیه السلام: ما هذا؟ قالوا: یا امیرالمؤمنین الیوم النّیروز، فقال علیه السلام: اصنعوا لنا کلّ یوم نیروزا؛ (۱۴) هدیه نوروزی باری علی علیه السلام آورده شد حضرت پرسید: این چیست؟
گفتند: ای امیرمؤمنان! امروز نوروز است.
فرمود: هر روز را برای ما نوروز بسازید.»
شایان ذکر است که علی علیه السلام هدیه نوروزی را قبول کرد و بعد از او از زمان حجّاج بن یوسف ثقفی جشن نوروز و مهرگان نزد خلفا و رجال حکومتی و عامّه مردم به طور یکسان رسمیت یافت. (۱۵)

دعای تحویل سال
در کتب ادعیه برای روز نوروز و هنگام تحویل سال دعاهای گوناگونی نقل شده است.
از آن جمله: این که در وقت تحویل سال این دعا را بسیار بخوانند و بعضی می‌گویند ۳۶۶ مرتبه به تعداد روزهای سال این دعا را تکرار کنند:
«یا مقلّب القلوب والابصار، یا مدبّر اللّیل و النّهار، یا محوّل الحول والاحوال حوّل حالنا الی احسن الحال» (۱۶)
امام خمینی قدس سره بعد از قرائت این دعا و تبریک عیدسعید نوروز، به همه مسلمانان و ملّت شریف ایران فرمودند: «تمام قلوب و تمام ابصار و بصیرت ها در دست خدای تبارک و تعالی و ید قدرت اوست، اوست که تدبیر می‌کند جهان را، لیل و نهار را و اوست که قلوب را متحوّل می‌کند و بصیرت ها را روشن می‌کند و اوست که حالات انسان را متحوّل می‌کند و ما آن را در ملّت عزیز خودمان در زن و مرد، در کوچک و بزرگ یافتیم، این تقلیب قلوب که قلب ها را از آمال دنیوی و از چیزهایی که در طبیعت است بریده بشود و به حق تعالی پیوسته بشود و بصیرت ها روشن بشود و صلاح و فساد خودشان را به وسیله بصیرت بفهمند، در ملّت ما بحمداللّه تا حدود چشمگیری حاصل شده است و من امیدوارم که در این سال جدید به اعلا مرتبت خودش برسد.» (۱۷)

پی نوشت:
۱) ر، ک، به النوروز فی مصادر الفقه والحدیث، مرکز المعجم الفقهی، صص ۳۶ و ۲۴ و بحارالانوار، ج ۵۹، صص ۹۱ و ۹۲.
۲) بحارالانوار، ج ۵۹، صص ۹۱ و ۹۲ و مستدرک الوسایل – طبع جدید، ج ۶، ص ۳۵۲.
۳) الفروع فی الکافی، کلینی، ج ۴، ص ۱۴۹.
۴) ر، ک. به النوروز، صص ۱۷ و ۱۸ به نقل از کشف اللثام، ج ۱، ص ۱۱ و جواهر الکلام، شیخ محمدحسن نجفی. ج ۵، ص ۴۳ و بحارالانوار، ج ۵۹، صص ۱۱۹ و ۱۲۳.
۵) گاهنامه تطبیقی سه هزار ساله، احمد بیرشک، ص ۶۰.
۶) بحارالانوار، ج ۵۹، ص ۱۱۹.
۷) مناقب آل ابی طالب، ابن شهرآشوب، ج ۴، صص ۳۱۸ و ۳۱۹ «حکی ان المنصور تقدم الی موسی بن جعفر بالجلوس للتّهنیه فی یوم النیروز و قبض ما یحمل الله. فقال انّی قد غتشت الاخبار عن جدّی رسول اللّه صلی الله علیه وآله فلم اجد لهذا العمد خبرا. و انّه سنّه الفرس و محاها الاسلام و معاذاللّه ان یحیی ما محاه الاسلام، فقال المنصور: انّما نفعل هذا سیاسه للجند فسألتک باللّه العظیم الا جلست، فجلس»
۸) مرحوم شیخ انصاری رحمه الله در کتاب طهارت، ص ۳۲۸ و صاحب جواهر الکلام در جلد ۵، ص ۴۲ می‌گوید این روایت را باید حمل بر «تقیه» نمود و یا این که این روز، عید نوروز دیگری است. و روایات معلّی بن خنیس را به علّت شهرت بیشترش اختیار نمود. بعضی از علمای دیگر نیز چنین عقیده دارند. ر، ک: النوروز، ص ۲۴ و بحارالانوار، ج ۵۹، صص ۱۰۰ و ۱۰۱.
۹) وسائل الشیعه، ج ۵، ص ۲۸۸، باب ۴۸، حدیث ۱.
۱۰) النوروز، ص ۱۶ از جامع عباسی، ص ۷۸.
۱۱) ر، ک. وسائل الشیعه، شیح حرّ عاملی، ج ۲، ص ۹۶۰؛ ج ۵، ص ۲۸۸ و ج ۷، ص ۳۴۶.
۱۲) جواهرالکلام، محمدحسن نجفی، ج ۵، ص ۴۱.
۱۳) زاد المعاد، علّامه مجلسی، ص ۵۷۳.
۱۴) تهذیب الاحکام، شیخ طوسی، ج ۶، ص ۳۷۸، ح ۱۱۰۸ و فروع کافی ج ۵، ص ۱۴۱.
۱۵) وسائل الشیعه، شیخ حرّ عاملی، ج ۱۲، ص ۲۱۴، باب ۸۸، ح ۱۴.
۱۶) بزرگداشت ها در اسلامی، سید جعفر مرتضی عاملی، ترجمه محمّد سپهری، ص ۱۵۵.
۱۷) مفاتیح الجنان، محدّث قمی، با ترجمه، ص ۶۰۴ و زاد المعاد، علّامه مجلسی رحمه الله، ص ۵۷۵.
۱۸) صحیفه نور، چاپ وزارت ارشاد اسلامی، ج ۱۶، ص ۸۷، از پیام رادیو تلویزیونی امام خمینی قدس سره به مناسبت فرا رسیدن سال نو، ۶۱/۱/۱.
منبع : ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان شماره ۱۴.