موعود پایگاه اینترنتی موعود
عبالجبار شراره
مترجم: مصطفى شفیعى
پس از اثبات مساله ولادت و وجود مبارک حضرت مهدى، علیه السلام، مطلب دیگرى درباره آن حضرت باقى مى ماند که همان ادامه و استمرار وجود مبارک ایشان از زمان غیبت صغرى تا قطع نمایندگى و وقوع غیبت کبرى است که خواننده گرامى و پژوهشگر جوینده حق، مطلوب خود را در این زمینه در نوشته شهید صدر، قدس سره، مى یابد. وى موضوع را بخوبى توضیح داده و به قدرى ادله عقلى و منطقى و علمى ذکر کرده است که تشنگان را سیراب مى کند و همه اوهام و افسون شک آوران را از ذهنها مى زداید.
شهیدصدر درباره روش موافقان متذکر این نکته است که آنان براى اثبات نظر خود از دو روش استفاده کرده‌اند:
۱. روش روایى:
کسانى که در گذشته و حال درباره حضرت «مهدى» مطلب نوشته‌اند بسیارند. برخى کتابى مستقل نگاشته و برخى یک فصل یا چند فصل کتاب خود را به آن اختصاص داده‌اند.
«عبدالمحسن عباد» در پژوهش خود در مجله «الجامعه الاسلامیه» که در مدینه منوره منتشر مى شود بیش از ده تن از مؤلفان بزرگ اهل سنت را در این زمینه بر مى شمارد از جمله: «حافظ ابونعیم»، «سیوطى»، «حافظ ابن کثیر»، «على متقى هندى» صاحب کتاب «کنزالعمال»، «ابن حجر مکى» در کتاب «القول المختصر فى علامات المهدى المنتظر»، «مریم بن یوسف حنبلى» در کتاب «فوائد الفکر فى ظهورالمهدى المنتظر»، «قاضى محمد ابن على شوکانى» در کتاب «التوضیح فى تواتر ماجاء فى المهدى المنتظر والدجال والمسیح» و دیگران.
همچنین درمیان شیعیان دههاکتاب و رساله در گذشته و حال انتشار یافته است. از جمله کتابهاى جدید چنین است: «منتخب الاثر فى الامام الثانى عشر» از «شیخ لطف الله صافى گلپایگانى»، «الزام الناصب فى اثبات الحجه الغائب» از شیخ على یزدى حائرى، «المهدى الموعود المنتظرعند علماءاهل السنه والامامیه» از «شیخ نجم الدین عسکرى» از انتشارات موسسه امام مهدى- تهران و «الامام المهدى» از «على محمد على دخیل» چاپ بیروت، که کتابى بسیار جالب است.
این دسته از عالمان در برابر منکران بیشتربه ادله نقلى تکیه کرده و صحت احادیث مهدى را از طریق اهل سنت و شیعه، ۱ اثبات کرده‌اند و همچنین تعدد طرق روایت و کثرت راویان از صحابه و تابعین و تابعین تابعین (از همه فرقه ها و مذاهب اسلامى) را یادآور شده‌اند.
«شیخ عبدالمحسن عباد» نقل کرده است که راویان حدیث مهدى از صحابه بیست وشش تن هستند. و در مقابل ائمه [اهل سنت] که احادیث و روایات مهدى را آورده‌اند شمارشان به سى وهشت تن مى رسد که نامهاى ایشان را ذکر مى کند و برخى از آنها اینانند: «ابوداود» در «سنن»، «ترمذى» در «جامع»، «نسائى» در «سنن»، «احمد» در «مسند»، «ابوبکر بن شیبه» در «المصنف»، «حافظ ابونعیم» در «حلیه الاولیاء» و در کتاب «المهدى»، «طبرانى» در «المعجم الکبیر» و در «المعجم الاوسط»، «ابن عساکر» در تاریخ خود، «ابویعلى موصلى» در «مسند»، «ابن حریر» در «تهذیب الاثار»، «بیهقى» در «دلائل»، «ابن سعد» در «طبقات» و …
در اینجا مى خواهیم از «احمدامین» و کسانى که از او تبعیت کرده‌اند بپرسیم آیا افرادى همانند این ائمه که از محدثان و راویان معتبر هستند و امت، ایشان را قبول دارد و در نقل اخبار صحیح به ایشان اعتماد هست،
تبانى بر نقل «اسطوره» داشته‌اند؟ چگونه ممکن است امت و علماى بزرگ و محققان و صاحبان صحاح و مسانید، تا این حد به «اسطوره» اهمیت دهند؟!
