امام جعفر صادق(ع) و مبارزه با غُلات

بقلم حجت الاسلام عباس جعفری: حضرت امام صادق(ع) در تاریخ هفدهم ربیع الاوّل سال ۸۳ هجری در مدینه منوّره به دنیا آمد.(۱) مکنّی به (ابو عبدالله) و ملقّب به (صادق) است.[گفته می شود این لقب را پیامبر اکرم (ص) به ایشان داده است]. در این نوشتار کوتاه به بررسی اجمالی حوادث دوران زندگانی ایشان و نقش آن حضرت در بنیان گذاری مکتب شیعه اثنا عشری و چگونگی مبارزه آن حضرت با انحرافات فکری جامعه مانند موضوع غُلات و … می پردازیم:

۱- ولادت، کمالات نفسانی و مقامات علمی
حضرت امام صادق(ع) در تاریخ هفدهم ربیع الاوّل سال ۸۳ هجری در مدینه منوّره به دنیا آمد.(۱) مکنّی به (ابو عبدالله) و ملقّب به (صادق) است.[گفته می‌شود این لقب را پیامبر اکرم (ص) به ایشان داده است]. مدت زندگانی حضرت، ۶۵ سال و مدت زمان امامت آن حضرت، ۳۴ سال بود.آن حضرت ۱۲ سال در مدینه با جدّ بزرگوارش امام سجّاد(ع) و ۱۹سال با پدرش امام باقر(ع) زندگی کرد. در این مدّت، دشواری ها و سختی های زندگی در حکومت حاکمان ظالم بنی امیّه را شاهد بود و همراه با پدرش در راه نشر معارف اهل بیت(ع) تلاش می‌کرد.
مالک بن انس در مورد شخصیت و مقام علمی و عملی امام صادق(ع) می‌گوید: « و لقد کنت أتی جعفر بن محمّد[ع] و کان کثیر المزاح و التبسّم، فاذا ذُکر عنده النبیّ(ص) اخضر و اصفر و لقد اختلف الیه زماناً و ما کانت اراه الاّ علی ثلاث خصالٍ: امّا مصلیاٌ و امّا صائماٌ و امّا یقراٌ القرآن و ما رأیته قطّ یُحدث عن رسول اللّه(ص) الاّ علی الطهارۀ، ولایتکلّم فی ما لاٌ یعنیه و کان من العلماء الزهّاد الذین یخشون الله و ما رأیته قطّ الاّ خرج الوسادۀ من تحته و یجعلها تحتی».(۲)
ترجمه: مدتی خدمت جعفر بن محمّد[ع] مشرف می‌شدم. آن حضرت اهل مزاح و تبسّم بود. هنگامی‌که در محضر ایشان نامی از پیامبر(ص) برده می‌شد، رنگش به سبزی و سپس به زردی می‌گرائید. در مدت رفت و آمد به منزل ایشان، او را از سه حالت خارج ندیدم؛ یا نماز می خواند و یا روزه بود و یا به قرائت قرآن مشغول بود و هرگز بدون وضو از حضرت رسول(ص) حدیث نقل نمی فرمود و سخنی که به درد من نخورد، بر زبان جاری نمی ساخت، ایشان از علمای زاهدی بود که ترس از خدا سراسر وجودش را فرا گرفته بود، هرگز به خدمت او شرف یاب نشدم جزء اینکه زیرانداز خود را برای نشستن من اختصاص می داد.
جاحظ (از علمای قرن سوم) نیز می‌گوید: «جعفر بن محمّد[ع] الذی ملا الدنیا علمه و فقهه و یقال انّ ابا حنیفه من تلامذته و کذلک سفیان الثوری و حسبک بهما فی هذا الباب».(۳)
ترجمه: جعفر بن محمّد[ع] کسی بود که علم و فقهش عالم را فرا گرفته بود و گفته می‌شود ابو حنیفه و سفیان ثوری از شاگردان او بودند و شاگردی این دو در عظمت علمی او کافیست.
