موعود پایگاه اینترنتی موعود
موعود در اندیشه اسلامی ـ به ویژه در دیدگاه شیعه ـ ماهیتی مشخص دارد و مصداق معینی را به خود اختصا ص داده است. ولادت او در منابع معتبر به اثبات رسیده است. آن حضرت که همنام پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم است و غیبتی طولانی دارد ظهورش منوط به اراده خداوند متعال و تحقق شرائط ظهور است. موضوع این مقاله، بررسی ویژگی‌های شخصی حضرت مهدی علیه السلام در ادعیه و زیارات است.
چکیده
موعود در اندیشه اسلامی ـ به ویژه در دیدگاه شیعه ـ ماهیتی مشخص دارد و مصداق معینی را به خود اختصا ص داده است. ولادت او در منابع معتبر به اثبات رسیده است. آن حضرت که همنام پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم است و غیبتی طولانی دارد ظهورش منوط به اراده خداوند متعال و تحقق شرائط ظهور است. موضوع این مقاله، بررسی ویژگی‌های شخصی حضرت مهدی علیه السلام در ادعیه و زیارات است. در این مقاله، تحلیل خواهد شد ادعیه و زیارات ویژگی‌های شخصی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را به صورت جزئی و هماهنگ با تاریخ و مطابق با کتاب و سنت ترسیم میکنند. پس از آن، درمی‌یابیم ماهیت امام دوازدهم علیه السلامو ابعاد و شؤون آن حضرت چگونه در دعا و زیارات مربوط به مهدویت مورد اشاره قرار گرفته است.
کلید‌واژه‌ها: امامت، مهدویت، دعا، زیارت، ویژگی‌های شخصی، حضرت مهدی علیه السلام.
پیش درآمد
مهدویت در اندیشه اسلامی، آموزه‌ای بنیادین و اندیشه‌ای راهبردی وکاربردی است، از این رو در مجموع معارف اسلامی تلاش شده است تبیین مناسبی از این آموزه صورت گیرد. واکاوی مسأله مهدویت نشان می‌دهد تعداد قابل توجهی دعا و زیارت در باب مهدویت وارد شده است؛ چرا که آن‌ها دربین سایر معارف، تاثیر بسزایی در تبیین این آموزه داشته‌اند؛ به ویژه هنگامی‌که سیاست شوم عباسیان مبنی بر قطع رابطه امام با مردم تشدید شده دعا و زیارت، بیشتر مورد توجه قرار گرفت، چرا که ساختار دعا و زیارت میتواند در دوران تقیه، عامل انتقال و نشر وترویج معارف مهدویت قرار گیرد. این مقاله، در صدد پاسخ‌گویی به این مسأله است که سیمای وجودی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در ادعیه و زیارات چگونه و با چه ساختاری وارد شده است. این مقاله به شیوه طبقه بندی آماری تدوین شده است و درصدد ارزیابی سندی و دلالی دعا و زیارات مهدوی نیست.
مفهوم شناسی دعا و زیارت
ادعیه و زیارات، حجم قابل توجهی از معارف اسلامی را به خود اختصاص داده‌اند. کاوش ها بیانگر صدور قریب به صد مورد دعا و زیارت در مسأله مهدویت هستند. مرحوم ابن فهد حلی در تعریف دعا فرموده است:
الدعاء طلب الدانی للفعل من الأعلی علی جهه الخضوع و الاستکانه؛ (حلی، بی‌تا: ص ۹)
دعا درخواست کاری از مقام عالی در حال خشوع و خضوع است.
دعا از ماده «دعو»به این معنا نیز آمده است:
الرغبه إلی الله تعالی فیما عنده من الخیر و الابتهال إلیه بالسؤال (واسطی زبیری، ۱۴۱۴: ج۱۹، ص ۴۰۵)
دعا درخواست متواضعانه از خداوند متعال برای رسیدن به خیر و نیکی است.
طبق این تعریف، دعا در لغت به معنای خواندن، فراخوان و دعوت است. زیارت نیز زمزمه فضائل و مناقب اهل بیت علیهم السلام در هنگام توسل و توجه به آن‌ها است. زیارت در لغت از ماده «زأر» به معنای «صوت الأسد فی صدره» و از ماده «زور» به معنای «زعیم القوم» بوده و از ماده «زیر» به معنای «الدن و الحب» آمده است.
زیارت در فارسی به معنای دیدار و زیارت اهل قبور شهرت یافته است. بررسی آیات و روایات و اهتمام امامان علیهم السلام به ادعیه و زیارات در اندیشه اسلامی، نشان می‌دهد دعا و زیارت، هماهنگ با آیات و روایات و متمایل با سیاق آن‌ها، انتقال معارف اهل بیت علیهم السلام و ارتباط با خدا را عملی می‌سازند.
نقش دعا و زیارت در عرصه مهدویت
اهتمام به دعا و زیارت در اندیشه اسلامی نشان می‌دهد دعا و زیارت در معرفت زایی و پرورش بصیرت جامعه، نقش بسیار زیادی دارد. از دیگرسو، مهدویت از معدود آموزه هایی است که مورد عنایت همه اهل بیت علیهم السلام مطرح بوده و انس و الفت و اهتمام به اعیه و زیارات در اندیشه اسلامی، موجب تعجیل ظهور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف شناخته شده است. میراث حدیثی عظیم شیعه، انبوهی از دانش و معارف مهدویت را در بر گرفته است و میتواند مکمل معارف آیات و روایات باشد و از جمله ویژگی‌های شخصی حضرت مهدی علیه السلام را تبیین کند. آنچه در این میان جلب توجه می‌کند، صدور ادعیه و زیارات متعدد مهدوی از سوی ائمه علیهم السلام است؛ به همین لحاظ درمی‌یابیم ادعیه و زیارات با ادبیات متناسب و هماهنگ با سایر معارف اسلامی مانند آیات و روایات به آموزه مهدویت می‌پردازند. بررسی ساختار و مرور ادعیه و زیارات نشان می‌دهد ساختار ادبی دعا و زیارت قابلیت ویژه‌ای در برقراری رابطه انسان با خدا دارد؛ به همین لحاظ در روایتی از امام صادق علیه السلام در اشاره به این مطلب آمده است:
علیکم بالدعاء فانکم لاتقربون بمثله؛ (کلینی، ۱۳۶۵: ج۲، ص۴۶۷) عنایت امام سجاد علیه السلام به این ساختار و صدور ادعیه و زیارات متعدد در دوران تقیه نیز گواه این مدعا است. از دیگر سو، این ساختار در طول دوران اختناق و فتنه، زبان انتقال معارف اسلامی و اصول اعتقادی شیعه قرار گرفته و موجب معرفت زایی جامعه در حیطه آموزه‌های اسلامی و مسأله مهدویت شده است. این دعاها ضمن برقراری ارتباط با خدا، فرستاده‌ای الهی و انسانی کامل در جایگاه واسطه فیض و منجی موعود را مورد توجه قرار می‌دهد و نیاز به او از سوی جامعه احساس می‌گردد و موجب در خواست حضور و ظهور او از خداوند متعال می‌شود. همچنین بستر پذیرش ولایت و توجه به امامت به صورت شخصی و مصداقی حقیقی از آن را فراهم می‌آورد و خاستگاه این آرمان قرار می‌گیرد؛ چرا که دعا و زیارت، به شور و احساس و عواطف مخاطب در این حوزه توجه می‌کند و حلقه وصل جامعه و امام خویش قرار می‌گیرد.
گفتنی است پیوند جامعه با امامش آن‌گاه نمود می‌یابد که در دوران منع حدیث و تقیه بصیرتش را در دانش تکمیلی دعا و زیارت و ادبیات دقیق و ظریف آن پویا کند؛ چرا که این ساختار با لسانی ملموس برای مردم از زبان معصوم علیه السلام صادر می‌شود و به معرفی مصداق بارز امامت می‌پردازد و با توصیف امام دوازدهم علیه السلام به بزرگداشت و نکوداشت این آموزه می‌پردازد.
تأملی کوتاه در ساختار دعا و زیارت، نشان می‌دهد زبان انتقال معارف در آن‌ها در قالبی ویژه به بیان جزئیات بیشتری از مسأله مهدویت می‌پردازند. از آنجا که ویژگی‌های شخصی حضرت مهدی علیه السلام در این معارف، فراوان است، کنیه‌ها و لقب‌ها و صفاتی که هر یک به نوعی بیانگر شخصیت امام دوازدهم علیه السلام هستند به صورت گذرا مرور و تحلیل خواهند شد؛ زیرا به رغم وجوه مشترکی که بین آن‌ها وجود دارد، در پاره‌ای از موارد، تفاوت‌هایی بین آن‌ها دیده می‌شود.
بررسی مفهوم کنایه، لقب، صفت، شأن
جستار در کتب لغت و منابعی که به تفاوت واژه ها در لسان عرب می‌پردازد، چنین می‌نماید که کنایه، گاه برای تحقیر و در اغلب موارد برای تعریف یا برای تعظیم است. به نظر می‌آید با توجه به فضای مهدی ستیزی زمان امام دوازدهم علیه السلام کنایه، گزینه مناسبی برای معرفی مسأله امامت و مهدویت باشد؛ به خصوص که میتواند در قالبی متعارف و مرسوم عظمت آن حضرت را نیز برای اهلش بیان کند.
لقب نیز بر مسمّای مشهور و فراگیر اطلاق می‌شود. گویی القاب حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریفاز تحقق کامل اهداف خلقت و کارکرد امامت به دست امام دوازدهم علیه السلام خبر می‌دهند؛ چرا که با اقدامات آن حضرت، همه ارزش‌ها در جامعه، نهادینه و فراگیرخواهند شد.
صفت نیز در مقام تمجید و نکوداشت و بزرگداشت استفاده می‌شود. در حقیقت صفات، بیانگر حالات نیکوی امام هستند؛ بنابراین صفات نمی‌توانند همانند القاب به اقدامات فراگیر حضرت بپردازند. از کنایه نمی‌توان انتظار داشت به مثابه صفات، تصویر روشنی از امام ترسیم نمایند؛ هر چند در تمام آن‌ها به بزرگی از آن امام همام، یاد می‌شود. (ابو هلال، ۱۴۱۲: ص۵۲ و ۳۴۵ و ۴۵۸)
شأن ومقام
امام، جایگاه ویژه‌ای در نظام آفرینش دارد؛ به گونه‌ای که هیچ کس نمی‌تواند در این مرتبه و مقام، جایگزین امام شود. در حدیثی از امام هشتم علیه السلام در اشاره به این مطلب آمده است:
إن الامامهأجل قدراً وأعظم شأنا وأعلی مکاناً وأمنع جانباً وأبعد غوراً من أن یبلغها الناس بعقولهم؛
جلالت امامت و عظمت شأن او و علو مرتبه و سعه وجودی آن فراتر از آن است که عقول مردم قادر به درک آن باشند (کلینی، ۱۳۶۳: ج۱، ص۱۹۹).
