سکاندارى اسلام پس از رسول اکرم

سید محمدحسین فضل‏اللَّه
مترجم: عباس سیدمیرجمکرانى
اشاره: علامه سیّد محمدحسین فضل‏اللَّه روحانى برجسته لبنانى که در ایران بیشتر به عنوان یک چهره سیاسى شناخته شده است، هر هفته جلسه سخنرانى و گفت و گو در دمشق برگزار مى‏کند و به پرسشهاى اعتقادى، فقهى، تربیتى، و سایر موضوعات مبتلا به مسلمانان پاسخ مى‏گوید. آنچه که در ذیل آمده است برگردان یکى از سخنرانیهاى علامه فضل‏اللَّه است که به مناسبت روز غدیر ایراد شده است. این سخنرانى از نشریه »الفکر و الثقافه« انتخاب شده است. با هم مى‏خوانیم.

روز غدیر سرفصل نوینى در حیات اسلام است. در این روز، رهبرى جهان اسلام بعد از رحلت پیامبر، صلّى‏اللَّه‏علیه‏وآله، مشخص شد. رهبرى که ادامه دهنده راه و روش رسول خدا، صلّى‏اللَّه‏علیه‏وآله، است و مسلمانان را از موانع دست و پاگیر داخلى و خطرات خارجى نجات مى‏دهد. بدیهى است امکان هدایت اسلام بعد از رحلت پیامبر، صلّى‏اللَّه‏علیه‏وآله، باید توسط فردى به دست گرفته شود که با تمام وجود اسلام را درک کرده و بتواند با اقدامات دینى و قانونى خود، دیدگاه یکسانى از اسلام ارائه کند. این کار از تشتت فکرى مسلمانان جلوگیرى مى‏کند. بنابراین رهبرى جهان اسلام پس از پیامبر، صلّى‏اللَّه‏علیه‏وآله، باید توسط کسى به عهده گرفته شود که آشنایى کامل و بدون خطا از اسلام داشته باشد. در اینجا باید به این نکته اشاره کرد زندگى پیامبر اسلام، صلّى‏اللَّه‏علیه‏وآله، سراسر، مملو از جنگها و بحرانهاى داخلى بود. در این مدت، بیشتر مفاهیم اسلامى بخوبى روشن نشده و احکامى که باید مسلمانان آنها را انجام دهند، بر زمین مانده بود. البته ما منکر اخلاص اصحاب پیامبر، صلّى‏اللَّه‏علیه‏وآله، نیستیم. آنان در برابر سختیهاى بسیار در مکه ایستادگى کردند، و بشدت با آتش‏افروزان و جنگ‏طلبها به مقابله برخاستند. لذا ملاحظه مى‏کنیم که خداوند در قرآن کریم مى‏فرماید:
محمد رسول‏اللَّه و الّذین معه أشدّاءف على الکفّار و رحماء بینهم تراهم رکّعاً سجّداً یبتغون فضلاً من اللَّه و رضواناً سیماهم فى وجوههم من أثر السجود.۱
به هر حال پیامبر، صلّى‏اللَّه‏علیه‏وآله، (در زمان حیات خود) فرصت نیافت تا فرهنگ و معنویت اسلامى را به طور عمیق در وجود تک‏تک مسلمانان نهادینه کند. لذا رهبرى مسلمانان پس از پیامبر، باید توسط فردى صورت گیرد که بتواند اسلام را گسترش دهد و آن را در وجود فرد فرد مسلمین نهادینه کند.