حسن بن علیّ الوشاء[از اصحاب امام رضا(ع)] می‌گوید: « در مسجد کوفه ۹۰۰ نفر را دیدم که “حدثنی جعفر بن محمّد[ع]” می‌گفتند».(۴)
شیخ مفید(ره) می فرماید: « و لم ینقل العلماء عن احدٍ من اهل بیته ما نقل عنه (ع)».(۵)
ترجمه: علمای اسلام آنقدر حدیث که از امام صادق(ع) نقل کرده‌اند از هیچ کدام ائمه(ع) دیگر نقل نکرده‌اند.
امام صادق(ع) با توجه به موقعیت و اوضاع سیاسی جامعه فرصتی به دست آوردند تا احادیث و معارف اسلام را در زمینه های تفسیر قرآن، فقه و احکام و عقاید توسط شاگردان خود در سینه تاریخ ثبت و برای همیشه اسلام را بیمه نمایند. آن حضرت، نهضت علمی و انقلاب فرهنگی امام باقر(ع) را توسعه داد و در رشته های علوم عقلی، فقهی و نقلی شاگردان برجسته ای همانند: هشام بن حکم، محمّد بن مسلم، ابان بن تغلب، هشام بن سالم، مومن الطاق، مفضّل بن عمر و جابر بن حیّان و… تربیت کرد به طوری که تعداد آنان را بالغ بر ۴۰۰۰ نفر ذکر کرده‌اند.
پیرامون عظمت شخصیت علمی و کمالات معنوی امام صادق(ع) عبارات و سخنان فراوانی نقل شده که در کتاب الإمام الصادق(ع) و المذاهب الاربعه تالیف مرحوم شیخ اسد حیدر(ره) گردآوری شده است.(۶)

۲- اوضاع اجتماعی – سیاسی و نقش امام صادق(ع)
یکی از مسائلی که در عصر امام صادق(ع) از اهمیت والائی برخوردار بود، مسئله استماع حدیث از ناحیه عده ای از افرادی است که در میان آنها هم شیعه و طرفدار واقعی و هم دشمن و معاند اسلام دیده می‌شود، زیرا تمامی‌شاگردان حضرت نمی توانستند تفکر و اندیشه خود را در یک زاویه صحیح قرار داده و همه معارف دینی خود را همانند محمّد بن مسلم و زراره اخذ نمایند و حتی در صف شاگردان امام صادق(ع) کسانی که طرفداران سرسخت خلافت بنی امیه و بنی عباس بودند حاضر می‌شدند و پراکنده شدن این عده در اطراف جامعه اسلامی‌باعث تفسیر و توجیه عقاید مختلف با بینش های گوناگون می‌شد و جریان های سیاسی موجود در جامعه نیز به اختلاف عقاید و برداشت ها تاثیر می‌گذاشتند. در نتیجه یکی از حوادث عمیق این عصر، فراوانی شاگردان با اختلاف وسیع فکری و عقیدتی در گوشه کنار جامعه اسلامی‌بود.
امام صادق(ع) هم با توجه به این مسئله از ناقلان صحیح احادیث شدیداً حمایت می‌کرد، چنان چه در جمله ای فرمودند: « رحم الله زراره بن أعین، لولا زراره و نظراوه لاندرست احادیث أبی».(۷)
ترجمه: خداوند زراره را رحمت کند، به درستی اگر او و امثال او نبودند احادیث پدرم از میان می رفت.

۳- مشکل غُلات
یکی از مشکلات عصر امام صادق(ع) مسئله غلات و عقاید باطل آنها بود، که آن حضرت(ع) شدیداً به مقابله و مبارزه با آنها برخواست و این مبارزه و مخالفت باعث محدود شدن و تضعیف این فرقه گردید.
مسئله ای که باید مورد توجه قرار داد، این است که شیعه واقعی و حقیقی، جدا از غلات و عقاید آنها می‌باشد به طوری که بسیاری از تاریخ نویسان و مستشرفان قادر به فهم و درک این مسئله نبوده و نیستند!. اینک به گوشه هایی از تدبیر امام صادق(ع) در برابر انحرافات این فرقه اشاره می‌شود:

الف- پرهیز دادن شیعیان واقعی از معاشرت با آنان
امام صادق(ع) در حدیثی به مفضّل(یکی از یاران) فرمود: « یا مفضّل، لا تقاعدوهم و لا تواکلوهم و لا تشاربوهم و لا تصافحوهم و لا تواثروهم».(۸)
ترجمه: ای مفضل با غلات نشست و برخواست نداشته باشید و با آنها غذا نخورید و دست دوستی به سوی آنها دراز نکنید و به مبادله علمی‌با آنان نپردازید.

