در سوگ بانوی عصمت و طهارت و دُردانه ی پیامبر(ص)

بحث از زندگانی و سیره ی معصومین(ع) به ویژه حضرت صدّیقه ی کبری، فاطمه ی زهراء(سلام الله علیها) دارای آثار و برکاتی است که از جمله آنان تفکر و اندیشه، عبرت آموزی، تقویت ایمان، الگو گرفتن، درس وحدت، ریشه یابی و حل مشکلات، احیای دین و ایمان، ارتباط با بزرگان و درس دین داری و تقوا می باشد.

به مناسبت سال روز شهادت حضرت فاطمه ی زهرا(سلام اللّه علیها)
«اللّّهمّ صلّ علی فاطمه و ابیها و بعلها و بنیها و السّر المستودع فیها بعدد ما احاط به علمک»
در سوگ بانوی عصمت و طهارت و دُردانه ی پیامبر(ص)
به قلم: حجت الاسلام عباس جعفری فراهانی

اشاره:
بحث از زندگانی و سیره ی معصومین(ع) به ویژه حضرت صدّیقه ی کبری، فاطمه ی زهراء(سلام الله علیها) دارای آثار و برکاتی است که از جمله آنان تفکر و اندیشه، عبرت آموزی، تقویت ایمان، الگو گرفتن، درس وحدت، ریشه یابی و حل مشکلات، احیای دین و ایمان، ارتباط با بزرگان و درس دین داری و تقوا می‌باشد.
جایگاه و مقامات دختر مکرّم پیامبر اعظم(ص)، حضرت فاطمه زهرا(س) نزد پروردگار از نزول “آیـــه ی تطهیر*و آیه ی مباهله *و سوره ی الکوثر” به دست می آید. شخصیتی که بر طبق آیه ی تطهیر از هرگونه ناپاکی، منزّه هست و بر طبق سوره کوثر، منبع و مصداق خیر کثیر(ارزش فراوان) و بر طبق داستان مباهله، حضور درکنار پدر بزرگوارش پیامبر مکرّم حضرت مصطفی(ص)، شوهرش، حضرت علیّ مرتضی(علیه السلام) فرزندان ارجمندش، حَسَنین(علیهما السلام) اتمام حجت الهی به رهبر مسیحیان و مخالفان شد. از برکات و آثار وجودی آن حضرت، بیش از هزار سال می‌گذرد و میلیون ها انسان در هر شبانه روز با استمداد از شخصیت معنوی آن بزرگوار به پیشگاه خداوند، توسل می جویند. امید است خوانندگان عزیز، در این مقاله کوتاه با گوشه هایی از شخصیت و برکات وجودی آن دردانه ی پیامبر(ص) و بانوی عصمت و طهارت و کرامت(س) آشنا شوند.

۱ ـ میلاد کوثر
بزرگانی همانند شیخ کلینی، شیخ طوسی، ابن شهر آشوب، شیخ طبَرسی، و سیّد ابن طاووس، علامه مجلسی ولادت آن بزرگوار را روز بیستم جمادی الثانی در سال پنجم بعثت(در سنّ ۴۵ سالگی پیامبرصلّی الله علیه و آله) از پدری که اشرف مخلوقات و خاتم پیامبران بود و مادری پاک دامن به نام خدیجه بنت خُویلد(س) در مکّه مکرّمه می دانند. (۱)
داستان بارداری حضرت، بسیار قابل توجه و آموزنده است. روایت شده رسول خدا(ص) روزی با اصحاب خود از جمله حضرت علیّ بن ابی طالب(ع)، عمار بن یاسر، حمزه و عباس بن عبد المطّلب نشسته بودند که جبرئیل امین، بر پیامبر(ص) نازل و ندا داد:« ای محمّد، پروردگارت جلّ و علا، سلامَت می رساند و می فرماید: چهل روز از خدیجه، دوری گزین».
به این ترتیب، پیامبر(ص) روزها، روزه بود و شب ها در منزل فاطمه بنت اسد(مادر امام علیّ علیه السلام) تا صبح عبادت می‌کرد. پس از چهل شبانه روز، فرشته ی وحی، طبقی از طعام بهشتی برای پیامبر(ص) آورد و گفت:« پروردگار می فرماید: امشب با این طعام ها افطار کن و شب نزد خدیجه برو و با او نزدیک شو که خداوند می خواهد در این شب از نسل تو و خدیجه، فرزندی پاک بیافریند».
آری وجود مقدس حضرت فاطمه(س) این چنین منعقد شد. او را «فاطمه» نام نهاد زیرا شیعیان و دوست داران او از آتش جهنّم رهائیده می‌شوند و در قیامت در شادی و خوشحالی خواهند بود.

