موعود پایگاه اینترنتی موعود
ترجمه و پژوهش: لیلا قنبرى
نسبت آیهالله شهید سید محمد صدر، قدسسره، با سلسلهاى که از نظر صحت، وضوح و تواتر کمنظیر استبه امام هفتم امام موسى کاظم، علیهالسلام، مىرسد. داستان ولادت آن بزرگوار خود جلوهاى است از لطف و فضل بىکران الهى. مادر گرامى ایشان از داشتن فرزند ناامید بود به همین دلیل در اثناى سفر حجبه پیامبر اکرم متوسل شد و نذر کرد که اگر صاحب پسرى شود او را محمد بنامد. بدین ترتیب پس از مدت زمانى کوتاه این حاجتبرآورده گشت و آیهالله سید محمد صدر در سالروز ولادت پیامبر عظیمالشان اسلام17 ربیعالاول سال ۱۳۶۲ ق. پاى به عرصه وجود گذارد.
ایشان تحتسرپرستى جد مادرى خود آیهالله العظمى شیخ محمدرضا آل یاسین، قدسسره، که از مراجع مشهور بودند و مدتى پس از وفات سید ابوالحسن اصفهانى، قدسسره، به عنوان بزرگترین مرجع شناخته شده بودند، همچنین پدر بزرگوارشان حاج سید محمدصادق صدر، قدسسره، پرورش یافتند و بدین ترتیب از همان ابتداى کودکى در خانه علم و فضل طعم شیرین علم را چشیدند که انعکاس این آموختهها را مىشد در خلق رفیع، بزرگوارى و گشادهرویى و سعه صدر ایشان مشاهده نمود.
سید محمد صدر، قدسسره، دروس حوزوى را در سنین کودکى و در سال1373 ق. آغاز کرد. دروس ابتدایى را نزد پدر بزرگوارش و سپس سید طالب رفاعى و شیخ حسن طرد عاملى فرا گرفت و بقیه مقدمات را نزد سید محمدتقى حکیم صاحب کتاب «اصول العامه للفقه المقارن» و شیخ محمدتقى ایروانى آموزش دید. در سال1379 ق. شروع به فراگیرى کلیات فقه کرد، فلسفه الهیه را نزد شیخ محمدرضا مظفر و اصول و فقه مقارن را نزد سید محمدتقى حکیم و فقه را نزد شیخ محمدتقى ایروانى فرا گرفت. سید محمد صدر در این دوره همچنین از محضر شیخ مهدى مظفر در زمینه کلیات فقه، سید عبدالوهاب کربلائى در زمینه زبان انگلیسى، دکتر حاتم کعبى در علم نفس و دکتر فاضل حسین در تاریخ بهره برد. و در زمینه زبان انگلیسى و تاریخ از جمله موفقترین دانشجویان به شمار مىرفت.
با پایان یافتن کلیات، سید محمد صدر در سال1383 ق. وارد مرحله بالاتر شده به فراگیرى کفایه و مکاسب پرداخت. ایشان کتاب کفایه، نوشته آخوند خراسانى، را نزد سید محمدباقر صدر، بخشى از کتاب مکاسب نوشته شیخ مرتضى انصارى را نزد سید محمدتقى حکیم و بقیه آن را نزد شیخ صدر باکوبى یکى از مبرزین فضلاى حوزه که به ورع و راستى مشهور بود تلمذ نمودند.
پس از فراگیرى کفایه و مکاسب به مرحله فراگیرى دروس خارج رسید و همزمان از جلسات درس خارج اصول شهید محمدباقر صدر و آیهالله خوئى استفاده نمود. در مجموع استادان ایشان در دروس خارج فقه و اصول عبارتند از: سید محمدباقر صدر و آیهالله خوئى در دوره کامل اصول و کتاب طهارت، امام خمینى، قدسسره، در کتاب مکاسب و سید محسن حکیم در کتاب مضاربه.
از جمله مهمترین مشایخى که به شهید صدر، قدسسره، اجازه روایت دادهاند مىتوان به آیهالله ملا محسن طهرانى مشهور به آغا بزرگ طهرانى صاحب کتاب «الذریعه الى تصانیف الشیعه»، پدرش سید محمدصادق صدر، دایى ایشان شیخ مرتضى آل یاسین و پسر عمویش آیهالله سید آغا حسین خادمالشریعه، سید عبدالرزاق مقرم صاحب کتاب «مقتل الحسین، علیهالسلام»، آیهالله سید حسین خراسانى و آیهالله سید عبدالعلى سبزوارى و نیز دکتر حسینعلى محفوظ اشاره کرد.