مراد از مقام امام، جایگاه معنوی رفیع امام علیه السلام نزد خداوند متعال است و رابطه امام معصوم علیه السلام با خدا و قرآن کریم و انبیای الهی را مطرح می‌کند؛ به گونه‌ای که هیچ گزینه دیگری غیر از امام را بر نمی‌تابد. برای اشاره به این مطلب، در زیارت جامعه کبیره آمده است:
ولکم الموده الواجبه…والشأن الکبیر و الجاه العظیم؛ (صدوق، بی‌تا: ج۲، ص۶۱۶)
تحقیقات نشان می‌دهد تفاوت صفات با شأن و مقام امام در این است که شأن، به بیان علو مرتبه امام در مقایسه او با همتایی چون پیامبر می‌پردازد و بر جایگاهی ممتاز و ویژه برای امام تاکید می‌کند؛ مانند امامت حضرت ابراهیم علیه السلام که خداوند متعال این مقام را برای او اختصاص داد؛ ولی صفت به مرتبه‌ای می‌پردازد که افراد دیگر می‌توانند در آن، همتای امام قرار گیرند؛ مانند منصور بودن از سوی خداوند متعال که در آن، امام و پیامبر با یک‌دیگر برابرند و نصرت الهی شامل هردو می‌باشد. به همین لحاظ در این نوشتار تلاش خواهد شد ویژگی‌های شخصی حضرت مهدی علیه السلام به صورت جزئی مورد پژوهش قرار گیرد. بنابراین ابتدا به بررسی نام امام عصر علیه السلامدر دعا و زیارت پرداخته می‌شود.
۱-۱. نام حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف
نام امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف در ادعیه و زیارات، همان نام پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلماست. در ادعیه و زیارات وارد شده است:
اللهم فأظهر لی ولیک و ابن بنت نبیک المسمی‌باسم نبیک؛ (ابن مشهدی، ۱۴۱۹: ص۶۶۵)
در بعضی از ادعیه نیز این مضمون وارد شده است:
فأظهر اللهم ولیک و ابن ولیک و ابن بنت نبیک المسمی‌باسم رسولک صلی الله علیه و آله وسلم؛ (مجلسی، ۱۴۰۳: ج۸۳، ص۲۸۵) بنابر این آن حضرت هم نام پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است. برای اشاره به این مطلب، در دعای شب بیست سوم ماه مبارک رمضان آمده است:
اللهم کن لولیک القائم بامرک الحجه، محمدبن الحسن المهدی؛ (ابن طاوس، ۱۴۱۴: ج ۱ص۱۹۱)
بنابراین دعا، نام وجود مبارک حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف «محمد» است.
۱-۲. نسب حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف
حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به عنوان آخرین امام در بیت امام حسن عسکری علیه السلام متولد شد. طبق آنچه در روایات وارد شده و در تاریخ مورد تأیید قرار گرفته، حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از نسل پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است؛ همان گونه که در ادعیه و زیارات مهمی همانند زیارت آل یس و دعای ندبه آمده است: «سلام علی آل یس» (طبرسی، ۱۳۸۶: ج۲، ص۳۱۶) به نظر همه کارشناسان و صاحب نظران تفسیر، مراد از «یس» پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله و سلم است. همان گونه که از این زیارات استفاده می‌شود، نسب امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می‌رسد.
در دعای بعداز ظهر روز جمعه، نیزاز امام باقر علیه السلام در خصوص نسب حضرت آمده است:
اللهم اشتر منی نفسی الموقوفه علیک المحبوبه لأمرک بالجنه مع معصوم من عتره نبیک صلی الله علیه و آله و سلم؛ (طوسی، ۱۴۱۱: ص۳۷۵)
طبق این دعا نیز امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف از عترت پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم است.عترت از ماده «عتر» به معنای حلقه اتصال جدایی ناپذیر است. این فراز، گویای این واقعیت است که تصور مهدویت بدون توجه به خاندان وحی و بیت امامت، معنا نخواهد داشت، چرا که مهدویت بدون ایشان به نوعی گرایش به انحراف و مدعیان دروغین است.
در دعای ندبه درباره نسب امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف آمده است:
این ابن النبی المصطفی و ابن علی المرتضی و ابن خدیجه الغراء و ابن فاطمه الکبری؛
در ادامه به صورت شفاف می‌فرماید:
و صل علی محمد جده و رسولک السید الأکبر و علی أبیه السید الأصغر و جدته الصدیقه الکبری فاطمه بنت محمد؛ (ابن مشهدی، ۱۴۱۹: ص۵۷۹)
بنابر این همان گونه که در ادعیه و زیارات آمده است، حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از نسل پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله و سلم است. آن حضرت فرزند امیرالمؤمنین و فاطمه زهرا علیهماالسلام و از نسل سید الشهدا علیه السلام است؛ همان‌گونه که در دعای شب سوم شعبان در اشاره به این حقیقت آمده است:
اللهم انی اسئلک بحق المولود فی هذا الیوم الموعود بشهادته قبل استهلاله و ولادته، بکته السماء و من فیها والأرض و من علیها و لمّایطأ لابتیها، قتیل العبره و سید الأسره الممدود بالنصره یوم الکره، المعوض من قتله أن الائمه من نسله و الشفاء فی تربته؛ (طوسی، ۱۴۱۱: ص۸۲۶).
بررسی ادعیه و زیارات نشان می‌دهد امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف فرزند امام عسکری علیه السلام است، همان گونه که در ادعیه و زیارات به منظور اشاره به این مطلب آمده است: سلام الله و برکاته و تحیاته علی مولای صاحب الزمان… و خلف الحسن الاما م الموتمن و القائم المعتمد؛ (ابن طاوس، ۱۴۱۶: ص۴۱۹)
بنابراین در خصوص نسب حضرت در ادعیه و زیارات می‌توان چنین نتیجه گرفت که امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف فرزند امام حسن عسکری علیه السلام است و این سلسله به سید الشهدا، امیرالمؤمنین و فاطمه زهرا علیهم السلام منتهی می‌شود. بنابراین حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از سادات بنی هاشم و حسینی و فرزند امام حسن عسکری علیه السلام می‌باشد. بررسی آموزه مهدویت نشان می‌دهد تواتر لفظی و معنوی روایات مهدویت به ویژه آنچه از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم و صحابه او صادر شده است، بر اصالت این آموزه در اسلام دلالت می‌کند و جای هیچ گونه شک و تردیدی در این باره باقی نمی‌گذارد. صدور این روایات در صدر اسلام و ولادت امام دوازدهم علیه السلام در قرن سوم، طرح مهدویت نوعی را از سوی دشمنان اسلام ناممکن می‌کند و چنانچه نظریه مهدویت نوعی مورد قبول جامعه واقع شود، دشمن میتواند در سایه این تفکر، خود را یکی از مصداق‌های این آموزه معرفی کند و به اهداف خویش دست یابد. ذکر نام ونسب امام دوازدهم علیه السلام در دعا و زیارت معرفت جامعه را درباره آن حضرت گسترش داده، با پرداختن به هویت حضرت مهدی علیه السلام مصداق واقعی آن را مشخص می‌نماید.
۲. کنیه‌های امام دوازدهم علیه السلام
سیاست شوم عباسیان مبنی بر قطع رابطه امام علیه السلام با مردم، موجب شد بخشی از زندگی امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف به دوران اختفا و پنهان زیستی اختصاص یابد؛ به همین لحاظ، بیت امامت ناگزیر به اتخاذ روشی غیر مستقیم برای معرفی چهره موعود بر آمد که از مزایای آن، عدم جلب توجه دستگاه خلافت عباسی به تبیین ویژگی‌های شخصی امام دوازدهم علیه السلام می‌باشد. ساختار کنیه نزد عرب شامل کلماتی می‌شود که در ابتدای آن‌ها واژه «اب، ام، ابن، بنت» قرار می‌گیرد (زبیدی، ۱۴۱۴: ج۲۰، ص ۱۳۴)
بنابراین معیار، کنیه‌های امام دوازدهم علیه السلام در ادعیه و زیارات، در این قالب شناخته شده‌اند. مرور ساختار ادبیات عرب نشان می‌دهد کنیه راهکارمناسبی برای شناسایی معارف این آموزه به شمار می‌آید و میتواند تبیینی مناسب از این مسأله را بر عهده گیرد. بررسی کنایه نشان می‌دهد استفاده از این واژه برای تعریف و تبیین مکنّی است وهمان هدفی را نشانه می‌رود که اسم آن را نسبت به مسمّی اثبات می‌کند، با این تفاوت که کنایه برای تعظیم و گاه نیز برای تحقیر به کار می‌رود.
تحقیقات نشان می‌دهد کنایه همیشه مأثور نیست و در پاره‌ای از موارد غیرمأثور است، برای نمونه می‌توان به کنیه «ابا صالح» برای امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف اشاره کرد که در منابع روایی وارد نشده است و این امر، موجب اختلال در بیان سیمای مکنّی نمی‌شود؛ هر چند کنیه وارده در احادیث و ادعیه و زیارات، در تبیین ویژگی‌های شخصی مکنّی بسیار تأثیر دارند؛ چرا که از زاویه‌ای دقیق وعمیق به آموزه مورد نظر پرداخته‌اند. به منظور اشاره به آن‌ها در مسأله مهدویت در ادعیه و زیارات، فرازهایی آمده است که به آن‌ها اشاره خواهد شد.