۲ ـ اسامی و القاب و کنیه ها
برای حضرت زهرا(س) بیش از صد اسم، لقب و کنیه گفته شده که مهم ترین آن ها عبارتند از: فاطمه، بتول، مبارکه، محدثّه، راضیّه، مرضیّه، طاهره، صدّیقه، سیّده، حوریّه، نوریّه، شهیده، محبوبه، عفیفه، حبیبه، صفیّه، عالمه، معصومه، مظلومه، منصوره، جمیله، مطهّره، حکیمه، عقیله، عابده، باکیه، صابره، امینه، امّ الائمه، امّ ابیها، امّ الخیره، امّ الفضائل، امّ المومنین، امّ العلوم، و…. ( ۲)
پیامبر اکرم(ص) فرمود: «انّما سُِمّیت ابنتی فاطمه لأنّ اللّه فطَمَها وفَطم مُحبّیها من النّار» یعنی؛ همانا دخترم”فاطمه” نامیده شده، زیرا خداوند او و دوست دارانش را از آتش جهنّم می رهاند.

۳ ـ تربیت، فضایل و کمالات انسانی
رسول خدا(ص) فرمود: «فاطمه[س] سیده نساء العالمین». یعنی؛ [دخترم] فاطمه، بهتر بانوان جهانیان است. ( ۳)
همچنین فرمود: «فاطمه أعزّ البریه علیّ». یعنی؛ فاطمه[س] عزیزترین آفریدگان خداوند نزد من است.(۴ )
در شأن و فضایل و کمالات حضرت فاطمه زهرا(س) از پیامبر اکرم(ص) سخنان فراوانی نقل شده است که علاقه مندان به آثار و منابعی مانند فضایل الخمسه من الصحاح الستّه مرحوم آیت الله سید مرتضی حسینی فیروزآبادی[ ج۳، المقصد الثالث] و منابع روائی دیگر مراجعه نمایند.
حضرت صدّیقه ی کبری در نگاه ائمه معصومین(ع) وصحابه و محبان و دانشمندان اسلامی و غیر اسلامی نیز از شخصیت و جایگاه بلند مرتبه ای برخوردار است که به چند نمونه اشاره می‌شود:
امام جعفر بن محمّدٍ الصادق(ع) فرموده: «انّما سُمّیت فاطمه لأن الخلق فُطموا عن معرفتها». یعنی؛ همانا فاطمه نامیده شده است، زیرا مردم مخلوقات از درک و فهم مقام او ناتوانند.ِِِ (۵ )
امّ سلمه می‌گوید: «هرگاه فاطمه(س) خدمت رسول خدا(ص) می رسید، حضرت پیامبر(ص) به پا بر می خواست و دخترش را می‌بوسید و به او خوش آمد می‌گفت و دستش را می‌گرفت و در جای خود می نشاند… راز خود را با او در میان می‌گذاشت و در انجام کارها با او مشورت می‌کرد». ( ۶)
ابن صبّاغ مالکی می نویسد: «فاطمه دختر کسی است که سوره اِسراء[بنی اسرائیل]، در شأن او نازل شده است، وی همسنگ خورشید و ماه و دخت برترین انسان، میلادش پاکیزه و به اتفاق دانشمندان، بانوی بانوان است». (۷ )