از این رو است که مسأله غدیر یکى از اساسى‏ترین مسائل حیاتى اسلام است. بخصوص اینکه، بیشتر راویان احادیث درباره آیه شریفه:
یا أیّها الرسول بلّغ ما افنزل الیک من ربّک و إن لم تفعل فما بلّغت رسالته و اللَّه یعصمک من الناس.۲

گفته‏اند: »این آیه شریفه هنگامى نازل شد که پیامبر، صلّى‏اللَّه‏علیه‏وآله، (در آخرین حج خود) به محلى به نام غدیرخم رسیده بود.« بعضى مفسران نیز گفته‏اند: »شأن نزول این آیه براى معرفى کردن حضرت على، علیه‏السلام، به عنوان جانشین پیامبر، صلّى‏اللَّه‏علیه‏وآله، نیست، بلکه براى بیان مطلب دیگرى نازل شده است. این مفسران تاکنون نتوانسته‏اند بین ماهیت آیه شریفه فوق و آنچه که به آن معتقدند، توازنى برقرار سازند. زیرا آیه مذکور در اوائل بعثت حضرت ختمى مرتبت نازل نشده تا اینکه گفته شود پیامبر، صلّى‏اللَّه‏علیه‏وآله، امر به انذار و تبلیغ شده است. رسول خدا، صلّى‏اللَّه‏علیه‏وآله، در آن زمان هر حکم و مسأله‏اى که به او وحى مى‏شد، بدون هیچ ترس و واهمه‏اى به مردم اطلاع مى‏داد و در این کار راسخ و استوار بود. »قل الحق من ربّکم فمن شاء فلیؤمن و من شاء فلیکفر«۳
پیامبر در ابلاغ رسالتش، ملاحظه هیچ عکس‏العملى را نمى‏کرد. براى اینکه آن حضرت در حال بنیانگذارى اندیشه، معنویت و راه روشن الهى در میان مردم بود. لذا عکس‏العملهاى منفى برایش قابل پیش‏بینى بود. به هر حال، رسول خدا، صلّى‏اللَّه‏علیه‏وآله، از برخوردهاى منفى ناراحت مى‏شد. ولى این ناراحتیها به خاطر خودش نبود. بلکه به خاطر مردم بود. چرا که آنان در قلب آن حضرت جاى داشتند.
در اینجا روشن مى‏شود که آیه شریفه ذیل بر مطلب مهم دیگرى تأکید دارد. »و إن لم تفعل فما بلّغت رسالته و اللَّه یعصمک من النّاس« این مطلب، چیزى جز ولایت حضرت امیرالمؤمنین على، علیه‏السلام، نیست. البته در این مسأله بسیار جدل شده است. وقتى که پیامبر با این گفتار ابلاغ رسالت کرد: »آیا من از مؤمنین بر خودشان سزاوارتر نیستم؟ گفتند: بلى. فرمود: هر کس که من مولاى او هستم (از این) پس على مولاى اوست.« سپس این آیه نازل۴ شد »الیوم أکملت لکم دینکم و أتممت علیکم نعمتى و رضیت لکم الإسلام دیناً« تا این روز، شکاف رهبرى پس۵ از پیامبر در اسلام وجود داشت. وقتى که این شکاف از بین رفت، ساختار دین تکمیل شد. خداوند راضى شد که اسلام آئین تمام جهانیان باشد.
در اینجا ممکن است این سؤال مطرح شود، چطور مى‏توان رویگردانى برخى اصحاب را از ولایت على، علیه‏السلام، تفسیر کرد؟ چگونه مى‏توانیم این مطلب را توجیه کنیم، وقتى که رسول اکرم، صلّى‏اللَّه‏علیه‏وآله، به ملکوت اعلا رحلت فرمود، انصار به مهاجرین گفتند: »از ما امیرى و از شما هم امیرى.«؟ چرا برخى از اصحاب۶ پیامبر در بیعت کردن با خلیفه اول هیچ‏گونه مشورتى با دیگر مسلمانان (ساکن در اقصى نقاط حکومت اسلامى) نکردند و بدون هیچ ترس و واهمه‏اى و بارى به هر جهت با ابوبکر بیعت کردند؟ چطور در آنجا (سقیفه بنى ساعده) هیچ کس با این کار مخالفت نکرد و نگفت که پیامبر، صلّى‏اللَّه‏علیه‏وآله، فرموده هر کس که من مولاى اویم از این پس على مولاى اوست؟ مرحوم سید شریف‏الدین، این موضوع را چنین توجیه کرده است:
ذهنیت مسلمانان آن عصر به جز برخى از آنان عمیق و ژرف‏اندیش نبود، لذا وقتى که بیعت مى‏کردند به آن وفادار بودند. به هر حال از آنجایى که رسول اکرم، صلّى‏اللَّه‏علیه‏وآله، بصراحت و روشنى سخن مى‏گفت شاید آنان منظور پیامبر، صلّى‏اللَّه‏علیه‏وآله، از »من کنت مولاه فهذا على مولاه« بخوبى فهمیده بودند. اما آنچه که اتفاق افتاد برخلاف اراده پیامبر، صلّى‏اللَّه‏علیه‏وآله، بود.