این گستاخى که با ساده ترین قواعد ذوقى، منطقى، عملى و اخلاقى در تضاد است براى چیست؟
آیا این وسوسه گریها نشان از هوسرانى ندارد و یا راه افتادن دنبال تحریکات وهابیان، نیست؟
علماى پیشین و حاضر همگى «تواتر» احادیث مهدى را اثبات کرده‌اند تا راه را براى شک آوران و توجیه گران ببندند مانند «شوکانى» (م ۱۲۵۰ ق) در رساله اش به نام «التوضیح فى تواتر ما جاء فى المهدى والدجال والمسیح» و «برزنجى» (م ۱۱۰۳ ق) در کتاب «الاشاعه لاشراط الساعه»، «شیخ عبدالمحسن عباد» در پژوهش خود درمجله «الجامعه الاسلامیه» افراد دیگرى ذکر مى کند از جمله:
«حافظ آبرى سجزى» (م ۳۶۳ ق)، «شیخ محمدسفارینى» (م ۱۱۸۸ ق) در کتاب خود «لوامع الانوار البهیه» و «شیخ صدیق حسن قنوچى» (م ۱۳۰۷ ق) وازمتاخران که «تواتر» احادیث مهدى را نقل کرده‌اند، «شیخ محمدبن جعفر کتانى» (م ۳۶۳ ق) است در کتاب «نظم المتناثرمن الحدیث المتواتر».
علما افزون بر نقل روایات، به ادعاهاى مخالفان پرداخته و به اشکالات و خدشه هاى ایشان نسبت به روایات، جوابهاى محکم و متین داده‌اند. ۲ باید گفت مهم ترین پژوهشهاى جدید عبارتند از:
الف) پژوهشى از «عبدالمحسن عباد» ۳- استاد دانشگاه و از علماى اهل سنت- این اثر که البته اشتباهاتى نیز دارد مباحث زیر را مطرح کرده است:
۱. به صورت گسترده نام صحابه اى که احادیث حضرت مهدى را از رسول اکرم، صلى الله علیه وآله، نقل کرده‌اند، گرد آورده و بیست و شش تن را نام مى برد.
۲. اسامى ائمه اى که احادیث مهدى را گرد آورده‌اند برشمرده و سى و هشت تن را ذکر مى کند.
۳. نام علمایى که تالیفى جداگانه درباره مهدى دارند آورده و ده تن را نام برده است.
۴. نام برخى از علما که تواتر احادیث مهدى را نقل کرده‌اند، آورده است.
۵. روایاتى را که‌اندک رابطه اى با مهدى دارد و در صحیح بخارى و صحیح مسلم آمده است ذکر مى کند.
۶. برخى احادیث را که در غیر صحیحین (سنن و مسانید) آمده است مى آورد.
۷. نام علمایى را مى برد که به احادیث مهدى استدلال کرده و به مفادآن پاى بندبوده‌اند. سپس به جنگ منکران احادیث مهدى و کسانى که درباره آن حضرت شک مى ورزند همانند «ابن خلدون»، مى رود و اشکالات زیادى به او مى گیرد و ثابت مى کند که وى آشنایى با این مسائل نداشته است. از «شیخ احمد شاکر محقق» که مسند «امام احمد حنبل» را بررسى کرده و احادیثش را تبیین کرده است، نقل مى کند که گفته است: «ابن خلدون مساله اى را پى گیرى کرده که درباره آن آگاهى نداشته و به میدانى پاى نهاده که مرد آن نبوده است و در فصلى که درباره مهدى گشوده مرتکب اشتباهات فاحشى شده است …». و در نهایت [این محقق] بدین جا رسیده که «مهدى» حقیقتى است ثابت و غیرقابل شک.
ب) تحقیق دوم از پژوهشگر و محقق «ثامر عمیدى» است، ایشان روشى راکه علماى بزرگ در این مسیر پیموده‌اند، به کار برده است و به صورت کامل و گسترده مساله را تحقیق کرده است.
این پژوهشگر فاضل، توانسته است مطالب را دسته بندى کند و همه مسائل را ذکر نماید، بخوبى توضیح دهد، بررسى کند و آنها را به صورت روش علمى صحیح درآورد.