۴- ویژگی ها و کمالات انسانی آن حضرت
الف: دانش و معرفت
آن علیا مخدّره یکی از راویان حدیث و حاملان آن بوده است به طوری که به «مصحف فاطمه» یکی آثار منسوب به آن حضرت هست که متأسفانه باقی نمانده است، ولی گفته می‌شود در اختیار امامان معصوم(ع) بوده که به یکی پس از دیگری منتقل و هم اکنون در اختیار منجی عالم بشریت حضرت مهدی موعود(عجل الله فرجه) می‌باشد.
در خطبه ای که حضرت زهرا(س) بعد از رحلت جان سوز پدر، پدر بزرگوارش نبی مکرم(ص) در جمع صحابه در مسجد النبی(ص) و در خانه ی خود ایراد فرمود، بهترین دلیل به عظمت دانش و معرفت او می‌باشد. (۸ )

ب ـ فضایل اخلاقی
صفات و کمالات اخلاقی مانند: نجابت، مروّت، سخاوت، شجاعت، بخشش، جمال و اندام موزون، نرم خویی، سعه صدر، صبر و بردباری، مهربانی، متانت، عفّت و پاک دامنی، خویشتن داری، حق گویی، حفظ اسرار، وفای به عهد و پیمان، صداقت و راست گویی، ایثار، تقوا وعبودیت، صراحت لهجه و فصاحت کلام، قناعت پیشگی، ساده زیستی، مناعت طبع، دوری از تجمّل، غرور، حِرص، غیبت، تهمت، دروغ و… بخشی از دنیای شخصیت ممتاز آن یگانه ی دوران و جگر گوشه پیامبر(ص) هست که این گونه صفات و کمالات اخلاقی و معنوی فقط در بانوان آسمانی و ملکوتی یافت می‌شود.

ج ـ ایمان، خداشناسی بندگی
رسول خدا(ص) فرمود: «انّ ابنَتی فاطمه[س] ملأ اللّه قلبها وجوارحها ایماناً الى مشاشها ففرغت لطاعه اللّه». یعنی؛ خداوند دل و جوارح وجود دخترم فاطمه را عمیقاً سرشار از ایمان ساخته است و او همواره در اطاعت و فرمان برداری خداوند به سر می‌برد. (۹)
حسن بصری می‌گوید: در میان امت اسلامی، فردی نیایش گرِ و اهل عبادت از فاطمه سراغ ندارم. وی به قدری به عبادت (ذکر و رکوع و سجود و دعا) می ایستاد که پاهای مبارکش متورّم می‌شد و از ترس خدا در نماز نفسش به شماره می افتاد. (۱۰)

د ـ جهاد و مبارزه پی گیر برای خدا
آن حضرت پس از ظهور اسلام در کنار پدر بزرگوار، مادر مکرمه اش و بنی هاشم در حالی که کودکی دو ساله بود، به مدت سه سال در محاصره شِعب ابی طالب شرکت داشت و انواع سختی ها و مشکلات و دشواری های زندگی را با اخلاص تحمل نمود. (۱۱) حدود یک سال بعد، مادر فداکار و مهربان خود را هم از دست داد.
آن بزرگوار پس از هجرت پیامبر اکرم(ص) به مدینه، به همراه چند تن از بانوان مسلمان، سختی های زیادی را نیز متحمل شد و در محله ی «قبا» به پدر ملحق گردید.
در جنگ های بَدر، اُحد، أحزاب، خیبر، تبوک، فتح مکه و… همانند سایر بانوان مسلمان حضور داشت و نقش و وظیفه ی انسانی و اسلامی‌به جنگ جویان مسلمان و درمان آن ها و سایر خدمات را ایفاء نمود و هرگز هم خَم به ابرو نیاورند.