بنابراین ملاحظه مى‏کنیم پیامبر، صلّى‏اللَّه‏علیه‏وآله، از این ذهنیت توده مردم (کوتاه‏بینى آنان) اندوهناک بود. لذا فرمود براى من قلم و کتف (کاغذ) بیاورید تا براى شما چیزى بنویسم که بعد از من هرگز گمراه نشوید.
پیامبر، صلّى‏اللَّه‏علیه‏وآله، مانند سایر افراد نبود که هنگام احتضار به هذیان‏گویى مبتلا شود. بلکه آن حضرت، در بالاترین درجه عقل و اراده و هوشیارى قرار داشت. قبل از این ماجرا، هیچ یک از اصحاب پیامبر خبر از هذیان‏گویى آن حضرت در حالت بیمارى نداده است. اصولاً پیامبر، صلّى‏اللَّه‏علیه‏وآله، با تمام وجودش با اصحابش زندگى و با آنان گفت و گو مى‏کرد. لذا وقتى که مى‏فرماید: »براى من قلم و کتفى (کاغذ) بیاورید تا براى شما چیزى بنویسم که بعد از من هرگز گمراه نشوید« منظور آن حضرت این نبود مطلبى بنویسد که جانشین قرآن شود. چرا که قرآن نورى است که با گوشت و پوست و خون آن حضرت آمیخته شده است. بنابراین مسأله در اینجا چیز دیگرى است که بسیار مورد توجه و اهتمام رسول خداست. به طورى که وى را ناگزیر کرد، در این مورد تأکید فرماید تا در آینده کسى با کلمات آن حضرت بازى نکند. حال این سؤال مطرح مى‏شود، چرا خلیفه دوم گفت: »کتاب خدا براى ما کافى است«؟ آیا پیامبر، صلّى‏اللَّه‏علیه‏وآله، مى‏خواسته بگوید کتاب خدا ناقص است؟ معناى »حسبنا کتاب‏اللَّه« چیست؟ در حالى که خداوند مى‏فرماید:
ما آتاکم الرسول فخدوه و مانهاکم عنه فانتهوا.۷
در اینجا باید به این نکته اشاره کرد که سنت رسول اکرم، صلّى‏اللَّه‏علیه‏وآله، شارح و مکمل کتاب خداست. پس چرا خلیفه دوم گفت: »حسبنا کتاب‏اللَّه«؟ بعد هم، مدعى هذیان گفتن پیامبر شد؟ در صورتى که رسول خدا، صلّى‏اللَّه‏علیه‏وآله، در سراسر زندگى پربرکت‏شان حتى در حالت بیمارى، هیچ‏گاه هذیان نگفته است. با توجه به اینکه نبوت در سراسر زندگى رسول خدا، صلّى‏اللَّه‏علیه‏وآله، تداوم دارد، لذا امکان ندارد که پیامبر اسلام در حالت هذیان‏گویى مسلمانان را مورد خطاب خود قرار دهد و آنان را به انجام کارى فرمان دهد که به ادامه رسالتش مربوط باشد. مضافاً اینکه تمام مسلمانان معتقدند پیامبر، عظیم‏الشأن اسلام مصون از هرگونه خطا و اشتباه است. حقیقت این است که به پیامبر، صلّى‏اللَّه‏علیه‏وآله، اجازه ندادند که مسأله خلافت را به طور کامل روشن سازد و با نوشتار خود بر جانشینى حضرت على، علیه‏السلام، مهر تأیید بزند. البته رسول اکرم مسأله ولایت و جانشینى حضرت على، علیه‏السلام، را به مناسبتهاى مختلف بیان فرموده بودند.