این پژوهش، صص ۶۱۱- ۱۷۱ جزء اول ارزشمند «دفاع عن الکافى» را دربرمى گیرد. این کتاب از انتشارات «مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه» در سال ۱۹۹۵ م است.
از مهم ترین چیزهایى که با روش علمى بدان پرداخته است چنین است:
۱. بررسى نظریه اعتقاد به مهدى. ۴
۲. رد سخنان ابن خلدون در تضعیف روایات مهدى، علیه السلام. ۵
۳. نقل بیش از پنجاه وهشت ۶ مورد گواهى نسبت به صحت احادیث مهدى، علیه السلام، یا تواتر آن.
۴. ذکر منکران ولادت مهدى، علیه السلام.
۵. ذکر ادله فراوان و محکم و اعترافات از طرف اهل سنت از ابتداى قرن چهارم هجرى تا حال نسبت به ولادت حضرت مهدى، علیه السلام، و وجود شریفش. ۷
۶. و در آخر بحث جالب او درباره دروغ سرداب و دیگر دروغها. ۸
این دو کار پژوهشى نمونه هاى جدیدى هستند از تحقیقاتى که به روش گذشتگان عمل کرده‌اند و گرنه در این مورد، دهها تحقیق از دانشمندان برجسته وجود دارد که در این زمینه بسیار خوب کار کرده‌اند. ۹
روش عقلى (روش شهید صدر رحمه الله علیه)
شهید صدر در بررسى مساله [امام] مهدى به مقدمات بدیهى استدلال نکرده و به تتبع در کتابهاى تفسیرى و روایى نپرداخته است. همچنین در سند روایات کنکاش نکرده، بلکه روش دیگرى در پیش گرفته است. ایشان ابتدا اشکالات و سؤالاتى را که در این زمینه شده یا مى شود، مطرح کرده سپس با تکیه به دلیل عقلى و داده هاى دانش و تمدن کنونى، به بررسى عمیق و دقیق آن پرداخته است. سرفصلهاى این روش چنین است:
الف) شهید صدر براى بحث خود، زمینه روشنى را درباره مهدویت ۱۰ و وجود ریشه هاى آن در میراث دینى- انسانى، ترسیم مى کند، سپس به اصالت بخشیدن آن در تفکر اسلامى مى پردازدومى گوید مهدویت در دیدگاه اسلام یک آرزو و خیال نیست که احساسات را به بازى بگیرد و مسکنى براى دردها و رنجهاى روحى او باشد- چنانکه برخى از پژوهشگران پنداشته‌اند- بلکه «مهدى، عجل الله» انسانى زنده است ۱۱ که با مردم زندگى مى کند و در درد و رنج ایشان شریک است و خود نیز همانند مردم، منتظر روز موعود است.
ب) قبول این تصور اصیل، قدرى مشکل است و در اذهان مردم اشکالات و سؤالاتى را مطرح کرده که آشکار و پنهان آن را به زبان مى آورند.
از این رو شهید صدر، رحمه الله علیه، با صراحت و روشنى این اشکالات و پرسش ها را مطرح مى کند و سپس با روش خاص خود به جواب مى پردازد زیرا مى خواهد مساله را در جایگاه طبیعى خود قرار دهد البته در چارچوب تفکر اسلامى که مبناى آن عقل، واقعیت و برهان است.
۱. اولین پرسشى که شهید صدر مطرح مى کند این است:
اگر «مهدى» انسانى زنده است که در بیشتر از ده قرن هم عصر مردم گذشته بوده است و در آینده هم خواهد بود، این عمر طولانى براى ایشان چطور ممکن شده است؟! چگونه ایشان از قوانین طبیعى که باید وى را پیر کرده و درهم شکسته باشد، گریخته است؟! سپس از سؤالى به سؤال دیگر و از اشکالى به اشکال دیگر مى پردازد به گونه اى منطقى که جواب قبلى، زمینه سؤال بعدى مى شود و همه مباحث و مضامین در ارتباط کامل هستند.