ب- تکذیب عقاید و افکار غُلات
در روایتی، عیسی جرجانی می‌گوید: به جعفر بن محمّد(ع) عرض کردم، آیا آنچه از این جماعت(غلات) شنیده ام به شما عرض کنم، امام(ع) فرمود: بگو، گفتم: « فانّ طائفه عبدوک و اتخذوک الهاً من دون الله و طائفه اُخری والولک بالنبوّه… ». قال: «فبکی حتی ابتلّت لحیته» ثم قال: « ان امکننی الله من هولاء فلم أسفک دمائهم سفک الله دم ولدی علی یدیّ ».(۹)
ترجمه: گروهی از غلات شما را بجای خدا عبادت می‌کنند و تعدادی دیگر نسبت پیامبری به شما می دهند. راوی می‌گوید، امام صادق(ع) با شنیدن این مطلب چندان گریه کردند که صورت مبارکشان از اشک چشمش خیس شد، سپس فرمود: اگر خداوند آنان را در دسترس من قرار دهد و من خون آنان را نریزم، خداوند خون فرزندانم را به دست من بریزد.

۴- پایه گذاری نهضت علمی و تدوین فقه اهل بیت(ع)
این پاره ای از وضعیت اجتماعی، فکری جامعه اسلامی‌بود که ذکر شد، اما غالب حرکت جامعه که می توان به آن ارزش فراوان قائل شد مسئله نقل احادیث و پایه گذاری نهضت عظیم علمی توسط امام صادق(ع) می‌باشد که به طور خلاصه ذکر می‌شود:
زمینه های گسترش این نهضت بزرگ از عصر امام باقر(ع) شروع شد، زیرا در آن عصر حرکت ها و جنبش های سیاسی بر علیه دستگاه خلافت اُموی از طرف شیعیان و مخالفان آغاز گردید و درست در آغاز امامت امام صادق(ع) این درگیری ها به اوج خود رسید و می رفت که قیام بنی عباس بر علیه بنی امیه، باعث اضمحلال و نابودی بنی امیه گردد. حضرت در این زمان با تدبیر خاص و تیز هوشی فراوان از فرصت استفاده کردند و تصمیم به نشر معارف و احادیث نبوی(ص) و پدران بزرگوارش گرفتند که مسئله باعث تدوین فقه مترقی و بنیادین شیعه اثنا عشری گردید.
ابان بن تغلب(یکی از شاگردان امام) می‌گوید: « الشیعه، الذین اذا اختلف الناس عن رسول الله(ص) أخذوا بقول علّیٍ(ع) و اذا اختلف الناس عن قول علیٍّ(ع) أخذوا بقول جعفر بن محمّد(ع)».(۱۰)
ترجمه: شیعیان کسانی هستند که وقتی مردم در قول و سخن پیامبر(ص) اختلاف کردند، سخن امیر المؤمنین علیّ(ع) را بپذیرند و وقتی در سخن او هم اختلاف شد، سخن جعفر بن محمّدٍ الصادق(ع) را می‌گیرند.
یکی از مسائل دیگری که در اواخر این عصر به وقوع می پیوندد، فشار سیاسی از ناحیه حکومت ظالم و غاصب اُموی بر شیعیان می‌باشد به طوری که امام صادق(ع) بر مسئله تقیّه اصرار می ورزد و اگر کوچک ترین اتهامی‌شبیه(رفض) به کسی وارد می‌شود کافی بود که احترام جانی و مالی او از بین رفته و گرفتار شکنجه و نابودی شود.