کاوش فضای سیاسی حاکم بر آموزه امامت و مهدویت نشان می‌دهد دشمنان هرگز قادر به مبارزه صریح و آشکار با این مسأله نشدند و جامعه اسلامی نیز چنین ستیزشی را تحت هیچ شرایطی تحمل نمی‌کرد، ازاین رو دشمنان در پی تخریب این مسأله بر آمدند و در پی تخریب و ستیزش با امامت و مهدویت، فتنه ها بر افروختند تا بتوانند در سایه آن، از عظمت و ابهت مهدویت بکاهند. به منظور اشاره به این مطلب در حدیثی نبوی آمده است: بابی ابن خیره الإماء ابن النوبیّه الطیبه الفم المنتجبه الرحم. ویلهم لعن الله الاعیبس و ذریّته صاحب الفتنه؛ (کلینی، ۱۳۶۳: ج۱، ص۳۲۳)
ساختار کنایی موجود در دعا و زیارت میتواند به خوبی با سیاه نمایی مهدی ستیزان از این آموزه مبارزه کند؛ چرا که ادبیات آن از سوی عرب، گاه برای تحقیر به کار برده می‌شود؛ ولی کنایه همواره در مقام تعظیم شخص مورد استفاده قرار گرفته است و میتواند در مسأله مهدویت بر شکوه هر چه بیشترآموزه مهدویت و اهمیت آن در اندیشه اسلامی‌به عنوان اندیشه راهبردی تأکید کند. ساختار آن‌ها موجب می‌شود به عنوان یک مساله اساسی و بنیادین از سوی جامعه مورد استقبال قرار گیرد.
بررسی کنیه‌های امام دوازهم عجل الله تعالی فرجه الشریف چنین می‌نماید استفاده از کنایه در ادعیه و زیارات به هدف یاد آوری ابهت و شکوه هر چه بیشتر مهدویت و جایگاه رفیع آن حضرت علیه السلام در اندیشه اسلامی است. در باره راز تعدد آن‌ها نیز می‌توان به این مطلب اشاره کرد که مجد و عظمت حضرت به‌اندازه‌ای است که بیان ویژگی‌های شخصی آن حضرت، به استفاده از کنیه‌های متعددی نیاز دارد، تا امکان ترسیم ویژگی‌های شخصی امام عصر علیه السلام در سایه آن‌ها پدید آید. به همین لحاظ در این قسمت از پژوهش به ویژگی‌های شخصی حضرت در آن‌ها به ترتیب ذیل به صورت کلی اشاره می‌شود.
الف. نسب امام زمان علیه السلام: به منظور اشاره به آن در ادعیه آمده است:
این ابن النبی المصطفی وابن علی المرتضی و ابن خدیجه الغراء و ابن فاطمه الکبری (ابن مشهدی، ۱۴۱۹: ص۵۸۰)
حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از خاندان پیامبری است که برگزیده خداوند متعال و ذریه علی مرتضی است. او فرزند خدیجه کبرا و فاطمه زهرا است. او فرزند بهترین بندگان مقرب خدا و نیکان روزگار است.
ب) تبارشناسی امام زمان علیه السلام: حضرت مهدی علیه السلام فرزند افرادی بخشنده و فداکار و کریم و وفادار است.اجداد طاهرین آن حضرت، همگی پاک و مطهر و معصومند؛ بنابر این هرگز شخصی قادر نخواهد بود با تظاهر به تشریفات بیت امامت، جایگزین آن امام همام شود. برای بیان این منظور در ادعیه آمده است:
بابی أنت و أمی و نفسی لک الوقاء و الحمی‌یابن الساده المقربین یا بن النجباء الأکرمین یابن الهداه المهدیین یا بن الخیره المهذبین یا بن الغطارفه الأنجبین یابن الأطایب المطهرین یابن الخضارمه المنتجبین یابن القماقمه الأکرمین» (ابن مشهدی، ۱۴۱۹: ص۵۸۰)
ج. سیمای پدیدارشناسی مهدی علیه السلام: رسالت کنیه، ترسیم تصویری شفاف وگویا از صاحب خود است. کنیه‌های امام زمان در مقام بیان ویژگی‌های شخصی حضرت وارد شده‌اند و در آن‌ها به حقایقی پرداخته می‌شود که ماهیت و شخصیت آن امام را می‌شناساند؛ به همین روی طبق محتوای آن‌ها امام عصر علیه السلام چون ماه تابان و چراغ فروزان و ستاره‌ای درخشان، راه مستقیم را به جویندگان حقیقت نشان می‌دهد و همانند نشانه‌ای گویا، راهنمای جامعه به شمار می‌آید. به ویژه که حضرت مهدی علیه السلام از تبار صاحبان دانش و سنت‌های پسندیده است. به منظور اشاره به این مطلب، در ادعیه مهدوی آمده است:
یابن البدور المنیره، یابن السرج المضیئه، یابن الشهب الثاقبه، یابن الانجم الزاهره، یابن السبل الواضحه، یابن الاعلام اللائحه، یابن العلوم الکامله، یابن السنن المشهوره، یابن المعالم الماثوره، یابن المعجزات الموجوده، یابن الدلایل المشهوره، یابن الصراط المستقیم، یابن النبأ العظیم، یابن من هو فی أم الکتاب لدی الله علی حکیم، یابن الآیات البینات، یابن الدلائل الظاهرات، یابن البراهین الباهرات، یابن الحجج البالغات؛ (ابن مشهدی، ۱۴۱۹: ص۵۸۰)
د. انسان کامل: مهدویت، استمرار نبوت وختم ولایت است. او دارای تمام فضائل اخلاقی و کمالات انسانی است. او عصاره نبوت و ثمره ولایت و مستجمع همه کمالات است؛ به گونه‌ای که حضور او در نظام آفرینش تداعی بخش حضور دوباره پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله و سلم، علی مرتضی، فاطمه زهرا وائمه هدی علیهم السلام وهمه خوبان است؛ او انسان کامل است ومی تواند الگوی مجسم کمالات آرمانی جامعه قرار گیرد.
۳. لقب‌های امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف
لقب‌های گوناگونی برای امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف در ادعیه و زیارات وارد شده است. علاوه بر تکریم و تمجید از امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف با زبان کنایی، القاب نیز بیانگر شخصیت جهانی و ابعاد فراگیر حضرت مهدی علیه السلام بوده، به معرفی آن حضرت می‌پردازند (ابو هلال، ۱۴۱۲: ص۵۲ و ۳۴۵ و ۴۵۸). در این بخش به القاب حضرت اشاره خواهد شد.
۳-۱. حجت
این لقب را می‌توان در دعایی که در دوران غیبت توصیه شده است، یافت که متن آن چنین است:
اللهم عرفنی حجتک فانک ان لم تعرفنی حجتک ضللت عن دینی؛ (کلینی، ۱۳۶۳: ج۱، ص۳۳۷)
امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف حجت خداوند متعال در سرتاسر مجموعه هستی است.
۳-۲. ولی
این لقب به ضمیمه القاب دیگر نیز در دعایی که به مناسبت غیبت توصیه شده، آمده است. در ادعیه آمده است: و امرک ینتظر و انت العالم غیر معلم بالوقت الذی فیه صلاح امر ولیک؛
در ادامه نیز آمده است:
فانه الهادی و المهتدی و القائم المهدی الطاهر التقی النقی الزکی و الرضی المرضی الصابر المجتهد الشکور؛ (صدوق، ۱۳۶۳: ص۵۱۲)
۳-۳. خلف صالح
لقب خلف صالح به جهت اصلاح جامعه جهانی در عصر ظهور نوید می‌دهد. در ادعیه چنین آمده است:
و صل علی الخلف الصالح الهادی المهدی؛ (طوسی، ۱۴۱۱: ص۲۷۹)
۳-۴. موعود
لقب موعود، تحقق وعده آمدن او را بشارت می‌دهد. در دعای شب نیمه شعبان وارد شده است:
اللّهم بحق لیلتنا و مولودها و حجتک و موعودها؛ (همان: : ص۸۴۲)
۳-۵. غایب مستور
این لقب در ادامه فرازهای دعای قبلی موجود است و به غیبت حضرت از همه مردم چنین اشاره می‌کند:
… نورک المتألق و ضیاؤک المشرق و العلم النور فی طخیاء الدیجور، الغائب المستور، جل مولده و کرم محتده (همان)
البته در بعضی ادعیه، فقط به لقب «غایب» اشاره شده است (مجلسی، ۱۴۰۳: ج۹۹، ص۱۰۲).
۳-۶. قائم
درباره این لقب که از القاب مشهور امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف است، ادعیه و زیارات زیادی وجود دارندکه نهضت فراگیر مهدوی را یاد آوری میکنند. برای اشاره به این لقب در ادعیه مهدوی آمده است:
اللهم و صلّ علی ولی امرک القائم المومل و العدل المنتظر؛ (طوسی، ۱۴۱۱: ص۵۸۰)
اللهم بلغ مولانا الامام الهادی المهدی القائم بامر الله (ابن مشهدی، ۱۴۱۹: ص۶۶۴).
۳-۷. منتظر
انتظار حضرت مهدی، پیشینه‌ای طولانی دارد و از دیر زمان، انبیا و اولیا علیهم السلام به امید آمدنش روزگار سپری کرده‌اند. ادعیه و زیارات در بیان این حقیقت به لقب منتظر چنین اشاره میکنند:
اللهم وصلّ علی ولی أمرک القائم المومل و العدل المنتظر؛ (طوسی، ۱۴۱۱: ص۵۸۰)
… و اتقرب الیک بالامام المنتظر المهدی؛ (مجلسی، ۱۴۰۳: ج۹۲، ص۳۳۸)
۳-۸. مهدی
این لقب مشهور در ادعیه و زیارات بسیاری وارد شده است و هدایت گسترده جهانی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را خاطرنشان می‌سازد. این لقب در ضمن ادعیه‌ای که به مناسبت القاب دیگر به آن‌ها اشاره شد، مورد توجه قرار گرفت، به همین جهت فقط به ذکر نشانی آن‌ها اکتفا می‌شود (صدوق، ۱۳۶۳: ص۵۱۲).
مرور مسأله مهدویت نشان می‌دهد کارکرد گرایی این آموزه، به جامعه اسلامی اختصاص ندارد و رسالت امام دوازدهم امری فراملیتی است. به منظور اشاره به این مطلب در زیارت امام دوازدهم علیه السلام آمده است:
السلام علی مهدیّ الامم وجامع الکلم؛ (شهید اول، ۱۴۱۰: ص۲۰۸ )
تحلیل و بررسی القاب امام دوازدهم حکایت از جهانی بودن این آموزه دارد، به همین روی ادعیه و زیارات در مقام تبیین چهره‌ای کارکردگرا در عرصه جهانی از موعود بر آمده، بر وابستگی نجات و رهایش جامعه از مشکلات به حرکت در سایه موعود تأکید میکنند وعامل اصلی نجات بخشی موعودباوران را شخص حقیقی موعود بر می‌شمارند. بنابر این رسالت القاب تاکید بر کارکردگرایی فرا گیر موعود در اندیشه اسلامی است. به نظر می‌آید این اندیشه در مقابل اندیشه منجی گرایان ومدعیان دروغین مقاومت کرده وبیانگر سیر تحول جوامع در آینده جهان به سوی موعودباوری می‌باشند.