نسبت به اشکال اول دوباره چنین مطرح مى کند: آیا ممکن است یک انسان قرنهاى زیادى زندگى کند چنانکه درباره مهدى گفته مى شود که بیش از هزار و اندى سال عمر کرده است؟ (این شکل سؤال هیچ فرقى با قبلى ندارد)
براى پاسخ به این پرسش در ابتدا توضیحى داده است براى اقسام امکان، اقسامى که معروف است یا مى شود تصور کرد: (امکان عملى، امکان علمى، امکان منطقى یا فلسفى) و پس از آنکه مفاهیم آنها را روشن مى کند، سخن خود را چنین خلاصه مى کند: «اینکه عمر انسان به هزاران سال برسد از نظر منطق امکان دارد زیرا این از نظر عقل مجرد، محال نیست» ولى فعلا امکان عملى نسبت به نوع انسان پیدا نشده و تلاشها به جایى نرسیده است.
اما امکان علمى، چیزى که از جهت علمى مانع این مساله باشد، یافت نمى شود زیرا همه تلاشهاى علمى بر این است که «امکان علمى» تبدیل به «امکان عملى» شود و در همین مسیر، کوشش بر این است جلوى پیرى گرفته شود. پس از نظر منطق نمى شود مساله را انکار کرد و بعید شمرد مگر از این جهت که «مهدى» بر علم پیشى گرفته باشد و در مورد شخص او، «امکان نظرى» تبدیل به «امکان عملى» شده باشد یعنى قبل از این که علم در مرحله تکامل به فعلیت برسد، که البته این نیز توجیه عقلانى براى انکار و استبعاد ندارد زیرا این همانندآن کسى است که مثلا درکشف داروى سرطان یا دیگر امراض، از علم پیشى گرفته باشد.
البته این پیشى گرفتن- چنانکه شهید صدر مى گوید- در طرح کلى اسلام که جریان مهدى را ترسیم کرده است- در مواردى اتفاق افتاده و قرآن کریم نظایر آن را ضبط کرده است آنجا که
قرآن به حقایق علمى مربوط به جهان و طبیعت اشاره کرده و امروزه علم از آن پرده برداشته است و روشنتر این که قرآن نمونه هاى این قضیه را ثبت کرده است چنانکه در مورد عمر نوح پیامبر گفته است:
«فَلَبِثَ فِیهِمْ أَلْفَ سَنَهٍ إِلَّا خَمْسِینَ عاماً» ۱۲
نوح نهصد و پنجاه سال در میان آنها بود.
شهیدصدر فرض دیگرى را طرح مى کند که مبتنى بر فرض سابق است و آن این است که اگر آمدیم و گفتیم قانون پیرى یک قانون قطعى است و طول عمر بیش از حد معمولى بنابر دلیل «استقراء» خلاف قوانین طبیعت است جوابش این است که:
دراین صورت از قبیل «معجزه» است که در تاریخ پیامبران و رسولان چیز تازه اى نبوده و از نظر یک مسلمان که عقاید خود را از قرآن و سنت مى گیرد امرى غیر عادى نیست. زیرا قانونى که خیلى قطعى تر بوده تعطیل شده است. مانند داستان حضرت ابراهیم، علیه السلام، که در آتش افکنده شد و آتش او را نسوزاند قرآن کریم مى فرماید:
«قُلْنا یا نارُ کُونِی بَرْداً وَ سَلاماً عَلى إِبْراهِیمَ» ۱۳
گفتیم اى آتش بر ابراهیم خنک و سلامت باش.
پس از این، شهیدصدر توضیح مى دهد که مساله معجزه به مفهوم دینى آن، اینک در پرتو علم جدید، بیش از گذشته قابل درک است و با استناد به نظریات فلسفى جدید به استدلال و بررسى آن مى پردازد.
۲. شهید صدر، رحمه الله علیه، پرسش دیگرى را مطرح مى کند: چرا تا این حد اصرار بر مساله طول عمر مهدى است که در نتیجه قوانین عمومى به خاطر آن تعطیل شود؟ چرا فرض دیگرى را قبول نکنیم که مى گوید: رهبرى بشر در روز موعود ممکن است به شخصى واگذار شود که آینده او را شکوفا سازد و فشارهاى آن عصر، وى را به ثمر رساند.
سپس شکل سؤال را به صورت دیگرى مطرح مى کند: فایده این غیبت طولانى چیست؟ چه توجیهى دارد؟ ودر دنبال آن مى گوید: مردم نمى خواهند یک جواب غیبى بشنوند آنها خواستار یک توجیه اجتماعى براى مساله هستند، توجیهى در سایه حقایق عینى و محسوس براى ایجاد تحولى بزرگ.