۵- فشار حکام جور و قیام های آزادی خواه
از جمله قیام ها و حرکت های مردمی‌که توسط عده ای در زمان امام صادق(ع) بر علیه ظلم و ستم حاکمان آغاز گردیده می توان به قیام های علویان و عباسیان اشاره نمود، به طوری که به دنبال قیام عباسیان، بنی امیه سقوط کردند، عباسان که با شعار های عدالت خواهانه و … روی کار آمده بودند، خودشان در عمل به دشمنان و مخالفان سرسخت اهل بیت و آل محمّد(ع) مبدل گشتند.
امام صادق(ع) که نیرنگ و دنیا خواهی و ترویز عباسیان را به وضوح دریافته بودند، به هیچ وجه آنها را تائید نفرمود ولی کم و بیش از قیام عدالت خواه زید بن علیّ(ع) حمایت می‌کرد. چنان چه نقل شده است که امام صادق(ع) فرمود: « رحمه الله، امّا انّه کان مؤمناً و کان عالماً و کان صدوقا، ً امّا انّه لو ظفر لوفی، أمّا انّه لو ملک یعرف کیف یضعها».(۱۱)
ترجمه: خداوند او(زید) را رحمت کند، مرد مؤمن و عالم و راست گویی بود که اگر پیروز می‌شد با وفا باقی می ماند و اگر زمام دار می‌گشت، می دانست آن را به دست چه کسی بسپارد.
از جمله قیام های دیگر شورش و قیام “ابو سلمه خلال و ابو مسلم خراسانی” بود که امام(ع) به آنها روی خوش نشان نداد. امام صادق(ع) به درستی می دانست که آنان در شورش خودشان راست گو نیستند. در منابع تاریخی آمده است که ابومسلم خراسانی در راه استقرار حکومت ستم گر عباسیان جمعیت بی شماری را کشت!. برخی از مورّخان مانند ابن اثیر و طبری می نویسند: کشته های او بالغ بر ۶۰۰۰ نفر بود!.

بخش پایانی زندگانی امام صادق(ع) مصادف با خلافت ظالمانه منصور عباسی گردید، امام(ع) شدیداً از ناحیه خلیفه مورد دشمنی و حسادت قرار گرفت، زیرا امام(ع) بر حقانیت ولایت ائمه و از جمله خودشان اصرار می ورزید و لحظه ای حاضر به پذیرش و تایید حکومت بنی العباس نشد. (۱۲) لذا دشمن از همین مسئله بیم ناک بود. بالأخره آن بزرگوار با توطئه منصور عباسی(لع) در ۲۵ شوّال سال ۱۴۸ هجری در سنّ ۶۵ سالگی مسموم، شهید شد و مظلومانه در قبرستان بقیع مدفون شد.(۱۳)
“سلام الله علیه یوم ولد و یوم استشهد و یوم بیعت حیّأ”

پی نوشت ها:
۱- کلینی(ره)، اصول الکافی ج۱ ص۴۷۲؛ مفید(ره)، الإرشاد فی معرفه حجج الله علی العباد ج۲ص۱۷۹؛ طبرسی(ره)، اعلام الوری بأعلام الهدی ص۲۶۶.
۲- ابن حجر، تهدیب التهذیب ج ۱ ص ۸۸؛ أسد حیدر(ره)، الإمام الصادق(ع) و المذاهب الاربعه ج۲ ص۵۳؛ گروه نویسندگان، اعلام الهدایه: الإمام جعفر بن محمّد”الصادق” [ج ۸ ]، ص ۴۲.
۳- جاحظ، رسائل جاحظ ص۱۰۶.
۴- أسد حیدر(ره)، الإمام الصادق(ع) و المذاهب الاربعه ج۱ ص۵۱ الی ۶۲.
۵- اربلّی(ره)، کشف الغمّه فی معرفه الائمه(ع) ج۲ ص۱۶۶؛ پیشوائی، سیره پیشوایان…ص ۳۵۲.
۶- مفید(ره)، الإرشاد فی معرفه حجج الله علی العباد ج ۲ ص ۱۷۹.
۷- طوسی(ره)، اختیار معرفه الرجال ص۱۳۶.
۸- همان ج۲ ص۵۸۶.
۹- جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه(ع)، ج۱ ص۲۶۰.
۱۰- نجاشی(ره)، رجال النجاشی ص۹.