به هر حال وقتى که چند نفرى براى آن حضرت قلم و کتف (کاغذ) آوردند، در این موقع اختلاف به وجود آمد (آن گروهى که با خلیفه دوم همگام بودند) اجازه ندادند که پیامبر با نوشتار خود، على، علیه‏السلام، را به عنوان جانشین خویش معرفى فرماید. از طرف دیگر ملاحظه مى‏کنیم پیامبر اسلام قبلاً به بزرگان و اصحاب خود دستور داده بود که با لشکر »اسامه« به سمت روم حرکت کنند. اما آنان با دستور پیامبر، صلّى‏اللَّه‏علیه‏وآله، مخالفت کردند و با لشکریان اسامه همراه نشدند.
سؤال دیگر این است که معنى سخن [خلیفه دوم که گفت] »پیامبر نمرده است« چیست؟ در جواب مى‏توان گفت: معناى این سخن چیزى جز این نیست که افرادى که در آن مجلس حضور نداشتند (با اطلاع یافتن از آن حادثه ناگوار فرصت یابند) تا در آن مجلس شرکت کنند و مسأله خلافت را آن طورى که (مخالفان خلافت حضرت على، علیه‏السلام، مى‏خواهند) به سرانجام برساند.
{mospagebreak}
تحلیل و نقادى تاریخ
وقتى که مى‏خواهیم قرائت نوینى از تاریخ اسلام داشته باشیم، باید از مسئله غدیر تحلیل منتقدانه به عمل آوریم. البته بدون اینکه به قداست شخصیتهاى تاریخى آن لطمه‏اى وارد کنیم.
بعضى‏ها درباره خطبه شقشقیه حضرت على، علیه‏السلام، که سید رضى، رحمهاللَّه‏علیه، در نهج‏البلاغه آورده است سؤالاتى را مطرح کرده‏اند. در پاسخ به این گروه مى‏توان گفت: روش حضرت على، علیه‏السلام، در ایراد خطبه با روش سید رضى، رحمهاللَّه‏علیه، فرق مى‏کند. مضافاً به اینکه خطبه مذکور را راویان متعددى در صدها سال پیش از سید رضى، رحمهاللَّه‏علیه، نقل کرده‏اند. حضرت على، علیه‏السلام، در این خطبه درباره حقش مى‏فرماید:
جایگاه من براى خلافت از جهت کمالات علمى و عملى، مانند قطب وسط آسیا است. علوم و معارف از سرچشمه من، مانند سیل سرازیر مى‏شود، هیچ پرواز کننده در فضاى علم و دانش به اوج من نمى‏رسد.۸
تا جایى که مى‏فرماید:
جاى بسى شگفتى است که او در زمان حیاتش فسخ بیعت مردم را درخواست مى‏نمود ولى چند روز از عمرش مانده خلافت را براى دیگرى وصیت کرد. این دو نفر غارتگر، خلافت را مانند دو پستان شتر میان خود قسمت کردند.۹
یعنى هر کدام از این دو نفر، سینه‏اى را گرفته بودند تا شیرى از آن بخورند. منظور حضرت على، علیه‏السلام، از این مثال آن است که آنان براى به دست گرفتن خلافت، با یکدیگر همداستان شده و تلاش مى‏کردند هر فریاد حق‏طلبى را سرکوب کنند. جو سیاسى نیز به همین سمت و سو سوق پیدا کرده بود. در آن زمان حضرت على، علیه‏السلام، از هر کس آگاه‏تر بود که جامعه اسلامى آن روز به او اجازه نمى‏داد که براى احقاق حقش دست به شمشیر برد. چرا که این کار باعث ایجاد شکاف در صفوف مسلمانان مى‏شد. لذا حضرت على، علیه‏السلام، فرمود:
صبر کردم در حالى که در چشمانم خاشاک و غبار و در گلویم استخوان گرفته بود۱۰.