۵ ـ ازدواج و تربیت نسل پیامبر(ص)
در سال دوم هجرت که آرامش نسبی در بین مسلمانان مدینه بر قرارشده بود، بزرگان قریش مکرر برای ازدواج با ایشان، از پیامبر اکرم(ص) خواستگاری کردند ولی نه تنها حضرت زهرا(س) نمی پذیرفت، بلکه پیامبر(ص) نیز می فرمود: «در باره ی ازدواج او منتظر فرمان خدا هستم». تا اینکه امام علیّ بن ابی طالب(ع) در حالی که بیست و یک سال سنّ داشت به خواستگاری صدیقه ی کبری (س) آمد و مورد پذیرش پیامبر(ص) و دخترش واقع شد و این ازدواج آسمانی با کمترین هزینه و ساده ترین شکل انجام شد که همواره برای انسان های دوست دارکمال و عشق و معنویت، الگو و درس آموز بوده، هست و خواهد بود. (۱۲)
ثمره ی این پیوند نیک و پسندیده (هم کفو بودن) ولادت فرزندانی همانند سبط اکبر، حضرت امام حسن(ع)، حضرت امام حسین(ع)، حضرت زینب کبری(س)، امّ کلثوم و محسن شهید(سقط شده) می‌باشد که تا قیامت افرادی مانند آن ها، زائیده نشده و نخواهد شد. (۱۳)
حضرت زهرا(س) فرزندانی را تربیت نمود که هر کدام با ایفای نقش بی نظیر خود، درس عزت و سربلندی، عشق و وفاداری، تقوا و عبودیت، صبر و شکیبائی، شجاعت و کرامت، جهاد و مبارزه، مهر و عاطفه، ایثار وگذشت، جان فشانی در راه خدا و اسلام، صلح و مدارا و… را از خود به یادگار گذاشتند و برای مسلمانان اسوه و الگو شدند.