۴. شمایل حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف
شمایل حضرت مهدی در ادعیه و زیارات، نمود چندانی ندارد؛ چرا که در ادعیه و زیارات، چهره آرایی از امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف صورت نمی‌گیرد؛ ولی با نگاهی گذرا می‌توان شمایل حضرتش را در ادعیه و زیارات در فراز زیر ارزیابی کرد و به دور نمایی از آن دست یافت. در دعای عهد آمده است:
اللهم أرنی الطلعه الرشیده و الغره الحمیده؛ (مجلسی، ۱۴۰۳: ج۸۳، ص۲۸۵)
امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف چهره‌ای زیبا و درخشان دارد. نگاه به آن حضرت، چشم را می‌نوازد و موجب ازدیاد شور و نشاط در بینندگان آن سیمای نورانی خواهد شد. این فراز میتواند اشاره به عصر طلایی ظهور با حضور نگین آفرینش در جامعه باشد که بر زیبایی جهان با رونمایی از چهره آفتاب می‌افزاید؛ هر چند قبول معنای اول نیز دور از واقعیت نیست.
۵. صفات امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف
حضور انسان کامل در هر عصر و برای هر نسل، سنتی الهی و قانونی حاکم بر نظام آفرینش به شمار می‌آید؛ چراکه لو بقیت الأرض بغیر امام لساخت (کلینی، ۱۳۶۳: ج۱، ص۱۷۹)
حضور انبیای الهی در طول تاریخ به لحاظ این سنت الهی است؛ به همین روی پس از ختم نبوت و پایان رسالت، امامت، استمرار رسالت شناخته شده است.
مرور صفات امام در ادعیه و زیارات نشان می‌دهد تفاوت صفت با کنیه، در نگرش جزئی آن به موصوف با رویکرد تمجید و ستایش است؛ به گونه‌ای که برای مخاطب، امکان ترسیم تصویری مناسب از موصوف فراهم می‌شود. صفات امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف در ادعیه و زیارات مهدوی در مقام توضیح وتبیین انسان کامل بیانگر نکاتی چون شباهت‌های آن حضرت به انبیای گذشته است. این، در حالی است که کنیه به ترسیم تصویری برابر مسمی‌با رویکرد تعظیم به صورت کلی می‌پردازد و به بیان ابعاد شخصیت مسمّا نمی‌پردازد.
تفاوت صفت با لقب در این است که صفت، دامنه مشخص و محدودی را برای موصوف تعیین می‌کند؛ برای نمونه وقتی در دعا، امام عصر علیه السلام کشتی نجات توصیف می‌شود، نجات برای افرادی اتفاق خواهد افتاد که به امام زمان علیه السلام گرایش یابند؛ ولی لقب به بیان ابعاد فراگیرهمانند قیام می‌پردازد. بررسی ساختار صفت نشان می‌دهد توسعه بیان آن خصوصیت و شأن را نیز دربرمی‌گیرد، هر چند می‌توان از تحلیل آن نتیجه گرفت که تفاوت صفت با شأن در این است که صفت به بیان ابعاد مشترک موصوف با همتای مشترک آن می‌پردازد و موضوع آن، بررسی وجوه مشترک بین امام علیه السلام و شخصیتی برابر او نظیر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است. در برابر، شأن به جایگاه اختصاصی امام علیه السلام وعلو مرتبه او می‌پردازد؛ به گونه‌ای که هیچ گزینه دیگری غیر از امام را بر نمی‌تابد.در تفاوت صفت با خصوصیت نیز می‌توان گفت خصائص به بیان وصف اختصاصی و ویژه به موصوف می‌پردازند و درصورت عدم لحاظ این مطلب، خود وصفی از موصوف به شمار می‌آیند (ابو هلال، ۱۴۱۲: ص۵۲ و ۳۴۵ و ۴۵۸). ازاین رو در این قسمت از نوشتار به صورت مستقل به صفات اشاره می‌شود.
۵-۱. مؤید و منصور
نصرت و یاری امام دوازدهم علیه السلام وعده خداوند متعال است. از منظر ادعیه و زیارات حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف امامی موید و منصور از جانب خداوند متعال شناخته شده است. در زیارت عاشورا آمده است:
فأسأل الله الذی اکرم مقامک و أکرمنی بک أن یرزقنی طلب ثارک مع إمام منصور من اهل بیت محمد صلی الله علیه و آله و سلم (طوسی، ۱۴۱۱: ص۷۷۴)
طبق آنچه در ادعیه و زیارات آمده است و اهل بیت علیهم السلام تعلیم مهدی باوران فرموده‌اند، نصرت و پیروزی خداوند متعال از آن مهدی آل محمد عجل الله تعالی فرجه الشریف است و اهل ایمان با توجه به تحقق این وعده الهی برای امام دوازدهم علیه السلام آن را از خداوند متعال طلب میکنند.در فرازهای بسیاری از ادعیه و زیارات به این صفت اشاره شده است؛ از جمله دردعا برای سلامتی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف آمده است: فاحفظه من بین یدیه و من خلفه و عن یمینه و عن شماله و من فوقه ومن تحته؛ (کلینی، ۱۳۶۳: ج۲، ص ۵۴۸)
در زیارت حضرت نیز آمده است:
السلام علیک یا محفوظا بالله». (ابن مشهدی، ۱۴۱۹: ص۵۶۹)
در فرازی دیگر آمده است:
اللهم انی انشدک بایوائک علی نفسک لاولیائک لتظفرنهم بعدوک وعدوهم أن تصلی علی محمد؛ (کلینی، ۱۳۶۳: ج۳، ص۳۲۵)
همچنین در عا برای حضرت در شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان چنین وارد شده است:
اللهم کن لولیک ]محمد بن الحسن [فی هذه الساعه و فی کل ساعه ولیاً و حافظاً و ناصراً و دلیلاً و قائداً و عوناً (کلینی، ۱۳۶۳: ج۴، ص۱۶۲). در دعا برای تعجیل فرج نیز آمده است:
اللّهم عجّل فرجه و أیده بالنصر و انصر ناصریه و اخذل خاذلیه؛ (صدوق، ۱۳۶۳: ص ۵۱۳)
برابر ادعیه و زیارات وارده، حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از جانب خداوند متعال در سطحی گسترده و فراگیر یاری می‌شود و بر همه مشکلات فائق می‌آید و بر دشمنان پیروز می‌شود وحکومت یکپارچه الهی در زمان حضرتش به سیاست و مدیریت می‌پردازد و تحقق وعده‌های الهی را پرورش می‌دهد .
۵-۲. سفینهالنجاه
تبیین شخصیت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف درآن فضای سیاسی مهدی ستیز، امری بس سخت و دشوار بود و پیامدهای ناگواری به دنبال داشت؛ اما امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف زمانی متولد شد که باورهای مذهبی به سبب حضور انبیا و اولیاء علیهم السلام در طول تاریخ بر اساس زندگی ایشان شکل گرفته و استحکام یافته بود و مردم، از شخصیت آن‌ها شناخت اجمالی داشتند؛ بنابراین با توجه به استمرار آموزه مهدویت در ادامه حرکت انبیا و اولیا، زمینه توصیف موعود فراهم آمد و تشبیه حرکات و سکنات و ابعاد و شئون حضرتش به انبیا علیهم السلام میسر شد. اهل‌بیت علیهم السلام از این بستر برای گسترش معرفت درباره مهدویت بهره گرفتند و به نجات بخشی جامعه در سایه این مسأله پرداختند. برای انجام این منظور، در ادعیه مهدوی آمده است:
اللهم صل علی حجتک فی ارضک… المرتقب الخائف و الولی الناصح، سفینه النجاه و علم الهدی و نور الأبصار و خیر من تقمّص وارتدی و مجلی العمی الذی یملأ الأرض قسطا و عدلا؛ (طبرسی، ۱۳۸۶: ج۲، ص۳۱۸)
حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف همانند حضرت موسی علیه السلام که منجی قوم بنی اسرائیل شد، موجب نجات جامعه از تفرعن و ظلم و جور خواهد بود و همان گونه که نوح پیامبر علیه السلام کشتی نجات ساخت و هر کس به او گرایش پیدا کرد از هلاکت نجات یافت، حضرت مهدی علیه السلام کشتی نجات امت پیامبر و حتی پیروان ادیان است و هرگونه ستیز با آن، موجب هلاکت خواهد بود. در زیارت حضرت آمده است:
السلام علیک یا سفینه النجاه؛ (ابن طاوس، ۱۳۷۱: ص۴۲)
آینده روشن و روزگار رهایی از آن مهدی آل محمد عجل الله تعالی فرجه الشریف است و آن حضرت بهترین گزینه‌ای است که جامعه میتواند با هماهنگی با او از بحران گذر کند و از همه مشکلات رهایی یابد.
۵-۳. وارث انبیا
مسأله مهدویت در ادامه نبوت و امامت است. حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در ولایت بر جامعه و هدایت مردم، وارث انبیا و و اوصیا گذشته است و راه ایشان را ادمه خواهند داد. در ادعیه و زیارات مهدوی آمده است:
و أنت یا حجه الله و بقیته کمال نعمته و وارث انبیائه و خلفائه ما بلغنا من دهرنا؛ (ابن مشهدی، ۱۴۱۹: ص۵۶۸)
در فرازی دیگر آمده است:
السلام علی مفرج الکربات… و المنتهی الیه مواریث الانبیاء و لدیه موجود آثار الاوصیاء؛ (ابن طاوس، ۱۴۱۶: ص۴۱۹)
طبق آنچه در ادعیه و زیارات آمده است، علاوه بر میراث معنوی پیغمبران گذشته، میراث علمی ایشان نیز در اختیار مهدی آل محمد عجل الله تعالی فرجه الشریف قرار می‌گیرد. در این خصوص در ادعیه و زیارات مهدوی آمده است: «السلام علیک یا وارث علوم النبییّن» (کفعمی، ۱۴۰۳: ص۴۹۵) امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف همراه ذخائر همه انبیای الهی ـ به خصوص گنجینه علوم ایشان ـ ظاهر می‌شوند و تمام ویژگی‌های انبیا و اوصیا و ابزار و ادوات رسالت و امامت به ایشان به ارث می‌رسد.