۱۱- طوسی(ره)، اختیار معرفه الرجال ص۳۸۵؛ کریمیان، سیره و قیام زید بن علیّ(ع) ص۴۹.
۱۲- حرّ عاملی(ره)، وسائل الشیعه ج۱ ص۸. (اشاره به حدیث معروف که ارکان اسلام را نماز، روزه، زکات، حج و ولایت ذکر شده و مهم تر و کامل تر از همه را همان ولایت و حکومت حاکمان عادل و پیشوایان حق می دانند).
۱۳- طبرسی(ره)، اعلام الوری ص۲۶۶؛ پیشوائی، سیره پیشوایان…ص ۳۸۹.

• معرفی برخی از منابع مفید در باره امام ششم، حضرت امام جعفر صادق(ع).[بدیهی است معرفی این منابع به معنای تأیید کامل محتوای آن ها نمی‌باشد].
الف: منابع عربی
– اعلام الهدایه؛ الامام جعفرٍ بن محمّدٍ« الصادق(ع)» [المجلد الثامن]، المجمع العالمی لأهل البیت(ع)، الطبعه الاولی، ۱۴۲۲ ق.
– الإمام الصادق(ع)، محمدحسین مظفر(۱۳۸۱ه.ق.)، قم: موسسه النشر الاسلامی التابعه لجامعه المدرسین، چ۲، ۱۴۲۱ق.
– الإمام الصادق(ع) و المذاهب الأربعه، اسد حیدر(معاصر)، بیروت: دار التعارف، ۸ مجلدات، چ۵، ۱۴۲۲ق.
– الفائق فی رواه و أصحاب الإمام الصادق(ع)‏، عبد الحسین شبسترى(معاصر)، قم: موسسه النشر الاسلامی التابعه لجامعه المدرسین، چ۱، ۱۴۱۸ق.‏
– مسند الإمام الصادق أبى عبد الله جعفر بن محمد(ع)، عزیز الله عطاردى(معاصر)، تهران: عطارد، ۱۳۸۴ش.
– الامام الصادق(ع) کما عرفه علماء الغرب، الدکتور نور الدین آل علی، موسسه الفکر الاسلامی، لبنان ۱۴۳۰ ق، ۴۲۱ ص.
– الامام الصادق(ع) حیاته و عصره – آرائه و فقهه، محمد ابو زهره، دار الفکر العربی، وزیری، بی تا؟ ۵۶۷ ص.
– الامام جعفر الصادق(ع)، عبد الحلیم الجندی، تحقیق: کمال السید، موسسه انصاریان، ۱۴۱۵ ق، ۳۷۹ ص.
– الامام الصادق(ع) عطر النبوه ومنهج حیاه …، د. حسین الحاج حسن، دار المرتضی، ۱۴۱۸ ق، ۳۲۷ ص.
– موسوعه الامام جعفر الصادق (ع)، الشیخ باقر شریف القرشی(ره)، ۷مجلدات، مکتب الامام امیر المومنین(ع)، النجف الاشرف، بی تا؟.
ب: منابع فارسی
– پیشوایان هدایت؛ پیشوای مذهب حضرت امام جعفر صادق(ع)، گروه نویسندگان مجمع جهانی اهل بیت(ع)، تهران، چاپ اول ۱۳۸۵ ش. وزیری، ۳۳۵ ص.
– اصحاب امام صادق(ع)، علی محدث زاده (۱۳۴۰ـ ۱۳۹۶ق), تهران, کتابخانه مدرسه چهل ستون مسجد جامع تهران, ۱۳۷۳, وزیری ۵۱۲ ص.
– در مکتب احیاگر تشیّع حضرت امام جعفر صادق(ع)، علی قائمی، انتشارات امیری، ۱۳۷۷ ش، ۴۲۸ ص.
– امام صادق(ع) یا قهرمان علم، احمد خدایی, مرودشت, انتشارات ولی عصر, ۱۳۵۰, رقعی, ۲۵ص.