همچنین شهید سید محمد صدر، قدسسره، در سال1369 ق. و در سن ۳۴ سالگى مفتخر به کسب اجازه اجتهاد از محضر استاد بزرگوارشان سید محمد باقر صدر، قدسسره، گشت.
شهید صدر، قدسسره، علاوه بر فراگیرى دروس و استفاده از محضر استادان خود به ارایه درس و آموزش طلاب نیز مىپرداختند که در این زمینه از جمله جلسات درس ایشان که تا آخر عمر شریفشان ادامه داشتبه مواردى اشاره مىکنیم:
بحث اصولى بر متن کفایه الاصول، نوشته آخوند خراسانى، قدسسره، بحث فقهى استدلالى بر متن شرایعالاسلام محقق حلى، قدسسره، و نیز جلسات تفسیر قرآن کریم.
ویژگى جلسات تفسیر شهید صدر، قدسسره، که ایشان را از سایر استادان متمایز مىساخت این بود که ایشان تفسیر قرآن کریم را از انتها یعنى از سوره مبارکه ناس شروع مىکرد.
با توجه به اینکه اغلب استادان قرآن را از ابتدا تفسیر مىکنند در نتیجه سورههاى ابتدایى قرآن به طور مفصل و مشروح بیان مىشوند و هر چه به سورههاى انتهایى نزدیک مىشویم تفسیر اشارهوار با ارجاع به مطالب قبلى بیان مىشود. لذا شیوه استاد باعث مىشد که سورههاى انتهایى با تفصیل بیشتر بیان شوند و در مجموع از مباحث استادان مختلف دوره کاملى از تفسیر قرآن کریم به دست آید.
عوامل متعدد در رشد و شکوفایى بعد علمى شهید صدر، قدسسره، مؤثر بودند که از جمله مهمترین آنها مىتوان به عوامل زیر اشاره نمود:
۱- آگاهى ایشان از آراء و نظرات چهارگانه چهار تن از مشهورترین مجتهدان; یعنى شهید سید محمدباقر صدر، قدسسره، آیهالله العظمى خوئى، قدسسره، سید محسن حکیم و امام خمینى، قدسسره.
۲- ویژگى سید محمدباقر صدر، قدسسره، در بیان مسائل و آراى جدید در زمینه اصول که این ویژگى در خصیتشهید محمد صدر، قدسسره، نیز تاثیر قابل توجهى گذاشته بود.
۳- اعلمیت ایشان علاوه بر آنکه از دو مورد فوق قابل دریافت است، خصوصا در درس اصول خارج مورد اذعان طلابى بوده و هست که در بحث ایشان و بحثسایر استادان شرکت داشتهاند.
لازم به تذکر است که شهید سید محمد صدر، قدسسره، علاوه بر طى مدارج علمى و استفاده از محضر علماى و فضلاى حوزه در زمینه معرفت الهى و علوم اخلاقى نیز با بهرهگیرى از محضر یکى از کسبه نجف اشرف مراحل سیر و سلوک معنوى را طى نمود.
از ویژگیهاى شهید سید محمد صدر، مىتوان به خوشخلقى و تواضع ایشان اشاره نمود. همچنین ایشان در پاسخگویى به سؤالات فقهى، علمى و فکرى از سرعت عمل قابل توجهى برخوردار بود.
آنچه در برخورد با استاد بسیار جلب توجه مىکرد، حالت مراقبت و سلوک عرفانى ایشان بود. شهید صدر، دائما مراقب بود که در فعل و قول از خط الهى منحرف نشده، جانب اخلاص را رعایت کند و خود را از هر گونه ریا و تکبر دور نگهدارند و به همین دلیل بود که هرگز اجازه نمىداد کسى دست ایشان را ببوسد و یا موقع ورود ایشان به احترامشان صلوات بفرستد. شهید صدر، قدسسره، آنچنان در زمینه رعایت تقوى در همه اعمال و رفتار خود سعى مىنمود که حتى مؤذنى را که در قرائت اذان اشتباه مىکرد از اذان گفتن منع نکرده و فرمود: «نمىخواهم او را منع کنم، چه بسا میان او و خداوند ارتباط و اتصالى باشد که با این کار آن ارتباط از بین برود».