۵-۴. علیم وحکیم
عقل و خرد در عصر ظهور به اوج رشد و کمال می‌رسد. حضرت مهدی علیه السلام آگاه ترین مردم است و دارای شخصیتی علیم و حکیم است. در ادعیه و زیارات مهدوی آمده است:
انت الحکیم الذی لا تجهله الحمیه، مجاهدتک فی الله ذات مشیه الله و مقارعتک فی الله ذات انتقام الله و صبرک فی الله ذو اناه الله و شکرک ذو مزید الله و رحمته؛ (ابن مشهدی، ۱۴۱۹: ص۵۶۹)
سیاست شوم بنی عباس مبنی بر قطع رابطه امام با مردم، موجب توقف عده‌ای در امامت و مهدویت شد؛ به گونه‌ای که به بازگشت ایشان به دوران جاهلیت انجامید و ممکن است مخالفت آن‌ها با امامت و مهدویت تا عصر ظهور نیز ادامه یابد؛ اما حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نه تنها اجازه بازسازی و بازیابی دوران جاهلیت و تعصب و عصبیت نمی‌دهند و در عمل انجام شده قرار نمی‌گیرد؛ بلکه در اقدامی حکیمانه به مبارزه با ایشان بر می‌خیزد و همه تلاش خود را به کار می‌گیرد، تا خواست خداوند متعال مورد پذیرش واقع شود. امام دوازدهم علیه السلام با صبر و استقامت، به تلاش برای بازگشت ایشان به سوی خدا اقدام می‌کند و به سپاس از خداوند متعال برای ترویج خداباوری و بهره مندی از رحمت گسترده الهی، می‌پردازد و هرگز اقدامی، دور از شأن امامت نخواهد داشت؛ چرا که حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف خزانه دار همه علوم است؛ همان گونه که در ادعیه و زیارات آمده است:
وانک خازن کل علم و فاتق کل رتق؛ (همان: ۵۸۷)
امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف موضوعات پیچیده علمی را بررسی و رموز آن‌ها را بازگشایی می‌کند. تمام علوم اولین و آخرین در اختیار آن حضرت است. با ظهور آن حضرت ابواب تمام علوم هستی، گشایش می‌یابد؛ همان گونه که در زیارات آمده است:
سلام الله و برکاته و تحیاته و صلواته علی مولای صاحب الزمان… و عیبه علمه؛ (ابن طاوس، ۱۴۱۶: ص۴۱۹)
در فرازی دیگر از ادعیه وارد شده است:
السلام علیک یا معدن العلوم النبویه؛ (ابن مشهدی، ۱۴۱۹: ص۵۸۶)
بنابراین گنجینه تمام علوم و معارف نظام آفرینش در اختیار امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف است؛ از این رو در عصر ظهور، تکامل عقول و پرورش و گسترش علوم، رخ خواهد داد و انقلاب علمی امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف باعث رشد و تکامل جامعه می‌شود. امام علیه السلام راهنما و الگو قرار می‌گیرد؛ همان گونه که خداوند متعال، او را راهنما قرار داده است؛ به همین روی مهدویت، کانون توجه به خدای یکتا قرار خواهد گرفت. در زیارات آن حضرت آمده است:
السلام علیک أیها العلم المنصوب و العلم المصبوب؛ (همان: ۵۶۸)
دقت در این فراز نشان می‌دهد در عصر ظهور، مهدویت، تنها گزینه انتخاب خواهد بود و گزینه دیگری جز مهدویت پاسخ‌گوی نیاز جامعه نخواهد بود؛ چرا که در فلسفه تاریخ و آینده جهان این آموزه نصب العین قرار خواهد گرفت و جامعه برای تحقق آرمان‌ها ناگزیر به عبور از گذرگاه علم و معرفت است و این گنجینه بی کران در سایه گرایش به علم و حکمت امام دوازدهم علیه السلام میسّر خواهد بود.
۵-۵. مؤتمن
حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف ساحل امنی است که کشتی ایمان و ساکنان آن می‌توانند در آن، پهلو گرفته و برای برپایی قسط و عدالت و رسیدن به سعادت و نیل به قله عبودیت و رشد و کمال و معنویت به او اعتماد کنند. در زیارت سرداب مطهّر آمده است:
سلام الله و برکاته و تحیاته و صلواته علی مولای صاحب الزمان… الامام الموتمن و القائم المعتمد؛ (ابن طاوس، ۱۴۱۶: ص۴۱۹)
امامت و مهدویت تنها راه سعادتی است که می‌شود از گذر آن به حق و حقیقت کامل دست یافت.
۵-۶. پناه و یاور مهدی باوران
حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف پناه و یاور مهدی باوران است. در ادعیه و زیارات آمده است:
و الکهف والعضد و عماد الاسلام و رکن الانام؛ (همان).
در دوران غیبت که از هر طرف و در هر لحظه، امواج خروشان فتنه و شبهات از راه می‌رسد و بر حیرت ناشی از غیبت می‌افزاید، عنایت به حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به عنوان یاور و پناه مهدی یاوران، جامعه مهدوی را از انحراف مصون می‌دارد؛ چرا که حصن حصین ولایت، دژی مستحکم و پناهگاهی امن برابر آفات و آسیب‌های فرهنگی و اعتقادی است و شاخصی برای سنجش اعمال و رفتار مهدی باوران خواهد بود.
۵-۷. وحید فرید
توجه و تمسک به امامت و مهدویت، تنها راه سعادت بشریت و نجات از مشکلات جامعه بشری است.رشد و تکامل و هدایت و تحقق همه آرمان‌ها و نکوداشت همه ارزش‌ها با ظهور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف معنا خواهد یافت. در ادعیه و زیارات آمده است:
السلام علیک ایها الامام الفرید (همان: ۴۲۱).
با حضور امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف بهترین دوران زندگی بشر شکل می‌گیرد؛ چرا که امامت و مهدویت درخشش خورشید ولایت است و عصر ظهور مهدی آل محمد علیهم السلام تجلی عبادت و اطاعت است. حضرت مهدی علیه السلام تنها کسی است که تلاش انبیای گذشته از آدم تا خاتم صلی الله علیه و آله و سلم را به ثمر می‌رساند. در ادعیه و زیارات آمده است:
السلام علیک أیها الامام الوحید و القائم الرشید السلام علیک أیها الإمام الفرید (همان )
امام دوازدهم دردانه خداوند متعال و یگانه عصر و فرزانه روزگار است؛ بنابراین در توصیف شخصیت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف از منظر ادعیه و زیارات، درمی‌یابیم که او بی‌نظیر است. کاوش در صفات امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف در سایه دعاوزیارت نشان می‌دهد هویت موعود و ماهیت قیام او نه تنها با حرکت انبیا و اولیاء الهی علیهم السلام تناقضی ندارد، بلکه مطابق با رسالت ایشان است و به صورت نهضتی تکامل یافته وپرورش یافته نمایان می‌شود. امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف، دارای همه صفات پسندیده انبیا و اولیا الهی علیهم السلام است و قیام او استمرار نهضت آن‌ها و تکمیل راه ایشان است. عصر ظهور او، زمان تجدید عهد و پیمان الهی و تکمیل آموزه‌های دینی و تحقق آرمان‌های جامعه خواهد بود. هر چه در زمان انبیای الهی علیهم السلام از اهداف خداوند متعال و آرزوهای جامعه آرمان گرا محقق نشده است، در عصر ظهور امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف روی خواهد داد. برای اشاره به این مطلب از امام رضا علیه السلام آمده است:
ان الامامههی منزله الأنبیاء و ارث الأوصیاء (کلینی ۱۳۶۳: ج۱، ص۲۰۰)
حرکت موعود، درمسیری خواهد بود که بستر و زمینه آن را انبیا و اولیای الهی فراهم آورده‌اند. می‌توان از تحلیل صفات حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در ادعیه و زیارات چنین نتیجه گرفت که تمجید و نکوداشت مهدویت به مثابه پرورش خاتمیت است؛ چرا که برابر معارف نهفته در دعا و زیارت میراث پیامبران نزد امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف خواهد بود. در زیارت حضرت آمده است:
و أنت یا حجه الله وبقیته کمال نعمته و وارث انبیائه وخلفائه ما بلغنا من دهرنا؛ (ابن مشهدی، ۱۴۱۹: ص ۵۶۸) امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف در مقام ارج گذاری به رسالت پیامبران است و این امر حکایت از دغدغه حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در عمل به سنت سفیران هدایت دارد؛ از این رو با رویکرد دوباره به ادیان ابراهیمی‌به ویژه دین مبین اسلام، آرمان‌های انبیا، حیاتی دوباره می‌گیرد و در نهضتی تکمیلی سنت‌های آغازین ادیان ابراهیمی رخ می‌نمایند. به همین لحاظ، خاتم الاو صیاء بودن از خصایص امام دوازدهم علیه السلام به شمار می‌آید و مورد توجه این نوشتار قرار می‌گیرد.
۶. ویژگی‌های حضرت مهدی علیه السلام
ویژگی‌های امام زمان علیه السلام ماهیتی متفاوت از صفات امام دوازدهم علیه السلام ندارند. تنها تفاوت آن‌ها با صفت، درپرداختن به وصف اختصاصی به امام زمان علیه السلام می‌باشد. خصایص و ویژگی‌های حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در ادعیه و زیارات، آن حضرت را در دو مورد از دیگران ممتاز می‌کند:
۱. به لحاظ خاتم الاوصیاء بودن حضرت مهدی علیه السلام؛ در ادعیه آمده است:
اللهم فصل علی خاتمهم و قائمهم المستور عن عوالمهم؛ (طوسی، ۱۴۱۱: ص۸۴۳)
در فراز دیگری آمده است: السلام علیک یا خاتم الاوصیاء (ابن طاوس، ۱۴۱۶: ص۴۲۱).
بر اساس ادعیه امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف، تنهاشخصی است که مقام خاتمیت اوصیاء را دارد و بعد از او کس دیگری به مقام امامت نمی‌رسد.