وقتى که ابوسفیان همراه عباس براى بیعت کردن با آن حضرت آمدند، حضرت على، علیه‏السلام، با آنان بیعت نکرد و ایشان را نسبت به فتنه‏هایى که از این مسأله برپا خواهد شد، آگاه ساخت. مضافاً به اینکه شرایط زمان و مکان اجازه چنین کارى را به آن حضرت نمى‏داد. چرا که انجام رسالت الهى، شرایط خاصى دارد که در جهان خارج باید محقق شود تا انسان بتواند از عهده مأموریت الهى که بر دوش او نهاده شده است سربلند بیرون بیاید. بنابراین اگر در جهان خارج موانع زیادى در راه انجام رسالت الهى وجود داشته باشد ممکن است این مأموریت الهى با شکست مواجه شود و فقط اسمى از آن رسالت الهى باقى بماند. لذا صاحب این رسالت پس از پیامبر، صلّى‏اللَّه‏علیه‏وآله، براى باقى ماندن دین رسول خدا ناگزیر شد که خود را فدا کند.
بنابراین حضرت على، علیه‏السلام، با آن همه علم و دانش و برخوردارى از عقلى روشن و روحى باز به خاطر حفظ اسلام از خواسته بر حق خود دست کشید و دیگران بر مسند خلافت تکیه زدند که نه علم او را داشتند و نه آگاهى و مهارت او را. خلافت بعد از رحلت پیامبر، صلّى‏اللَّه‏علیه‏وآله، توسط انصار براساس نظام عشیره‏اى مطرح شد (از ما امیرى و از شما نیز امیرى) این مسأله مربوط به معیارهاى انتخاب رهبرى جامعه و در چارچوب خطوط عرفى اسلامى نیز نبوده است.
بحث در خلافت
تحقیقاتى که درباره این موضوع (خلافت) انجام داده‏ام نشان مى‏دهد که مردم آن روز طرح فرهنگى و روشمند اسلامى نداشتند. مسأله در نظر آنان این بود که پیامبر، صلّى‏اللَّه‏علیه‏وآله، از دنیا رفته و ما باید براى رهبرى جامعه فردى را تعیین کنیم حال هر طورى که بود، بود. باید گفت: مسأله این نیست که راه و روشى به فردى تحمیل شده باشد. موضوع این است که فرد راه و روشى تحمیل کند. به همین خاطر است امام على، علیه‏السلام، مى‏فرماید:
عمر راه خود را پیمود (و پیش از تهى کردن جامه) امر خلافت را در جماعتى قرار داد که مرا یکى از آنها گمان نمود. پس بارخدایا از تو یارى مى‏طلبم براى شورایى که تشکیل شد و مشورتى که نمودند چگونه مردم مرا با (ابوبکر و عمر) مساوى دانسته و درباره من شک و تردید نمودند تا جایى که با این اشخاص (پنج نفر اهل شورا که عمر براى تعیین خلافت پس از خود تشکیل داده بود) همردیف شده‏ام.۱۱
حال، چه معیارى براى جداسازى این افراد از یکدیگر وجود دارد؟ آنان چه علم و آگاهى دارند؟ فرهنگشان چیست؟ جهادشان چه مى‏باشد؟ چه نزدیکى روحى و فکرى با رسول خدا دارند؟
هنگامى که این مسأله را از دیدگاه علمى بررسى مى‏کنیم، درستى گفتار امام صادق، علیه‏السلام، را درمى‏یابیم که فرمود: »على، علیه‏السلام، فرمود: من کجا و آنان کجا!؟« آن زمانى که پیامبر، صلّى‏اللَّه‏علیه‏وآله، حضرت على را براى جانشینى خود آماده مى‏کرد و مسائلى به آن حضرت مى‏آموخت که هیچ کس نسبت به آنها آگاهى نداشت، مردم در همان زمان شنیده بودند که پیامبر، صلّى‏اللَّه‏علیه‏وآله، درباره حضرت على، علیه‏السلام، فرمود: »من شهر علم هستم و على دروازه آن« و »على با حق است و حق با۱۲ على« و »هر کس من مولاى اویم پس۱۳ این على مولاى اوست« و »یاعلى! تو براى من به منزله هارون براى موسى هستى جز اینکه بعد از من هیچ پیامبرى نخواهد بود« خداوند۱۴ متعال مى‏فرماید:
إنّما یرید اللَّه لیذهب عنکم الرجس أهل البیت و یطهّرکم تطهیراً.۱۵
و نیز مى‏فرماید:
إنّما ولیّکم اللَّه و رسوله و الّذین امنوا الّذین یقیمون الصلاه و یؤتون الزکوه و هم راکعون.۱۶
همچنین مى‏فرماید:
و من النّاس من یشرى نفسه ابتغاء مرضاه اللَّه واللَّه رئوف بالعباد.۱۷
بنابراین على، علیه‏السلام، براى خودش ناراحت نمى‏شد بلکه‌اندوه او براى اسلام بود. آن حضرت در آخر خطبه شقشقیه مى‏فرماید:
پس مردى از آنها از حسد و کینه‏اى که داشت، دست از حق شسته به راه باطل قدم نهاد (مراد سعدبن ابى وقاص، که پس از قتل عثمان هم با آن حضرت بیعت ننمود) مرد دیگرى به دلیل دامادى و خویشى خود با عثمان از من اعراض کرد (مراد عبدالرحمان بن عوف است که شوهر خواهر مادرى عثمان بود) و همچنین دو نفر دیگر (طلحه و زبیر که از رذالت و پستى) موهن و زشت است نام ایشان برده شود.۱۸
وقتى که حضرت امیرالمؤمنین به خلافت رسید مین‏هاى دسیسه و توطئه بر سر راه آن حضرت کاشته شده بود. حضرت على، علیه‏السلام، در این زمینه مى‏فرماید:
چون بیعت‏شان را قبول و به امر خلافت مشغول گشتم، جمعى (طلحه و زبیر و دیگران) بیعت مرا شکستند و گروهى از زیر بار بیعتم خارج شدند. بعضى (معاویه و دیگر کسان) از اطاعت خداى بیرون رفتند. گویا مخالفان نشنیده‏اند که خداوند مى‏فرماید: »تلک الدّار الاخره نجعلها للذین لایریدون علوّاً فى الأرض و لا فساداً و العاقبه للمتقین.«۱۹
سوگند به خدا آنان این آیه را شنیده و حفظ کرده‏اند لیکن دنیا در چشمهاى ایشان آراسته و زینت آن، آنان را فریفته است.۲۰
پس امام بر موضع قبلى خود تأکید کرد و فرمود:
سوگند به خدایى که میان دانه را شکافت و انسان را خلق نمود، اگر حاضر نمى‏شدند آن جمعیت بسیار (براى بیعت با من) و یارى نمى‏دادند که حجت تمام شود و نبود عهدى که خداوند از علما و دانایان گرفته تا راضى نشوند بر سیرى ظالم (از ظلم) و گرسنه ماندن مظلوم (از راه ستم)، هر آینه ریسمان و مهار شتر خلافت را بر کوهان آن مى‏انداختم و آب مى‏دادم آخر خلافت را به کاسه اول آن (چنانکه پیش از این بر این کار اقدام ننمودم، اکنون هم کنار مى‏رفتم و امر خلافت را رها کرده مردم را به ضلالت وامى‏گذاشتم. زیرا که فهمیده‏اید این دنیاى شما نزد من خوارتر از عطسه بز ماده است.۲۱
حال این سؤال مطرح مى‏شود از کجا ما الگو بگیریم؟ در جواب مى‏توان گفت: در بین کسانى که بر مسند خلافت تکیه زده‏اند. فقط حضرت على، علیه‏السلام، است که طى قرون متمادى ثروت فرهنگى بزرگى را براى ما به ارث گذاشته، به طورى که موجب گسترش اسلام شده است. لذا شیعه على بودن یعنى پیروى کردن از آن حضرت، متعهد بودن به وحدت امت اسلامى، به طورى که اگر خطرى جهان اسلام را تهدید کرد باید آماده دفاع از آن باشیم.