ایشان در پاسخگویى به سؤالات نیز همیشه احتیاط مىکرد تا مبادا سخنى به دور از تقوى از ایشان صادر گردد.
در رابطه با علاقه و پشتکار ایشان در عبادت و سحرخیزى، یکى از نزدیکان شهید سید محمدباقر صدر، قدسسره، نقل کرده است که روزى حاج سید محمدصادق صدر، قدسسره، نزد شهید سید محمدباقر صدر رفته، از فرزند خود یعنى سید محمد صدر، قدسسره، نزد ایشان شکایت کرد. شکایت پدر نه از جهات قصور یا تقصیر فرزند بلکه به دلیل کثرت عبادت و شبزندهدارى و گریههاى شبانه او بود تا آنجا که سلامتى او را در خطر انداخته بود بدین ترتبب شهید سید محمد صدر، قدسسره، از ایشان خواستند تا در عبادت و شبزندهدارى جانب اعتدال را نگهدارد و از آنجا که اطاعت از استاد لازم بود سید محمد صدر، نیز خواسته استاد را اجابت کرد.
آن عالم بزرگوار در آخرین روزهاى عمر شریف خود براى مقابله با رژیم بعث عراق، کفن پوشید و پس از وداع با نزدیکان و بستگان به قصد اقامه نماز جمعه به سمت مسجد کوفه که درهاى آن توسط رژیم بعثبسته شده بود به راه افتاد، ایشان آن روز موفق شد با گشودن درهاى مسجد نماز جمعه را با حضور جمع زیادى از مردم اقامه کند، اما حکومت عراق که از این حرکت ایشان سخت پریشان شده بود در ۳۰ بهمن1377 خودرو حامل ایشان و دو فرزندش را مورد حمله قرار داد و آن بزرگوار و فرزندانش را به شهادت رساند. روحش شاد و راهش مستدام باد.
از این شهید گرانقدر آثار متعدد و ارزندهاى به جا مانده که برخى از آنها چاپ شده و برخى به صورت دستنویس باقى است. یکى از ارزندهترین آثار ایشان کتاب «موسوعه الامام المهدى، علیهالسلام»، است که از این مجموعه تاکنون چهار جلد منتشر شده است:
۱- تاریخ الغیبه الصغرى
۲- تاریخ الغیبه الکبرى
۳- تاریخ ما بعد الظهور
۴- الیوم الموعود بین الفکر المادى و الدینى
و جلد پنجم این مجموعه به صورت دستنویس است و این امکان وجود دارد که مجموعه مذکور تا ۱۲ جلد برسد.
شهید سید محمد صدر، قدسسره، خود در یکى از جلسات درس در مورد این مجموعه فرمود: این مجموعه براى هر سؤالى که درباره مساله مهدویتبه ذهن خطور مىکند; گشوده است تا سؤال مورد نظر را بر آن بیفزایم.
این مجموعه از آثار که مشتمل استبر آرا و نظرات پیرامون سؤالات متنوع حول مساله مهدویت و نیز نقد و بحثبرخى از آرا، مجموعهاى است نسبتا کامل و جامع که مىتواند مسلمین خصوصا شیعیان را در این زمینه مستغنى کند. نکته جالب توجه درباره این مجموعه آن است که سید محمد صدر در سن29 سالگى این مجموعه را تالیف کردهاند.
با این مقدمه به شرح اجمالى مطالب مطرح شده در مجموعه یاد شده مىپردازیم:
۱- تاریخ الغیبه الصغرى
نخستین جلد از «موسوعه الامام المهدى» به بررسى تاریخ غیبت صغرى اختصاص دارد. مؤلف کتاب، در این جلد با روشى جدید به تحلیل تاریخ زندگانى حضرت هادى، حضرت عسکرى و حضرت مهدى، علیهمالسلام، پرداخته است.
کتاب «تاریخ الغیبه الصغرى»، با مقدمهاى مبسوط از شهید سید محمدباقر صدر، استاد شهید سید محمد صدر، با عنوان «بحثحول المهدى» شروع مىشود، که این مقدمه بعدها به صورت مستقل به چاپ رسیده است.