براى پاسخ به این پرسش، شهید صدر، رحمه الله علیه، با سلاح شناخت از قوانین اجتماعى و مقتضیات تحولات اجتماعى، گام پیش مى نهدو با طرح یک سؤال، مقدمه اى براى جواب مى چیند. سؤال این است:
آیا ممکن است ما این عمر طولانى را براى آن پیشواى ذخیره شده، یک رمز موفقیت در ایجاد تحول مورد نظر بدانیم؟ و مى گوید: آرى، سپس ادله اى مى آورد که مستند به فهم عمیق از حرکت تاریخ و نتایج تغییر کلى تمدن و پیشرفتهایى است که انسان به‌اندازه درک و دید و تمدنش در سایه آن رشد مى کند. سپس مساله را در پرتو رسالت اسلام و تحول مورد نظر آن، بررسى مى کند.
بدین سان شهید صدر این بحث را تبدیل به یک بررسى جامعه شناختى مى کند که بر نظریه هاى اصولى و مفاهیم اجتماعى متکى است.
۳. شهیدصدر، رحمه الله علیه، سپس به مساله اى مهمتر در این زمینه مى پردازد و آن «امامت زودرس» یا «فرایند به امامت رسیدن یک رهبر آرمانى» در فرضیه امامت از نظر شیعه دوازده امامى است.
مى گوید این پدیده (امامت زودرس) را عملا ۱۴ امت تجربه کرده است که مرتبه کامل آن در امام مهدى، علیه السلام، بوده و قبل از ایشان در امام جواد، علیه السلام، وجود داشته است.
این پدیده- همان طور که ایشان، رحمه الله علیه، مى فرماید- یک مفهوم حسى وعملى است که مسلمانان آن را لمس کرده و در زندگى خود با امام آن را به دست آورده‌اندو هیچ پدیده اى قویتر از تجربه یک امت نیست. ۱۵
شهید صدر، رحمه الله علیه، موارد زیادى از وقایع تاریخى به عنوان نمونه هایى مى آورد که این پدیده را تایید مى کنند. سپس نتیجه گیرى مى کند که: «امامت زودرس» یک واقعیت است، خیال یا فرضیه صرف نیست و در قرآن کریم نمونه هایى براى آن وجود دارد مثلا راجع به حضرت یحیى، علیه السلام، قرآن مى فرماید:
«و آتیناه الحکم صبیا» ۱۶
واین چیزى است که هیچ مسلمانى نمى تواند آن را انکار کند.
۵. شهید صدر در اینجا وارد بحث روایى مى شود و شبهه و اشکالى که منکران و مخالفان قدیم و جدید ایجاد کرده‌اندمطرح مى کند: «چگونه معتقد شویم که مهدى الان وجود دارد؟ آیا چند روایت که در لابه لاى کتابها از پیامبر اکرم، صلى الله علیه وآله، نقل شده است، کافى است که ما را کاملا قانع کندکه امام دوازدهم وجود دارد؟ با توجه به اینکه این فرض خیلى بعید است و از آنچه ما به آن خو گرفته ایم بیرون است، اصلا چگونه ممکن است ما اثبات کنیم از نظر تاریخى، مهدى واقعا وجود دارد وصرف فرض نیست که شرایط خاص روحى روانى موجب آن گشته باشد؟
شهید صدر این پرسش را با همه شاخ و برگش مطرح مى کند. بعضى از جزئیات آن از اشکالاتى است که افرادى مثل احمدامین و دیگر مخالفان ۱۷ که تحت تاثیر روش غرب هستند در بررسى تاریخ اسلام و مسائل اسلامى، ایراد کرده‌اند.