۶ ـ بیماری، وصیّت و شهادت
حضرت زهرا(س) بعد رحلت جان گداز پدر بزرگوارشان، حضرت محمّد بن عبدالله(ص) چند ماهی بیشتر زندگی نکرد و در این مدت نیز به قدری اشک می ریخت که ایشان را یکی از بکّائین شمرده‌اند و هیچگاه خندان دیده نشد.(۱۴) علت گریه های آن مخدرّه هم نگرانی از انحراف مسیر امت مسلمان از صراط مستقیم الهی(مسیر امامت راستین) بود که بد بختی و مشکلات مادی و معنوی از نتائج آن بـود. روزی امّ سلمه(یکی از همسران پیامبر) بر ایشان وارد وعرض کرد: «ای دختر پیامبر(ص) چگونه صبح کردی؟ حضرت فرمود: با غم و اندوه گذراندم!. پدرم را از دست دادم. خلافت و امامت پسر عم و شوهرم غصب شد. و بر خلاف دستور خدا و رسول خدا(ص)، امامت را از اوگرفتند. زیرا از او کینه داشتند. چون پدرانشان را در جنگ بدر و احد کشته بود». ( ۱۵)
گریه های فراوان او باعث ناراحتی و اعتراض مردم شد. آن بانوی نمونه اسلام، روزها دست حسینین(ع) را می‌گرفت و بر سر قبر مطهّر رسول خدا(ص) می رفت و پس از گریه و ندبه به قبور سائر شهداء و سربازان فداکار می رفت و اشک می ریخت. حضرت امام علیّ(ع) سایه بانی برای محافظت از ایشان از سوزش حرارت آفتاب، ساخت که به «بیت الأحزان» معروف شد. (۱۶)
امام صادق(ع) فرمود: در اثر ضرباتی که «قنفذ» بر پیکر نازنین حضرت زهرای مرضیّه(س) وارد ساخت، سقط جنین کرد و به آن علت، پیوسته رنجور و ضعیف می‌گشت تا اینکه در بستر افتاد و امیر المؤمنین(ع) و اسماء بنت عمیس پرستاری ایشان را می‌کردند. (۱۷)
یک روز گروهی از زنان مهاجر و انصار به عیادتش رفتند و عرض کردند: ای دختر رسول خدا(ص) حال شما چطور است؟ فرمود: «به خدا سوگند، به دنیای شما علاقه ای ندارم. از مردانتان دل گیرم…. وای به عقیده سست و رأی متزلزل آن ها، چه کار بدی کردند و مستوجب غضب خدا گشتند!. در عذابِ دوزخ مخلّد شد…. وای به حالشان، چگونه خلافت را از علیّ(ع) گرفتند. به خدا سوگند علت کنار گذاشتن او جز این نبود که از شمشیر برّان و دلاوری ایشان در راه خدا ناراحت بودند. به خدا سوگند، اگر خلافت را از او نگرفته بودند مردم را با کمال راحتی به سوی سعادت و خوشبختی هدایتشان می‌کرد…. کار این مردم بسی شگفت انگیز است!؟ چرا چنین کردند؟… به خدا ســـوگند نالایقی را به جای فرد لایقی قرار دادند!؟… نمی دانند که به جای اصلاح، ایجاد فساد کردند…. اکنون آماده حوادث ناگوار و منتظر شمشیرهای برنده و هرج و مرج دائم و دیکتاتوری ستم کاران باشید. بیت المال شما را غارت خواهند کرد و منابع شما را به جیب خواهند ریخت… آیا می توانیم شما را به هدایت مجبور کنیم درحالی که خودتان ز آن کراهت دارید!؟…». ( ۱۸)
در روایت وارد شده است که حضرت امام علیّ علیه السلام از حضرت زهراء سلام الله علیها پرسید چرا این قدر گریه می‌کنی؟ عرض کرد: «برای گرفتاری آینده ی تو گریه می‌کنم. فرمود: گریه نکن به خدا سوگند، این گونه امور نزد من مهم نیست…». ( ۱۹)