حضرت على، علیه‏السلام، قلبش سرشار از دوستى به مردم بود. حتى با آنانى که اختلاف داشت (نه افرادى که دشمن خدا و رسولش بودند) به هر حال مصیبتى که به حضرت على، علیه‏السلام، وارد شد تاکنون به هیچ کس دیگرى وارد نشده است. دوستان! ما باید تحقیقى واقعگرا درباره زندگى حضرت على، علیه‏السلام، به عمل بیاوریم و ملاحظه کنیم که سعه صدر آن امام در برخورد با مشکلات چگونه بود؟ توانایى صبرش چطور بود؟ چگونه مسئولیت خطیر اسلام را به دوش مى‏کشید؟ چطور مسئولیت مسلمانان در عقل و روحش نفوذ کرده بود؟ آیا تنها جشن گرفتن روز غدیر کافى است؟ من نمى‏خواهم کسى را مجبور سازم که روز غدیر آن طورى که سزاوار است جشن نگیرد. چرا که غدیر یک سرمایه فرهنگى و معنوى است و لذا علما و اندیشمندان، فرهنگیان و ادبا به خاطر این چنین روزى باید تحقیقاتشان را در راستاى آنچه که على، علیه‏السلام، به جاى گذارده انجام دهند تا آن حضرت در مسائل عقیدتى، اسلامى، سیاسى و اجتماعى میان مسلمانان جایگاه حقیقى خود را بازیابد. این‏گونه تحقیقات موجب مى‏شود تا شخصیت على، علیه‏السلام، در اندیشه، قلب و زندگى ما نفوذ پیدا کند. در این صورت است که على، علیه‏السلام، همواره در نزد ما همانند نبض جامعه عمل خواهد کرد. فکر و اندیشه على است که مرزهاى زمان را درمى‏نوردد.
دوستان! گرایش ما به حضرت على، علیه‏السلام، مسئولیت سنگینى بر دوش ما نهاده است لذا باید عملکرد خود را با آن حضرت مقایسه کنیم. ما باید در سراسر زندگى خود با تمام وجود با على، علیه‏السلام، زندگى کنیم. براى اینکه در زندگى على، علیه‏السلام، خدا در قلب، عقل و سراسر حیاتش حضور داشت. پس بیائید به سوى على، علیه‏السلام، حرکت کنیم تا حقیقت او را دریابیم. چرا که حضرت على، علیه‏السلام، در تاریخ محدود نمى‏شود.

پى‏نوشتها
۱. سوره فتح (۴۸)، آیه ۲۹.
۲. سوره مائده (۵)، آیه ۶۷.
۳. سوره کهف (۱۸)، آیه ۲۹.
۴. مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، ج۳۳، باب ۲۰، ص۲۶۶، ح۵۳۴.
۵. سوره مائده (۵)، آیه ۳.
۶. مجلسى، محمدباقر، همان، ج۲۸، ب۴، ص۲۲۰، ح۹.
۷. سوره حشر (۵۹)، آیه ۷.
۸. نهج‏البلاغه، فیض‏الاسلام، خطبه سوم.
۹. همان.
۱۰. همان.
۱۱. همان.
۱۲. مجلسى، محمدباقر، همان، ج۱۰، ب۸، ص۱۲۰، ح۱.
۱۳. همان، ج۱۰، ب۲۶، ص۲۲۶، ح۱۲.
۱۴. همان، ج۲، ب۲۹، ص۲۲۶، ح۳.
۱۵. سوره احزاب (۳۳)، آیه ۳۳.
۱۶. سوره مائده (۵)، آیه ۵۵.
۱۷. سوره بقره (۲)، آیه ۲۰۷.
۱۸. نهج‏البلاغه، فیض‏الاسلام، خطبه ۳.
۱۹. سوره قصص (۲۸)، آیه ۸۳.
۲۰. همان، آیه ۱۸.
۲۱. همان.