شهید سید محمدباقر صدر در پایان این مقدمه مىگوید:
پس من به همین مقدار اکتفا مىکنم و توضیح و تشریح مسائل را به این کتاب وامىگذارم. براستى که این کتاب، مجموعهایست گرانقدر درباره امام مهدى، علیهالسلام، که به وسیله یکى از فرزندان شاگردان عزیز ما یعنى علامه بحاثه سید محمد صدر، نوشته شده و تا کنون نظیر این نوشته در میان کتب و تصانیف شیعه از جهت جامعیت مطالب وجود نداشته است…
پس از مقدمه شهید سید محمدباقر صدر شاهد مقدمهاى از مؤلف هستیم که در آن به نقاط ضعف تاریخنگارى اسلامى به طور عام و تاریخنگارى شیعى به طور خاص اشاره شده است. مؤلف اساسىترین نقاط ضعف تاریخنگارى شیعى را چنین بیان مىکند:
۱- تاکید بر جنبه اعتقادى موضوع امامت و اثبات امامت ائمه و بىتوجهى به تلاشها و فعالیتهایى که ائمه، علیهمالسلام، در عرصه اجتماع داشتهاند. و همچنین نپرداختن به رویدادها، انقلابها و حوادث اجتماعى که در عصر ائمه به وقوع پیوسته است;
۲- پراکندگى، و نبود دستهبندیهاى مناسب در بیان رویدادها و وقایع تاریخى;
۳- مشخص نبودن زمان و مکان بسیارى از وقایع تاریخى و عدم ذکر رویدادهاى همزمان با یک حادثه تاریخى خاص;
۴- رعایت نکردن حجم مورد نیاز هر مطلب تاریخى و در نتیجه زیادهگویى در جایى که باید اختصار گذشت و گزیدهگویى در جایى که نیاز به تفصیل است.
مطالب کتاب در دو بخش اصلى سامان یافته است; بخش اول تاریخ زندگانى امام هادى و امام حسن عسکرى، علیهماالسلام، که در آن در ضمن چهار فصل موضوعات زیر بررسى شده است:
۱- عصر امامت امام هادى و امام حسن عسکرى، علیهماالسلام (ویژگیهاى این عصر و نهضتهایى که در آن واقع شده است) ;
۲- تاریخ امام على بن محمد هادى، علیهالسلام;
۳- تاریخ امام حسن بن على عسکرى، علیهالسلام;
۴- تاریخ امام مهدى، علیهالسلام، در زمان زندگى پدرشان;
بخش دوم کتاب به بررسى تاریخ غیبت صغرى اختصاص دارد. اصلىترین عناوین که در این قسمت مورد بررسى قرار گرفتهاند عبارتاند از:
۱- تاریخ عمومى دوران غیبت صغرى;
۲- خط مشىهاى عمومى [حضرت مهدى] در این دوران;
۳- سفیران چهارگانه، زندگانى و فعالیتهاى آنها;
۴- سفیران دروغین امام مهدى;
۵- امام مهدى، زندگى و فعالیتهاى ایشان;
شایان ذکر استبخش اول کتاب «تاریخ الغیبه الصغرى» توسط آقاى محمد امامى شیرازى ترجمه شده و با نام «پژوهشى در زندگى امام مهدى و نگرش به تاریخ غیبت صغرى» شده است.
۲- تاریخ الغیبه الکبرى
این کتاب پس از بحثى مقدماتى در زمینه تقسیم غیبت در ضمن سه بخش موضوعات زیر را مورد بررسى قرار داده است:
بخش اول: تاریخ شخص امام مهدى، علیهالسلاماین بخش مشتمل بر فصول زیر است:
از جمله مهمترین مشایخى که به شهید صدر، قدسسره، اجازه روایت دادهاند مىتوان به آیهالله ملا محسن طهرانى مشهور به آغا بزرگ طهرانى صاحب کتاب «الذریعه الى تصانیف الشیعه»، اشاره کرد.
از ویژگیهاى شهید سید محمد صدر، مىتوان به خوشخلقى و تواضع ایشان اشاره نمود. همچنین ایشان در پاسخگویى به سؤالات فقهى، علمى و فکرى از سرعت عمل قابل توجهى برخوردار بود.
شهید صدر، دائما مراقب بود که در فعل و قول از خط الهى منحرف نشده، جانب اخلاص را رعایت کند و خود را از هر گونه ریا و تکبر دور نگهدارند و به همین دلیل بود که هرگز اجازه نمىداد کسى دست ایشان را ببوسد.