پس از حدود چهل روز حزن و اندوه و بیماری سخت حضرت زهرای اطهر(س)، کسالت ایشان بیشتر شد. یک روز به همسرش امام علی علیه السلام عرض کرد: «ای پسر عموی مهربان، آثار و علائم مرگ را در خودم مشاهده می‌کنم. گمان می‌کنم به زودی به پدرم ملحق می‌شوم، می خواهم وصیّت کنم. امام علی(ع) فرمود:« هر چه می خواهی بگو که به آن ها عمل خواهم کردم. حضرت
صدیقه ی کبری(س) وصیت های خود را به شرح زیر بیان داشت: «۱ ـ ای پسر عمو، مردها بدون همسر نمی توانند زندگی کنند… خواهشمندم بعد از من با اُمامه(دختر خواهرم، زینب) ازدواج کن، زیرا نسبت به کودکان من مهربان است.۲ ـ برای من تابوتی تهیه کن که در موقع حمل جنازه ام، حجم بدنم پیدا نباشد….۳ ـ مرا شبانه غسل بده و کفن کن و به خاک بسپار. اجازه نده اشخاصی که حقّم را غصب کرده‌اند و اذیت و آزاری نمودند به من نماز بخوانند و یا به تشییع جنازه ام حاضر شوند…». (۲۰)
پس از رحلت جان سوز و حزن انگیز یگانه دختر رسول ختمی مرتبت(ص) که اسماء بنت عمیس تنها شاهد و گزارش گر آن می‌باشد، امام علی(ع) گریه و ناله از کودکان، زنان و علاقه مندان بلند شد و مردم از مرد و زن برای عرض تسلیت به خانه ی آن حضرت می آمدند و خواستار مشارکت در مراسم غسل و کفن و تشییع حضرت زهرای اطهر(س) بودند که امام علیّ(ع) بنا به وصیت آن حضرت، شبانه مراسم غسل و کفن را انجام داد و با حضور تعدادی از اصحاب و یاران مانند عباس، فضل، مقداد، سلمان، ابوذر، عمّار، بُریده، عقیل، حُذیفه، ابن مسعود و حسنیین(ع) پیکر پاک و مطهر آن بزرگوار را در تاریکی شب، آهسته وآرام در سکوت مطلق شــــــهر مدینه در مکانی مجهول(نا مشخص) به خاک سپردند. (۲۱)
امام علیّ(ع) پس از توقف کوتاهی در کنار قبر و تهیه ی صورت هفت یا چهل قبر تازه به خاطر ترس از دشمنان، با اندوهی فراوان به خانه بازگشت. صبح که ابوبک و عمر بن خطاب و برخی از اصحاب دیگر برای شرکت در مراسم آماده می‌شدند، متوجه شدند که شبانه مراسم خاک سپاری انجام شده است!.
در باره تاریخ دقیق شهادت حضرت صدیقه ی کبری(س) در بین تاریخ نویسان اختلاف وجود دارد. برخی مانند کلینی(صاحب اصول الکافی)، طبری(صاحب دلائل الامامه)، کفعمی(صاحب مصباح)، سید مرتضی(صاحب عیون المعجزات)، سید ابن طاووس(صاحب اقبال الأعمال) و محدث قمی(صاحب منتهی الآمال) تاریخ رحلت و شهادت را سیزدهم جمادی الاُولی می دانند. دلیل عمده این قول هم روایتی از امام صادق علیه السلام است که فرمود: «فاطمه[س] بعد از رحلت پیامبر[ص] هفتاد و پنج روز زنده بود».(۲۲)
برخی دیگری از نویسندگان به علت روایت امام باقر علیه السلام که نقل شده، حضرت زهرا(س) بعد از رسول خدا(ص) نود و پنج روز زندگی کرد می‌گویند، آن بزرگوار در سوّم جمادی الثانی سال یازدهم هجری به ملکوت اعلی پیوست. البته اقوال دیگری هم وجود دارد که علاقه مندان برای اطلاع به کتاب فاطمه زهرا(س) بانوی نمونه اسلام تألیف آیت الله ابراهیم امینی مراجعه نمایند.