– امام صادق(ع) و مذاهب چهارگانه، شیخ اسد حیدر (م۱۴۰۸ق), ترجمه: حسن یوسفی اشکوری, تهران, شرکت سهامی انتشار, ۱۳۶۹ش, وزیری, ۴۵۵ ص.
– امام جعفر صادق(ع) رئیس مذهب شیعه، عبدالامیر فولاد زاده, تهران, انتشارات اعلمی, ۱۳۵۹, وزیری, ۳۶ص
– امام جعفر صادق(ع) پیشوا و رئیس مذهب، عبدالرحیم عقیقی بخشایشی, قم, انتشارات نسل جوان, ۱۳۶۱, جیبی, ۳۱۹ص.
– امام جعفر صادق(ع)، سید کاظم ارفع, تهران, مؤسسه انتشاراتی فیض کاشانی, ۱۳۷۰, رقعی, ۸۹ص.
– امام جعفر صادق(ع)، گروه نویسندگان مؤسسه البلاغ, ترجمه: واحد تدوین و ترجمه, تهران, سازمان تبلیغات اسلامی, ۱۳۶۶, جیبی, ۶۷ص.
– بحر اللئالی؛ زندگانی حضرت صادق(ع)، میرزا علی اکبر نواب شیرازی, چاپ سوم, شیراز, ۱۳۸۱ق, وزیری, ۵۲۰ص.
– پیشوای ششم امام جعفر صادق(ع)، گروه نویسندگان, چاپ مکرر, قم, مؤسسه در راه حق, ۱۳۶۹, رقعی, ۷۸ص.
– پیشوای صادق(ع)، آیت اللّه سید علی خامنه ای, چاپ دوم, تهران, انتشارات سید جمال, ۱۳۶۱.
– تاریخ عصر جعفری, پیرامون زندگی امام صادق(ع)، ابوالقاسم سحاب(۱۳۰۴ ـ ۱۳۷۶ق), تهران, کتابفروشی اسلامیه, ۱۳۷۴ق, ۲ج.
– حضرت صادق(ع)، فضل اللّه کمپانی (م۱۴۱۴ق), تهران, دارالکتب الاسلامیه, ۱۳۵۱, وزیری, ۲۷۱ص.
– حکمت صادق، سخنان امام جعفر صادق(ع)، سید محمد باقر برقعی, تهران, کتابفروشی معرفت, ۱۳۳۱.
– حیاه الصادق یا زندگانی جعفر بن محمد(ع)، شیخ محمد محدث خراسانی, مشهد,۱۳۷۹ق, وزیری, ۲۸۰ص.
– خورشید نمی‌ میرد؛ داستان زندگی امام صادق (ع)، رضا شیرازی, چاپ پنجم, تهران, انتشارات پیام آزادی, ۱۳۷۶ش, رقعی, ۱۳۶ص.
– داستان هایی از امام جعفر صادق(ع)، سید عبدالرسول مجیدی, قم, کانون نشر اندیشه‌های اسلامی, ۱۳۷۰ش/۱۴۱۲ق, رقعی, ۱۶۰ص.
– درس هایی از مکتب امام صادق(ع)، سید محمدتقی حکیم, تهران, دفتر نشر فرهنگ اسلامی, ۱۳۶۹, رقعی, ۲۱۶ص.
– زندگانی حضرت امام جعفر صادق(ع)، حسین عماد زاده(۱۳۲۵ ـ ۱۴۱۰ق), تهران, شرکت سهامی طبع کتاب, ۱۳۳۹, وزیری, ۲ج,۵۰۴«۴۹۲ص.
– زندگانی جعفر بن محمد؛ الامام الصادق(ع)، عبدالعزیز سیّد الاهل, ترجمه: حسین وجدانی, تهران, انتشارات محمدی, ۱۳۳۶, رقعی, ۲۱۶ص.
– زندگی و سیمای امام جعفر صادق(ع)، سید محمدتقی مدرسی, ترجمه: محمدصادق شریعت, تهران, مؤسسه انصارالحسین ۱۳۷۰, وزیری, ۷۰ص.
– شخصیت حضرت صادق(ع)، احمد مغنیه, ترجمه: سید جعفر غضبان, چاپ سوّم, تهران, انتشارات اردیبهشت, ۱۳۶۰, رقعی, ۲۲۳ص.