۱- راز اساسى غیبت امام مهدى، علیهالسلام;
۲- تکلیف اسلامى امام مهدى، علیهالسلام، در زمان غیبت;
۳- زندگى شخصى امام مهدى، علیهالسلام;
۴- ملاقات با امام مهدى، علیهالسلام، در دوران غیبت کبرى;
۵- نامه امام مهدى، علیهالسلام، براى شیخ مفید.
بخش دوم: تاریخ انسانى در عصر غیبت کبرى
این بخش مشتمل بر فصول زیر است:
۱- بررسى اخبارى که در زمینه پیشگویى آینده وارد شده‌اند;
۲- پیشگویىهایى که در اخبار آمده است.
۳- تکلیف اسلامى در زمان غیبت کبرى
الف) عزلتیا جهاد
ب) تقیه
ج) انتظار
بخش سوم: شرایط و نشانههاى ظهور
این بخش مشتمل بر فصول زیر است:
۱- شرایط ظهور
مؤلف در این فصل، ضمن بیان تفاوت میان شرایط و نشانههاى ظهور، این موضوعات را مورد بررسى قرار داده است: شرایط لازم براى تحقق ظهور و حکومت عدل جهانى، ارتباط شرایط ظهور با طرح و برنامه الهى و طرح و برنامه خاص خداوندى براى تعیین و به وجود آوردن شخصى که بتواند جهان راء رهبرى کند.
۲- نشانههاى ظهور
مؤلف در این فصل ابتدا، روش کلى خود را در برخورد با روایات مربوط به تعداد نشانههاى ظهور بیان مىکند، سپس به بیان مفهوم نشانه و انواع تقسیمبندیها در این زمینه مىپردازد. در ادامه برخى اشکالات و ابهاماتى را که در زمینه نشانههاى ظهور مطرح شده‌اند، بیان مىکند و به آنها پاسخ مىدهد. سپس نشانههاى ظهور را اعم از حتمى و غیر حتمى با عنایتبه تقسیمبندى آنها از نقطهنظرهاى مختلف بیان مىکند.
۳- تاریخ مابعدالظهور
این کتاب ابتدا در مقدمه خود درباره اهمیتشناختن تاریخ بعد از ظهور، طرق استدلالى به کار گرفته شده در کتاب براى تمیز دادن مطالب صحیح و ناصحیح از یکدیگر، مشکلات موجود در بحث کردن از تاریخ بعد از ظهور، راه حل مشکلات مذکور و نیز بیان سرفصل مطالب مطرح شده در ادامه کتاب، مطالبى را بیان کرده است. در ادامه تاریخ بعد از ظهور سه بخش بیان گردیده است:
بخش اول: مقدمات ظهور
این بخش خود در دو باب بیان گردیده است:
باب اول: مطالب اساسى و زیر بنایى مربوط به ظهور که خود در پنج عنوان مورد بررسى قرار گرفته است. در اینجا به طور اجمال به این پنج عنوان اشاره مىکنیم:
۱- ارتباط روز ظهور با طرح کلى خداوند براى بشریت;
۲- تاثیر غیبت کبرى بر بعد از ظهور;
۳- تعیین زمان طهور با توجه به شرایط و نشانههاى آن و نیز فایده تحقق این نشانهها در نسبتبا زمان بعد از ظهور;
۴- طرح و برنامه کلى امام مهدى، علیهالسلام، در ارتباط با زندگى، وجود و قانونگذارى;
۵- طرح و نقشه کلى خداوند براى دوران بعد از ظهور.
باب دوم: در این باب، حوادث و وقایع نزدیک به زمان ظهور از قبیل جنگهاى سفیانى، فتنه دجال، قتل نفس زکیه و… بیان گردیدهاند.
بخش دوم: حوادث مربوط به ظهور و برپایى حکومت جهانى امام زمان، علیهالسلام، تا زمان وفات آن امام، علیهالسلام; این بخش مشتمل بر چهار فصل است:
۱- معناى ظهور و چگونگى آن و رویدادهایى که در مسیر حرکت امام مهدى، علیهالسلام، به سمت عراق رخ مىدهد;
۲- چگونگى برپایى عدل در جهان به دست امام مهدى، علیهالسلام;
۳- حکومت جهانى امام مهدى، علیهالسلام;
۴- چگونگى ارتحال امام مهدى، علیهالسلام;
بخش سوم: جهان بعد از امام مهدى، علیهالسلام.