۷ـ معرفی برخی از منابع مفید
جهت مراجعه و تحقیق بیشتر علاقه مندان و عزیزان، تعدادی از منابع مفید(عربی و فارسی) را تقدیم می‌کنم. امیدوارم مورد استفاده واقع شود:
۱. أعلام الهدایه؛ فاطمه الزهرا(س)« سیّده النساء»، [جلد ۳] لجنه التحقیق فی المجمع العالمی لأهل البیت(ع)، ۱۴۲۲ق- ۱۴۳۰ق .
۲. پیشوایان هدایت صدیقه ی کبری حضرت فاطمه ی زهرا(س) [جلد ۳]، گروه مؤلفان مجمع جهانی اهل بیت(ع)، مترجم: عباس جلالی، ۱۳۸۵ ش.
۳. حیاه سیّده النساء؛ فاطمه الزهراء(س)، دراسه و تحلیل، باقر شریف القرشی(ره)، تحقیق: مهدی باقر القرشی، ۱۴۳۰ ق.
۴. مسند فاطمه الزهراء(س)، جلال الدین السیوطی، المطبعه العزیزیه، ۱۴۰۶ ق .
۵. بلاغات النساء، احمد بن طیفور البغدادی، مکتبه بصیرتی.
۶. أعلام النساء، عمر رضا کحاله.
۷. إعلموا انّی فاطمه[س]، عبدالحمید المهاجر.
۸. فاطمه(س) اُمّ أبیها، السیّد فاضل المیلانی.
۹. فاطمه الزهراء(س)، بهجه قلب المصطفی(ص)، عبدالحمید المهاجر.
۱۰. فاطمه(س) والمفضلات من النساء، عبداللطیف البغدادی.
۱۱. مأساه الزهرا(س)، السید جعفر مرتضی العاملی.
۱۲. وفاه الصدیقه الزهراء(س)، السیّد عبدالرزاق المقرّم(ره)، المطبعه الحیدریه، ۱۳۷۰ق .
۱۳. فاطمه زهرا(س)، بانوی نمونه اسلام، ابراهیم امینی، انتشارات شفق، ۱۳۸۴ش.
۱۴. حضرت فاطمه زهرا(س) از ولادت تا شهادت، مجید جعفر پور، نشر بیت الأحزان، اول، ۱۳۹۰ش.
۱۵. بیت الأحزان، شیخ عباس القمّی(ره)، ترجمه: سید محمود زرندی، ۱۳۸۶ش.
۱۶. زهرا(س) برترین بانوی جهان، ناصر مکارم شیرازی، نشر سرور، ۱۳۸۶ش.
۱۷. فاطمه زهرا(س) مظلومه تاریخ، علی اصغر رضوانی، انتشارات صبح امید یاران، ۱۳۸۹ش.
۱۸. الکلمه الغرّاء فی تفضیل الزهراء(س)، سید عبدالحسین شرف الدین العاملی(ره)، ترجمه: محسن بیدارفر، انتشارات الزهراء، ۱۳۶۲ش.
۱۹. زندگانی فاطمه ی زهرا(س)، سید جعفر شهیدی(ره)، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
۲۰. فرهنگ سخنان حضرت زهرا(س)، محمد دشتی(ره)، عصر ظهور، قم، ۱۳۹۰ش.
۲۱. تحقیقی در باره زندگانی اُمّ أبیها، صدیقه ی کبری فاطمه زهرا(س) محمدکاظم القزوینی(ره)، ترجمه: سید محمد صالحی، نشر مهر، ۱۳۹۰ش.
۲۲. زندگانی حضرت زهرا(س)، احمد احمدی بیرجندی، آستان قدس رضوی(به نشر)، ۱۳۹۰ش.
۲۳. فاطمه الزهراء(س)؛ وتر فی غِمد، سلیمان کتّانی، تحقیق المجمع العالمی لأهل البیت(ع)، ۱۴۳۲ق.
۲۴. فدک فی التاریخ، الشهید السید محمدباقر الصدر(ره)، ترجمه: محمود عابدی، کتابخانه بزرگ اسلامی، ۱۳۶۰ش.
۲۵. فاطمه الزهراء(س)؛ قدوه و اُسوه، سید محمدتقی المدرسی، موسسه الوفاء، ۱۴۰۲ق.
۲۶. فاطمه الزهراء(س) امّ الامامه و سیده النساء، محمدحسن النائینی(ره)، موسسه الوفاء، ۱۴۰۴ق.
۲۷. زندگانی حضرت فاطمه زهرا(س) و دختران آن حضرت، سید هاشم رسولی محلاتی، انتشارات اسلامیه، ۱۳۹۸ق.