– شرح زندگانی و سخنان ششمین امام شیعیان, جعفر بن محمد الصادق(ع)، تهیه و تدوین: علی پناه, تهران, انتشارات فروغی, ۱۳۵۸, رقعی, ۲۰۸ص.
– شیوه خدا شناسی از دیدگاه امام صادق(ع)، تهران, واحد فرهنگی بنیاد شهید, ۱۳۶۱, رقعی, ۶۷ص.
– صادق آل محمد(ع)، محمود منشی, چاپ دوم, تهران, انتشارات اشرفی, ۱۳۵۷, وزیری, ۳۷۷ص.
– صفحاتی از زندگانی امام جعفر صادق(ع)، محمدحسین مظفر(۱۳۱۲ـ ۱۳۸۹ق), ترجمه: سید ابراهیم سیدعلوی, تهران, انتشارات رسالت قلم, ۱۳۶۸, وزیری, ۴۵۲ص.
– طبّ الصادق(ع)، محمد خلیلی, ترجمه: نصیرالدین امیر صادقی تهرانی, چاپ پنجم, تهران, انتشارات عطایی, ۱۳۴۹, وزیری, ۱۸۳ص.
– کتابنامه امام صادق(ع)، رضا استادی, تهران, جامعه الامام الصادق(ع), ۱۴۰۳ق, رقعی, ۷۹ص.
– گنج حقایق؛ پانصد سخن از امام صادق(ع)، سید ابوالفضل رضوی قمی, تهران, شرکت سهامی طبع کتاب, ۱۳۷۸ق, جیبی, ۲۸۸ص.
– گوشه‌ای از چهره درخشان امام صادق(ع)، گروه نویسندگان, ترجمه: محمدرضا انصاری, تهران, انتشارات محمدی, ۱۳۵۷, رقعی, ۱۸۰ص.
– مردان پاک از نظر امام جعفر صادق(ع)، شیخ محمد جواد مغنیه(م۱۴۰۰ق) ترجمه: مصطفی زمانی(۱۴۱۰ق), قم, انتشارات پیام اسلام, ۱۳۵۸, جیبی, ۱۶۸ص.
– مشعل های شعله ور؛ پیام امام صادق(ع) به عبداللّه بن جندب، ترجمه: تقی متقی, قم, موسسه دارالحدیث, ۱۳۷۵, رقعی, ۴۱ص.
– معصوم هشتم, حضرت امام جعفر صادق(ع)، احمد سیاح, تهران, انتشارات اسلام, جیبی, ۱۳۰ص.
– مغز متفکر جهان شیعه، امام جعفر صادق(ع)، مرکز مطالعات اسلامی استراسبورک, ترجمه و اقتباس: ذبیح اللّه منصوری (م ۱۴۱۰ق)، چاپ ششم, تهران, انتشارات جاویدان, ۱۳۵۹ش۱۴۰۰/ق, وزیری, ۴۷۶ص.
– مفاهیم انسانی از دیدگاه امام صادق(ع)، محمدجواد مغنیه (م۱۴۰۰ق), ترجمه: محمد رسول دریایی, تهران, انتشارات اسلامی, ۱۳۵۸, رقعی, ۱۷۴ص.
– نامه امام جعفر صادق(ع) به عامل اهواز: عبداللّه نجاشی، ترجمه: م.ع, دزفول, کتابفروشی تدین, جیبی, ۴۳ص.
– نامه حضرت صادق(ع) به استاندار اهواز، علی رضا مدرس غروی, چاپ دوم, مشهد, ۱۳۵۲, رقعی, ۱۹۹ص.
– نگاهی بر زندگی امام صادق(ع)، محمد محمدی اشتهاردی, تهران, نشر مطهر, ۱۳۷۴, رقعی, ۱۴۴ص.
– نور درخشان؛ پیرامون زندگانی حضرت صادق(ع)، شیخ قوام الدین محمد وشنوی قمی (م۱۴۱۸ق) ترجمه و اضافات: اسماعیل نوروزی, قم, مهر, ۱۳۵۷ش, رقعی, ۱۸۴ص.