این بخش نسبتبه دو بخش قبل مختصرتر است و تفصیل مطالب آن به کتاب چهارم واگذار شده است، در بخش سوم کتاب در دو باب تنظیم گردیده است:
۱- رهبرى بعد از امام مهدى، علیهالسلام;
۲- سرنوشت نهایى بشریت.
۴- الیوم الموعود بین الفکر المادى و الدینى
سه کتاب قبلى در مورد تاریخ امام مهدى، علیهالسلام، از دیدگاه امامیه بود. در این کتاب مؤلف اعتقاد به وجود روز موعود و آیندهاى درخشان و امیدوارکننده براى بشریت را از دو دیدگاه مادى و دینى بررسى کرده است.
در بخش اول این کتاب مؤلف به طور مختصر بر این نکته تاکید مىکند که فرد مادى با اتکاء به دیدگاه مادىاش نمىتواند آیندهاى درخشان و سعادتمند را براى جهان پیشگویى کند اما در میان مذاهب مادى مارکسیسم به سبب دیدگاه ویژهاى که در زمینه جامعه و تاریخ بشریت دارد عقیدهاى متفاوت با سایر مذاهب مادى دارد.
در بخش دوم کتاب به طور مفصل دیدگاه مارکسیسم مورد بررسى قرار گرفته است، روال بحث در این بخش به صورت زیر مىباشد:
مقدمه این بخش خود شامل سه مبحث زیر است:
۱- مضمون مشترک بین مادیت تاریخى و سنت عام الهى;
در این بخش بشارت به آیندهاى سعادتمند براى بشریتبه عنوان عقیده و نظریهاى مشترک مطرح گردیده است.
۲- ریشهها و سرچشمههاى تفکر مارکسیستى در این قسمتبه دلایل به وجود آمدن تفکر مارکسیستى در بین انسانها اشاره شده است;
۳- مشکلات موجود در مباحثه و گفتگو با مارکسیستها.
پس از این مقدمه مؤلف براى بیان (مادیت تاریخى) ابتدا دو مبحث زیر را به صورت مقدمه بحثبیان کرده سپس به تشریح نظریه مادیت تاریخى مىپردازد:
۱- پایههاى فلسفى مادیت تاریخى;
۲- پایههاى اقتصادى و اجتماعى مادیت تاریخى.
بخش سوم کتاب آینده سعادتمند براى بشریت را از نقطهنظر سنت عام الهى براى تکامل بشریت مورد بحث فرار داده است.
در این بخش مطالب زیر به چشم مىخورد:
۱- پایهها و اصولى که این طرح و سنت عام الهى بر آنها استوار گردیده است;
۲- تفصیل و تشریح طرح و سنت عام الهى و مراحل آن;
۳- تطبیق بعضى حوادث تاریخى با طرح سنت عام الهى و نیز بیان برخى شبهات و ایرادات پیرامون سنت عام الهى و پاسخگویى به آنها.
قابل ذکر است که مؤلف در این کتاب طرح عام الهى را در مقابله با مادیت تاریخى که مارکسیستها به آن قائلند مورد بررسى قرار داده است و از این دو نقطه نظر آینده بشریت را به تصویر کشیده است.
× زندگینامه شهید سید محمد صدر، با استفاده از کتاب «نبذه مختصره عن حیاه الشهید السید محمد الصدر» که توسط مؤسسهالرضا، علیهالسلام، تهیه شده، تنظیم گردیده است.
از این شهید گرانقدر آثار متعدد و ارزندهاى به جا مانده که برخى از آنها چاپ شده و برخى به صورت دستنویس باقى است. یکى از ارزندهترین آثار ایشان کتاب «موسوعه الامام المهدى، علیهالسلام»، استنخستین جلد از «موسوعه الامام المهدى» به بررسى تاریخ غیبت صغرى اختصاص دارد. مؤلف کتاب، در این جلد با روشى جدید به تحلیل تاریخ زندگانى حضرت هادى، حضرت عسکرى و حضرت مهدى، علیهمالسلام، پرداخته است.
ماهنامه موعود شماره ۱۵