شهید صدر با توسل به منطق عقل و دلیل عقلى به جواب این سؤال مى پردازد. و هنگامى که دلیل روایى مى آورد، مى بینیم که همراه با اسناد و واقعیات تاریخى است. حال ببینیم ایشان چه مى گوید: «اندیشه مهدى، علیه السلام، به عنوان رهبرى که براى رساندن جهان به وضعیتى برتر، انتظار کشیده مى شود در روایات رسول گرامى اسلام و بویژه در روایات امامان اهل بیت آمده است و به قدرى بدان تکیه شده که جاى شکى باقى نمى گذارد. چهارصدحدیث از طریق برادران اهل سنت از پیامبر شمارش شده است و مجموع روایات که از طریق شیعه و سنى در این زمینه آمده به بیش از شش هزار مى رسد. این رقم- چنانکه شهید صدر مى گوید- آمار بالایى است و هیچ یک از مسائل بدیهى اسلام که مورد قبول همه مسلمانان است، به این اندازه روایت ندارد. ۱۸
ج) شهید صدر، در این جا روش جدیدى براى استدلال به کار مى برد. ایشان براى این مساله که‌اندیشه مهدى در شخص خاصى متبلور مى شود که امام دوازدهم باشد از روایات و بحثهاى روایى استفاده مى کند و آن را با شیوه اى جدید در این راه به کار مى اندازد. وى در ابتدا توجیهاتى که به نظرشان در این زمینه قانع کننده است مطرح و آن را در دو دلیل خلاصه مى کند و یکى را «دلیل اسلامى» و دیگرى را «دلیل علمى» مى نامد: «بادلیل اسلامى وجود رهبر منتظر را اثبات مى کنیم و با دلیل علمى برهان مى آوریم که مهدى افسانه و خیالبافى نیست بلکه حقیقتى است که با تجربه تاریخى، وجودش ثابت شده است»
دلیل اسلامى
این دلیل راباتوجه به صدهاروایت که از رسول اکرم، صلى الله علیه وآله، و ائمه اهل بیت، علیهم السلام، وارد شده مورد توجه قرار مى دهد. این روایت مشخص مى کند که مهدى از اهل بیت است، ازفرزندان فاطمه، علیهاالسلام، است، از نسل حسین، علیه السلام، است نه حسن، علیه السلام، نهمین فرزند امام حسین، علیه السلام، است و این که خلفا دوازده تن هستند.
همه این روایات آن اندیشه کلى را محدود، ودر شخص دوازدهمین امام از امامان اهل بیت، علیهم السلام، خلاصه مى کند. سپس درباره این روایات مى گوید: «این روایات بسیارند و در سطح وسیعى منتشر گشته‌اند و از طریق ما هم وارد شده على رغم این که امامان، علیهم السلام، از طرح عمومى مساله، خوددارى مى کردند تا جان آن خلف صالح را از گزند حفظ کنند …»
در نظر شهید صدر کثرت روایات که رقم بزرگى را از نظر شماره تشکیل مى دهد- یعنى به حد تواتر مى رسد چنانکه برخى از علماء نقل کرده‌اند- اساس قبولى آن، صرفا فراوانى روایات نیست آنگونه که در میان محافل علمى حدیثى جاافتاده است بلکه افزون بر آن، قرائن و شواهدى است که خود دلیل بر صحت آنها است.
پى نوشتها
__________________________________________________
(۱). رک: العباد، عبدالمحسن، مجله الجامعه الاسلامیه، س ۱، ش ۳، ۱۹۶۹ م، با عنوان «عقیده اهل السنه ولا اثر فى المهدى المنتظر»، صافى گلپایگانى، لطف الله، منتخب الاثر.
(۲). براى جواب اشکالات آنها ر. ک: العمیدى، ثامر، دفاع عن الکافى، ج ۱، ص ۲۰۵.
(۳). قبلا به عنوان بحث و مرجع آن اشاره شد.
(۴). العمیدى، ثامر، همان، صص ۱۷۱ به بعد.
(۵). همان، ص ۲۰۵.
(۶). همان، ص ۳۴۳.
(۷). همان، ص ۵۳۵.
(۸). همان، ص ۵۹۳.
(۹). به پژوهش آقاى عبدالمحسن عباد و همچنین به بحث آقاى جلالى و دخیل که قبلا اشاره شد مراجعه کنید.
(۱۰). ان شاءالله در شماره هاى آینده به این مباحث خواهیم گرفت.
(۱۱). ان شاءالله در شماره هاى آینده به این مباحث خواهیم گرفت.
(۱۲). سوره عنکبوت (۲۹)، آیه ۱۴.
(۱۳). سوره انبیاء (۳۱)، آیه ۶۹.
(۱۴). ر. ک: شیخ مفید، الارشاد، صص ۳۱۹ به بعد، ابن حجر، الصواعق المعرفه، صص ۲۲۴- ۲۲۳.
(۱۵). ر. ک: ابن حجر، همان.
(۱۶). سوره مریم (۱۹)، آیه ۱۲.
(۱۷). قبلا به عده اى از آنان اشاره کردیم.
(۱۸). در آینده به این مبحث اشاره خواهیم داشت.