۲. به لحاظ حکومت جهانی؛ حضرت مهدی مردم را به خداوند متعال دعوت می‌کند و در حرکتی نهادینه حکومتی الهی تشکیل می‌دهد. امتیاز این حکومت، فرامنطقه‌ای بودن آن است. در ادعیه مهدوی آمده است:
… وانه الهادی المهدی… و تجمع له ملک المملکات کلّها قریبها و بعیدها و عزیزها و ذلیلها حتی یجری حکمه علی کل حکم و تغلب بحقه کل باطل؛ (طوسی، ۱۴۱۱: ص۴۱۰)
طبق این فراز و آنچه در فصل بعد می‌آید، تشکیل حکومت یکپارچه جهانی با آن گستردگی و وسعت دامنه، از امتیازات ویژه امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف است که اهداف نظام آفرینش در آن به صورت کامل تحقق خواهد یافت. تحلیل و بررسی خصائص امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف در ادعیه و زیارات، نشان می‌دهد خاتمیت امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف امتیازی ویژه و فضیلتی قابل توجه برای آن حضرت به شمار می‌آید و از برقراری حکومت واحد جهانی اسلامی‌به دست آن حضرت خبر می‌دهد؛ چرا که آخرین حجت الهی، مهدی آل محمد علیهم السلام است و تنها در عصر ظهور او عقل وخرد پرورش یافته در سایه تعالیم انبیاء و اوصیای الهی با کتاب و سنت خداوند متعال انسجام می‌یابد و پذیرای حکومت واحد اسلامی در سطح جهان می‌شود.
۷. مقامات معنوی و شئون امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف
بررسی ساختار صفت، نشان می‌دهد که آن، توسعه قابل توجهی دارد و مقام و شأن را نیز در بر می‌گیرد؛ به همین روی، شأن نیز از صفات است؛ ولی به منظور اهتمام به این بخش از صفات، به صورت مستقل از آن‌ها پژوهش خواهد شد. چرا که جایگاه امام معصوم از آموزه‌های مهم تفکر اسلامی است. در روایات، امامت در مرتبه‌ای بالاتر از نبوت دانسته شده است. در روایتی از امام رضا علیه السلام برای اشاره به این مطلب آمده است:
ان الامامه خص الله عز وجل بها ابراهیم الخلیل علیه السلام بعد النبوه و الخله مرتبه ثالثه و فضیله شرفه بها فاشاد بها ذکره فقال انی جاعلک للناس اماما؛ (کلینی ۱۳۶۳: ج۱، ص۱۹۹)
امامت، مرتبه‌ای است که خداوند متعال بعد از مقام نبوت وخلیل بودن در مرحله سوم به حضرت ابراهیم علیه السلام عنایت کرد و به او شرافت بخشیده، سپس به اوخطاب کرد: «من تو را برای مردم، امام قرار دادم.» این پژوهش می‌کوشد ضمن تبیین ویژگی‌های شخصی امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف به مقامات معنوی و شئون آن حضرت از منظر ادعیه و زیارات مهدوی اشاره کند. مراد از مقام معنوی، جایگاه رفیع امام علیه السلام نزد خداوند متعال است و رابطه امام معصوم علیه السلام با خدا و قرآن کریم و انبیای الهی مورد توجه قرار می‌گیرد؛ به گونه‌ای که هیچ گزینه دیگری غیر از امام علیه السلام را بر نمی‌تابد. به این مقامات می‌توان تحت عناوین ذیل اشاره کرد.
۷-۱. داعی الله
اتفاق مهم عصر ظهور، سؤالی است که فرضیه‌های متعددی از جمله حکومت، برپایی عدالت و…می تواند پاسخ آن باشد. واکاوی ادعیه و زیارات، نشان می‌دهد رخداد مهم عصر ظهور، دعوت به خداوند متعال است؛ دعوتی که فراخواندن به همه خوبی‌ها است و حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در عصر ظهور، تربیت الهی را بر اساس آن در جامعه نهادینه می‌کند. در زیارت آل یس آمده است: «السلام علیک یا داعی الله و ربانی آیاته؛ (طبرسی، ۱۳۸۶: ج۲، ص۳۱۶)
آنچه در ادامه می‌توان به آن اشاره کرد، اجابت دعوت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف است.
در ادعیه و زیارات در اشاره به این مطلب آمده است: «السلام علیک أیها المنتظر المجاب» (ابن طاوس، ۱۴۱۶: ص۴۲۲)
مرور ادعیه و زیارات نشان می‌دهد مهدویت، مورد توجه جهانی قرارگرفته وجامعه جهانی، موعودباوری را نشانه رفته است ومهدویت را مصداق صحیح این آموزه خواهد یافت؛ به همین دلیل به آن، گرایش می‌یابد.
۷-۲. باب الله
امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نشانگر راه‌های ارتباطی با خداوند متعال است و مهدویت، دروازه همه معارف الهی است. کسب معرفت الهی و درجات روحانی، فقط از باب مهدویت امکان دارد. امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف باب الله است همان گونه که در ادعیه و زیارات آمده است:
السلام علیک یا باب الله و دیان دینه» (طبرسی، ۱۳۸۶: ج۲، ص۳۱۶)
در دعای ندبه نیز آمده است: أین باب الله الذی منه یوتی؟ (ابن مشهدی، ۱۴۱۹: ص۵۷۸)
توجه به مهدویت درمان بحران هویت و معنویت، به خصوص در زمان کنونی است و تأسی به آموزه مهدویت و الگو گیری از امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف راه مناسبی برای مبارزه با مدعیان دروغین است. توجه به آن، موجب آشنایی با عرفان ناب اسلامی و رهایی از عرفان‌های کاذب و انحرافی نوظهور است. حرکت در مسیر امامت و مهدویت به منزله حرکت در بزرگراه عبادت و رسیدن به سعادت و بلکه تنها راه است؛ همان گونه که در زیارت حضرت آمده است:
السلام علیک یا باب الله الذی لا یوتی الامنه (همان: ۵۸۶)
۷-۳. سبیل الله
توجه به مهدویت، توجه به حقیقت است و هرگونه انحراف و انحطاط از آن، موجب هلاکت خواهد شد. در زیارات مهدوی آمده است:
السلام علیک یاسبیل الله الذی من سلک غیره هلک؛ (همان)
مهدویت به عرفان و معرفت، معنا می‌بخشد و هر گونه جدایی از آن، شکست محسوب می‌گرد و همان گونه که تاریخ شهادت می‌دهد، نتیجه‌ای جز نابودی و هلاکت نخواهد داشت؛ چرا که گریز از مهدویت، درنگ در دنیا و غفلت از آخرت است.
عنایت به آموزه امامت و مهدویت، دریچه‌ای از حیات ابدی به روی انسان می‌گشاید. در زیارات مهدوی آمده است: السلام علیک یا ناظر شجره طوبی و سدره المنتهی؛ (همان: ۵۸۷)
امام دوازدهم علیه السلام با تأمل و تعمق در این دو مقام بهشتی، بصیرت را پیش روی مهدی باوران قرار می‌دهد؛ از این رو آخرت طلبی و کسب مقام بهشتی در این آموزه معنا می‌یابد.
۷-۴. خلیفه الله
حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف جانشین خدای متعال است؛ همان گونه که در ادعیه و زیارات مهدوی آمده است:
السلام علیک یا خلیفه الله و ناصر حقه؛ (همان: ۵۶۹)
تمام اولیا و انبیا خلیفه خداوند متعال هستند؛ ولی اتصاف امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف به این مقام به دلیل به ثمر نشستن تلاش و کوشش جانشینان خداوند متعال است؛ چرا که در عصر ظهور، امامتِ جانشین بر حق خداوند متعال در تمام دنیا به ظهور می‌رسد و هدف نهایی خداوند متعال از قرار دادن خلیفه در زمین به صورت کامل، تحقق می‌یابد.
۷-۵. حجه الله
زمین هرگز بدون حجت باقی نمی‌ماند. در روایات متعددی آمده است اگر زمین لحظه‌ای از حجت خالی باشد، اهلش را در کام خود فرو می‌برد. حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف حجت خداوند متعال است. در ادعیه و زیارات به منظور اشاره به این مطلب آمده است:
السلام علیک یا حجه الله و دلیل إرادته؛ (طبرسی، ۱۳۸۶: ج۲، ص۳۱۶)
امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف راهنمای مردم است و ایشان را به سوی خدا دعوت می‌کند و در مسیر عبودیت قرار می‌دهد؛ چرا که سخنان خداوند بر زبان او جاری می‌شود. در ادعیه آمده است:
و حجتک و لسانک المعبر عنک الناطق بحکمتک؛ (ابن مشهدی، ۱۴۱۹: ص۵۸۷)
مردم در پرتو نور امام علیه السلام که هرگز به خاموشی نمی‌گراید، هدایت می‌شوند؛ همان گونه که در ادعیه وارد شده است:
السلام علیک یا نورالله الذی لایطفی و یا حجه الله التی لا تخفی؛ (ابن طاوس، ۱۳۷۱: ص۳۰۷)
۷-۶. تالی کتاب الله
مقام و جایگاه امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف از منظر ادعیه و زیارات، هماهنگ و برابر با قرآن کریم است. در زیارات مهدوی آمده است:
السلام علیک یا تالی کتاب الله و ترجمانه؛ (طبرسی، ۱۳۸۶: ج۲، ص۳۱۶)
قرآن، بیانگر همه امور است. امام علیه السلام نیز مانند قرآن، همه حقایق و معارف را بیان می‌کند. حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف ترجمان وحی است وکلام الهی را به بهترین وجه ممکن تبیین و تفسیر می‌کند و با هدایت مردم، حجت را بر ایشان تمام می‌نماید.
۷-۷. بقیه الله
حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف برای تحقق هدف الهی خداوند از آفرینش، غایب از نظر باقی مانده است.مهدی ستیزیِ گروه‌های مختلف، باعث شد خداوند متعال پدیده غیبت را پیش روی امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف قرار دهد تا برای احیای کتاب و سنت الهی، باقی بماند؛ در نتیجه از تمام ستیز‌ها و چالش‌ها مصون خواهد ماند و تلاش بی‌وقفه انبیا و اولیا برای ظهور، نتیجه خواهد داد. در ادعیه و زیارات آمده است: السلام علیک یا بقیه الله فی أرضه (همان ).