در پایان، ضمن عرض تسلیت شهادت بانوی کرامت حضرت صدّیقه ی زهرا(س)، یگانه دخت خاتم الأنبیاء حضرت محمد مصطفی(ص) به عموم شیعیان جهان و شیفتگان و محبان آن بزرگوار، از خداوند بزرگ می خواهیم، توفیق شناخت بیشتر آن حضرت و الگو گیری از راه و رسم و سیره و زندگی ایشان را به همه، به ویژه بانوان عزیز مسلمان عنایت فرماید. ان شاء الله.
* * *

پاورقی‌ها:

* سوره ی احزاب آیه ی ۳۳.
*  سوره ی شوری آیه ی ۲۳.
۱ – کلینی، اُصول الکافی ۱: ۴۵۷؛ طبرسی، اِعلام الوری بأعلام الهدی: ۹۰؛ طبری، دلائل الإمامه :۱۰؛ سید ابن طاووس، اقبال الأعمال : ۲۶۳؛ ابن شهر آشوب، المناقب… ۳: ۱۳۲؛ مجلسی، بحار الأنوار… ۴۳:۷
۲ – کلینی، اصول الکافی ۱: ۴۶۱؛ ابن شهر آشوب، المناقب…۳: ۳۵۷؛ مجلسی، بحار الأنوار… ۴۳: ۱۶؛ حضرت فاطمه(س) از ولادت تا شهادت، مجید جعفر پور ۳۰.
۳ – المستدرک علی الصحیحین ۳: ۱۷۰؛ حلیه الأولیاء ۲: ۳۹.
۴ – طوسی، الأمالی، مجلس ۱ ح۳.
۵ – مجلسی، بحار الأنوار ۴۳: ۱۹.
۶ – اعلام الهدایه؛ فاطمه الزهراء(س)«سیده النساء» ۳: ۳۶.
۷ – ابن صباغ، الفصول المهمه ۱۲۱.
۸ – ابن المغازلی، المناقب… ۲۶۴؛ اربلیّ، کشف الغمه…۲: ۱۷۶؛ طبری، دلائل الامامه ۶۵؛ آغا بزرگ طهرانی، الذریعه… ۲۱: ۴۲۴۸. ( کتاب هائی با عنوان” مسند فاطمه الزهراء(س)” از سوی نویسندگان شیعی و سنّی نوشته شده که علاقه مندان می توانند به جدیدترین آن ها به قلم استاد شیخ عزیز الله عطاردی مراجعه نمایند).
۹ – مجلسی، بحار الأنوار… ۴۳: ۵۶.
۱۰ – همان ۴۳: ۸۴؛ دیلمی، اعلام الدین : ۲۴۷.
۱۱ – طبری، تاریخ الاُمم و الملوک ۱: ۴۲۶ >
۱۲ – شیخ صدوق، الخصال: ۶۴۰؛ الأمالی : ۴۷۴؛ مجلسی، بحار الأنوار… ۴۳: ۱۱۱.
۱۳ – اربلّی، کشف الغمه… ۱: ۴۷۲؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد ۱: ۳۱۶.
۱۴ – ابن سعد، الطبقات الکبری ۲: ۸۵؛ طبری، الإحتجاج… ۱: ۱۴۹.
۱۵ – مجلسی، بحار الأنوار… ۴۲: ۱۵۶؛ یوسفی غروی، موسوعه التاریخ الإسلامی ۴: ۱۴۳.
۱۶ – همان ۴۳: ۱۵۷.
۱۷ – طبری، دلائل الامامه ۴۵؛ مجلسی، بحار الأنوار… ۴۳: ۱۷۰
۱۸ – طبری، الإحتجاج ۱: ۱۴۷؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه ۱۶: ۲۳۳؛ مجلسی، بحار الأنوار ۴۳: ۱۶۱.
۱۹ – مجلسی، بحار الأنوار ۴۳: ۲۱۸.
۲۰ – ابن شهر آشوب، مناقب آل أبی طالب(ع) ۳: ۳۶۲؛ طبری، دلائل الامامه ۴۲؛ مجلسی، بحار الأنوار… ۴۳: ۲۱۴؛ یوسفی غروی، موسوعه التاریخ الإسلامی ۴: ۱۵۰.
۲۱ – مجلسی، بحار الأنوار… ۴۳: ۱۸۳.
۲۲ – کلینی، اصول الکافی ۱: ۲۴۱؛ امینی، فاطمه زهراء(س)؛ بانوی نمونه اسلام: ۱۹۷.