تحقیقات نشان می‌دهد حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در کنارکعبه با قرائت آیه شریف «بقیه الله خیر لکم» (هود: ۸۶)
بقا و حضور خویش را به جهانیان اعلام می‌کند. او در ادامه نبوت انبیا و امامت اولیا باقی مانده است تا پرچم عزت و اقتدار مسلمین را به اهتزاز در آورد. در زیارت آن حضرت آمده است:
ذخرک الله لنصره الدین و اعزاز المسلمین و الانتقام من الجاحدین و المارقین؛ (ابن مشهدی، ۱۴۱۹: ص۵۸۷)
امام دوازدهم علیه السلام برای انجام این منظور، ستم پیشگان را از بین خواهد برد؛ همان گونه که در ادعیه و زیارات مهدوی آمده است:
السلام علیک یا بقیه الخلائف البر التقی الباقی لإزاله الجور و العدوان؛ (ابن طاوس، ۱۴۱۶: ص۴۲۲)
۷-۸. صاحب الزمان
امام در نظام آفرینش، واسطه فیض و حلقه ارتباط مردم با خدا است. وجود امام در هر عصری و برای هر نسلی ضرورت دارد. حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف خلیفه خداوند متعال پس از انبیا و اولیا است. او امیر هستی است و زمان به دست او است و گذر زمان مشکلی در امامتش ایجاد نمی‌کند. در ادعیه و زیارات مهدوی آمده است:
سلام الله و برکاته و تحیاته و صلواته علی مولای صاحب الزمان؛ (ابن طاوس، ۱۴۱۶: ص۴۱۹)
خداوند متعال به امام دوازدهم علیه السلامعمری طولانی عنایت نموده است و تا هر زمان اراده کند، طول عمر حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف ادامه خواهد داشت و خلافت الهی را در زمین عهده دار خواهد بود. در فرازی از ادعیه و زیارات آمده است: «وصاحب الدهور و العصور» (همان)
در حقیقت، دوران امامت و خلافت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف مدتی طولانی خواهد داشت و حضرت در عصر غیبت نیز به عنوان جانشین خداوند، هدف از نظام آفرینش را تحقق می‌بخشد، چرا که ایام، متعلق به امامت او است و زمام امور هستی در دست با کفایت او ا ست.
۷-۹. میثاق الله
طرح مسأله امامت و مهدویت به آغاز نظام آفرینش باز می‌گردد. پیامبران علیهم السلام باتوجه به آن در طول تاریخ، مردم را هدایت کردند و برای رویارویی با آن آماده ساختند. در ادعیه و زیارات با اشاره به عهد و پیمان انبیای الهی برای ایجاد بستری مناسب برای مهدویت آمده است:
السلام علیک یا میثاق الله الذی اخذه و وکده؛ (طبرسی، ۱۳۸۶: ج۲، ص۳۱۶)
گویی سیر نظام مند قانون هستی، در سایه هدایت انبیا و اولیا، امامت و مهدویت را هدف خویش قرار داده است و از همان آغاز راه، پیمانی ناگسستنی بین حق و حقیقت و امامت و مهدویت بسته شده است. انبیا با وفاداری به این پیمان، نبوت و رسالت را به اتمام رساندند. همه آن‌ها زمینه را برای حضور و ظهور آن امام همام آماده نموده‌اند و تمام رنج‌ها و مشکلات را به امید رسیدن به حضور سبز او در نظام آفرینش به جان خریده‌اند.
این، بیانگر عظمت شأن و مقام عالی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف است که افرادی چون انبیای اولوالعزم نیز به خدمت او قامت افراشته و همت بلند داشته‌اند، تا بشریت لیاقت بهره مندی از وجود نازنین و مبارک او را داشته باشند. این مقام، نزد خداوند متعال بسیار ستوده و ارزشمند است؛ چرا که از همه مقربان درگاه در خصوص آن، عهد و پیمان گرفته شده است، تا با حرکتی هماهنگ و شایسته آن به روزگار رهایی و محتوای وعده الهی بشارت دهند.
۷-۱۰. وعد الله
خداوند متعال به آمدن حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بشارت داده است. در ادعیه و زیارات آمده است:
السلام علیک یا وعدالله الذی ضمنه، السلام علیک أیها العلم المنصوب، و العلم المصبوب و الغوث و الرحمه الواسعه وعداً غیر مکذوب؛ (همان)
ظهور امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف توسط خداوند تضمین شده است. به یقین روزی فرا خواهد رسید که بشریت، شاهد تحقق این وعده الهی باشد و به رغم طولانی شدن غیبت و حیرت و فزونی شبهات، ظهور امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف را درک کند. ممکن است غیبت حضرتش همچنان به طول انجامد و سال‌ها ادامه داشته باشد و یأس و ناامیدی عده زیادی را گرفتار کند و ارزش‌ها تغییر یافته، ظلم و جور بیش از پیش گسترش یابد؛ ولی خروش این امواج مرده، دیری نمی‌پاید؛ چرا که خداوند متعال، مسیر تاریخ را به سوی ظهور قائم آل محمد عجل الله تعالی فرجه الشریف قرار داده است و فرجام تاریخ را هماهنگ با قالب مهدویت ریخته است؛ به گونه‌ای که هرگز نمی‌توان مسیر تاریخ را تغییر داد و مسأله امامت و مهدویت را تکذیب کرد؛ همان گونه که در برخی از زیارات آمده است:
وأنت الشافع الذی لاتنازع والولی الذی لاتدافع؛ (ابن مشهدی، ۱۴۱۹: ص۵۸۷)
تحلیل و بررسی ویژگی‌های شخصی حضرت مهدی علیه السلام درسایه ادعیه و زیارات نشان می‌دهد ماهیت موعود، فراتر از نام و شمایل او در اندیشه اسلامی تعریف شده است و قامت رعنای این آموزه در جامه مندرس مدعیان نمی‌گنجد؛ چراکه باطن آموزه مهدویت و حقیقت ماهیت امام دوازدهم علیه السلام خلیفه خداوند متعال شناخته شده است؛ به گونه‌ای که رابطه انسان با خدا در سایه امام معنا می‌یابد و ضمانت اجرای احکام الهی به امام شناخته می‌شود. به این لحاظ در روایتی از امام هشتم علیه السلام آمده است:
بالامام تمام الصلاه و الزکاه و الصیام و الحج و الجهاد و توفیر الفئ و الصدقات و امضاء الحدود ومنع الثغور و الأطراف؛ (کلینی، ۱۳۶۳: ج۱، ص۲۰۰)
بنابراین کارکردگرایی امام در قرائت صحیح از دین و معنا بخشی به فروع دین و مرزبندی توحید و شرک است. نمود این جایگاه درباره امام دوازدهم علیه السلام ذیل شئون امام در این نوشتار مورد توجه قرار خواهد گرفت.
۸. شئون امام مهدی علیه السلام در ادعیه و زیارات
بررسی ساختار شئون نشان می‌دهد شأن نیز در زمره صفات قرار می‌گیرد؛ ولی به منظور اهتمام به شأن امام در اندیشه اسلامی وتحلیل بهتر آن‌ها در این نوشتار، تحت عنوان فوق مورد پژوهش قرار گرفته‌اند؛ از این رو می‌توان گفت: امام، جایگاه ویژه‌ای در نظام آفرینش دارد؛ به گونه‌ای که هیچ کس نمی‌توانددر این مرتبه و مقام، جایگزین امام شود و چنانچه شخصی حتی به صفات انبیا تخلق داشته باشد، مستلزم امامت او نخواهد شد؛ از این رو وقتی حضرت ابراهیم علیه السلام از رسیدن به مقام امامت مسرور شد و امامت ذریه خویش را از خداوند متعال می‌پرسد، به او خطاب می‌شود: لاینال عهدی الظالمین
خداوند متعال چهره‌های خاصی را برای این مسئولیت مهم بر گزیده است. در نتیجه امامت، شأن ویژه‌ای دارد و شئون، بیانگر عظمت و ابهت وشکوه هر چه بیشتر امامت است؛ به گونه‌ای که حتی بیشتر پیامبران نمی‌توانند به مرتبه امامت نائل آیند و چهره‌ای غیر از امام معصوم در این جایگاه، کارآمد نیست. اکنون به بررسی شئون آن حضرت می‌پردازیم:
۸-۱. معصوم (عصمت امام دوازدهم)
امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف شأن و جایگاه ویژه‌ای نزد خداوند متعال دارد. نفس او پاک و مطهر از هر گونه رذیله اخلاقی و بدور از هر گونه پلیدی است. در ادعیه و زیارات آمده است:
و عصمته من الذنوب و برأته من العیوب و أطلعته علی الغیوب و أنعمت علیه و طهرته من الرجس و نقّیته من الدنس؛ (صدوق، ۱۳۶۳: ص۵۱۴)
حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف معصوم است و هرگز گناهی درباره او تصور نمی‌شود. آن حضرت از هرگونه عیب و ایرادی مبرا است.
اخلاق آن حضرت، پاکیزه از هر گونه آلودگی و لغزش است. امام عصر علیه السلامبرگزیده خداوند متعال و همه مقربان درگاه الهی است؛ به همین روی ماهیت موعود، معصوم و مصون از خطا بوده، رفتار او تظاهر به معنویت نیست و نیازی به تشریفات و حرکت نمادین زاهدانه و عارف پیشه ندارد؛ چراکه او شأن خاصی دارد که برای دیگران با اکتساب و تمرین، قابل دست یابی نیست و امامت موهبتی الهی است که خداوند متعال، به لایق آن، عنایت می‌کند.
۸-۲. ولی الله
ولایت هسته مرکزی بینش و بصیرت در اندیشه اسلامی‌شناخته شده است. باورداشت به مهدویت بدون ولایت مداری امام دوازدهم علیه السلام اساس و بنیانی نخواهد داشت؛ چرا که وجود امام برای جامعه، آثار و برکات فراوانی دارد و به برکت ولایت تکوینی او، آرامش و امنیت بر نظام آفرینش، حکم‌فرما می‌شود؛ به همین روی، امام از ناحیه خداوند متعال بر جامعه ولایت دارد.
امام دوازدهم علیه السلام با ولایت خویش به جریان حق و حقیقت در شریان‌های جامعه جهانی معنا می‌بخشد و حکومت عدل الهی را برپا می‌کند. ولایت و سرپرستی امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف تجلی حاکمیت الهی است و اطاعت از او اطاعت از خداوند متعال است. در ادعیه و زیارات آمده است: «السلام علیک یاولی الله». (ابن مشهدی، ۱۴۱۹: ص۵۸۹)
بنابراین، تصور مدیریت کلان جامعه تحت آموزه‌ای غیر از مهدویت، خاستگاه معقولی نمی‌نماید و نتیجه‌ای جز انحراف و دوری از واقعیت نخواهد داشت، در نتیجه باورمندی به ولایت امام عصر بر واقعیت این اندیشه راهبردی و کاربردی تأکید می‌کند.
۸-۳. ولی الاحکام
مدیریت و ولایت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف همه امور را در بر می‌گیرد. علاوه بر ولایت مطلقه امام دوازدهم علیه السلامبه ولایت ایشان بر احکام نیز به صورت خاص اشاره شده است. در ادعیه و زیارات آمده است:
سلام الله… علی مولای صاحب الزمان… و ولی الاحکام، (ابن طاوس، ۱۴۱۶: ص۴۱۹)
امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف با توجه به جایگاه امام معصوم در نظام آفرینش و بهره مندی از معارف الهی، قانون الهی و جهانی را تهیه و تدوین می‌کند و بر اساس آن، احکام اسلامی جاری می‌شود. این احکام، از ناحیه خداوند متعال است و از زبان حضرت مهدی صادر می‌شود؛ همان گونه که در زیارات و ادعیه آمده است:
و حجتک علی خلقک و لسانک المعبر عنک باذنک الناطق بحکمک؛ (ابن طاوس، ۱۳۷۱: ص۳۰۷)
۸-۴. شاهد و ناظر براعمال
امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف شاهد و ناظر بر اعمال است. در زیارت حضرت مهدی علیه السلام در روز جمعه آمده است: «السلام علیک یا عین الله فی خلقه» در فرازی دیگر آمده است «وعینک الناظره علی بریتک و شاهدک علی خلقک» (طوسی، ۱۴۱۱: ص۴۰۸).
حفظ نظام آفرینش، وابسته به حجت الهی است و حتی اگر برای لحظه‌ای زمین از حجت خالی باشد، اهلش را فرو خواهد برد. آرامش و امنیت و قابلیت حیات در این مجموعه عظیم خلقت با همه گسترۀ وجود و امکاناتش مرهون وجود نازنین امام علیه السلام است.
بنابراین حضور او در هر عصری و برای هر نسلی گزینه‌ای اجتناب ناپذیر و امری ضروری و مسلم به شمار می‌آید. بنابر آنچه در ادعیه و زیارات آمده است، شاهد بودن آن حضرت به معنای حضور نقش آفرین امام در راستای حفظ و بقای نظم هستی نیز از شئون حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف است.در ادعیه با اشاره به این مطلب، آمده است:
أشهد الله وأشهدک یامولای بهذا ظاهره کباطنه و سره کعلانیته و أنت الشاهد علی ذلک؛ (ابن مشهدی، ۱۴۱۹: ص۵۸۸)
در نتیجه هیچ کس جز امام علیه السلام یارای تامین هدف آفرینش و مقام خلیفه اللهی را ندارد.
ذ
حضرت صاحب الامر علیه السلام در جایگاه انسان کامل، الگو و راهنمای بشریت است. مهدویت نیز به عنوان یک دکترین به معنای اندیشه راهبردی و کاربردی، بسیار در خور توجه است. احساس حضور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف میتواند حضرتش را به عنوان میزان الاعمال قرار دهد. شاهد بودن حضرت صاحب الامر علیه السلام آن قدر مهم است که به تصریح ادعیه و زیارات، عملی بدون عنایت او و هماهنگی حضرتش پذیرفته نمی‌شود؛ همان گونه که در ادعیه و زیارات آمده است:
اشهد أن بولایتک تقبل الاعمال و تزکی الافعال و تضاعف الحسنات. فمن جاء بولایتک و اعترف بامامتک قبلت اعماله و صدقت اقواله و تضاعفت حسناته و محیت سیئاته و من عدل عن ولایتک و جهل معرفتک و استبدل بک غیرک أکبّه الله علی منخره فی النار و لم یقبل الله له عملا؛ (همان: ۵۸۷) بنابر این از دیگر شئون حضرت صاحب الامر عجل الله تعالی فرجه الشریف میزان الاعمال بودن ایشان است. منش و روش آن حضرت، معیار مناسبی برای پرهیز از افراط و تفریط است. ادعیه و زیارات مهدوی نیز بر هماهنگی ماهیت موعود و ویژگی‌های شخصی او با انبیا و اولیای الهی دلالت میکنند.
واکاوی شئون و مقامات معنوی امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف چنین می‌نماید که بهترین رتبه و جایگاه حقوقی در اندیشه اسلامی‌برای امام به عنوان کامل ترین و برترین شخصیت الهی شناخته شده است؛ چرا که آموزه امامت در اندیشه اسلامی در مرتبه‌ای بالاتر از نبوت قرار دارد و امام در مرحله‌ای است که هیچ فردی را توان رسیدن به مرتبه او نیست و رتبه او گزینه دیگری غیر از امام معصوم را برنمی تابد. برای اشاره به این مطلب در روایتی از امام هشتم علیه السلام آمده است:
الامام واحد دهره ولایدانیه احد و لایعادله عالم ولایوجد منه بدل ولا له مثل و لا نظیر؛ امام، یگانه دوران خویش است و هیچ شخصی با او برابری نمی‌کند. دانشمندی مانند او نیست و جایگزینی برای او و شخصیتی مثل او و شبیه او یافت نمی‌شود.
نتیجه گیری
مرور منابع مهدویت نشان می‌دهد قریب به صد دعا و زیارت به مسأله مهدویت می‌پردازد. بخشی از آن‌ها به منظور تعجیل ظهور وارد شده‌اند و استمرار و مداومت بر آن‌ها موجب تسریع در امر ظهور شناخته شده است؛ ولی بیشتر آن‌ها برای گسترش معرفت و افزایش بینش و بصیرت جامعه درباره مهدویت وارد شده‌اند. بررسی آن‌ها نشان می‌دهد معارف مهدویت دو حوزه عمده ویژگی‌های شخصی و نوعی امام دوازدهم علیه السلام را نشانه رفته‌اند.
آنچه در این مقاله تحلیل شد چنین می‌نماید که ماهیت موعود در اندیشه اسلامی‌به ویژه از دیدگاه شیعی، معین و مشخص است و هویت شخصی و ویژگی‌های شخصی او اعم از نام، نسب، کنیه در چهار محور، قریب به هشت لقب و بیست و پنج صفت مورد تأکید قرارگرفته است.
منابع
۱. قرآن کریم
۲. ابن طاوس، سیدعلی بن موسی، اقبال الاعمال، قم، مکتبه الاعلام الاسلامی، ۱۴۱۴ق.
۳. ــــــــــــــــــــــــــــــ، جمال الاسبوع، تهران، موسسه الآفاق، ۱۳۷۱ش.
۴. ــــــــــــــــــــــــــــــ، فلاح السائل، قم، مکتبه الاعلام الاسلامی، ۱۳۷۰ش.
۵. ــــــــــــــــــــــــــــــ، کشف المحجه، نجف، منشورات المطبعه الحیدریه، ۱۳۷۰ق.
۶. ــــــــــــــــــــــــــــــ، مهج الدعوات، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
۷. ــــــــــــــــــــــــــــــ، مصباح الزائر، قم، موسسه آل البیت، ۱۴۱۶ق.
۸. ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، تهران، موسسه نشر الفقاهه، ۱۴۲۷ق.
۹. ابن هبه الله، سعید، دعوات، قم، مدرسه الامام المهدی، ۱۴۰۷ق.
۱۰. امام سجاد علیه السلام، صحیفه سجادیه، قم، خادم الرضا، ۱۳۸۱ش.
۱۱. بهاء الدین، محمد بن حسین بن عبدالصمد، مفتاح الفلاح، قم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۲۴ق.
۱۲. حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، بغداد، مکتبه الاندلس، بی‌تا.
۱۳. حلی، احمد بن فهد، عده الداعی، قم، وجدانی، بی‌تا.
۱۴. صدوق، محمد بن علی بن الحسین، ثواب الاعمال، قم، منشورات رضی، چ۲، ۱۳۶۸ش.
۱۵. ــــــــــــــــــــــــــــــ، کمال الدین، قم، موسسه نشر اسلامی، ۱۳۶۳ش.
۱۶. ــــــــــــــــــــــــــــــ، من لایحضره الفقیه، قم، موسسه نشر اسلامی، چ۲، بی‌تا.
۱۷. طبرسی، احمد بن علی، احتجاج، نجف اشرف، ۱۳۸۶ش.
۱۸. طبری، محمد بن جریر، دلائل الامامه، قم، موسسه البعثه، ۱۴۱۳ق.
۱۹. طوسی، محمد بن حسن، الغیبه، قم، موسسه المعارف الاسلامیه، ۱۴۱۱ق.
۲۰. ــــــــــــــــــــــــ، الفهرست، قم، موسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۷ق.
۲۱. ــــــــــــــــــــــــ، مصباح المتهجد، بیروت، موسسه فقه الشیعه، ۱۴۱۱ق.
۲۲. عاملی جزینی، محمد بن مکی، المزار، قم، موسسه امام مهدی، ۱۴۱۰ق.
۲۳. عسکری، ابوهلال، فروق اللغه، قم، موسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۲ق.
۲۴. قیومی، شیخ جواد، صحیفه المهدی، قم، موسسه نشر اسلامی، چ۲، ۱۳۵۷ش.
۲۵. کفعمی، ابراهیم بن علی، مصباح کفعمی، بیروت، موسسه الاعلمی، چ۲، ۱۴۰۳ق.
۲۶. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چ۵، ۱۳۶۳ش.
۲۷. مجتهدی، سید مرتضی، صحیفه مهدیه، قم، دارالثقلین، ۱۳۷۹ش.
۲۸. مجلسی، علامه محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، موسسه اللواء، چ۲، ۱۴۰۳ق.
۲۹. مشهدی، محمد بن جعفر، المزار، قم، نشر قیوم، ۱۴۱۹ق.
۳۰. مفید، محمد بن محمد بن نعمان، المزار، بیروت، چ۲، ۱۴۱۴ق.
۳۱. موسوی اصفهانی، میرزا محمد تقی، مکیال المکارم، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۲۱ق.
۳۲. نجاشی، احمد بن علی بن احمد، رجال، قم، موسسه نشر اسلامی، چ۵، ۱۴۱۶ق.
۳۳. نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبه نعمانی، قم، انوار المهدی، بی‌تا.
واسطی زبیدی، سید محمد مرتضی الحسینی، تاج العروس، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴ق.
سیدمجتبی معنوی: دانش آموخته سطح ۳ حوزه علمیه