عوالم ســـه گـــانـه

برخی مبلّغان و معلّمان دینی، عموماً در وقت انذار و تبشیر و بیان اوامر و نواهی الهی، نتایج عمل به معروف و ترک منکر را معطوف به قیامت کبرا و در وقت حاضر آمدن انسان پای میزان عدل الهی می‌کنند، از این رو، مردم در اشتباه افتاده، اوّلاً از تأثیر اعمال معروف یا منکر در دنیا و مشاهده نتایج عمل در همین دوران زندگی، غفلت می‌ورزند و ثانیاً از شکل‌گیری آینده (حیات جهنّمی‌یا بهشتی) در همین زمان و بر کشیدن غرفه‌های بهشتی یا درکات جهنّمی در همین دوران حیات بی‌خبر می‌مانند.

برخی مبلّغان و معلّمان دینی، عموماً در وقت انذار و تبشیر و بیان اوامر و نواهی الهی، نتایج عمل به معروف و ترک منکر را معطوف به قیامت کبرا و در وقت حاضر آمدن انسان پای میزان عدل الهی می‌کنند، از این رو، مردم در اشتباه افتاده، اوّلاً از تأثیر اعمال معروف یا منکر در دنیا و مشاهده نتایج عمل در همین دوران زندگی، غفلت می‌ورزند و ثانیاً از شکل‌گیری آینده (حیات جهنّمی‌یا بهشتی) در همین زمان و بر کشیدن غرفه‌های بهشتی یا درکات جهنّمی در همین دوران حیات بی‌خبر می‌مانند.

از آنجا که پرده‌های برکشیده شده و حجاب‌های افتاده بر چشم‌ها و گوش‌ها مانع از مشاهده عوالم برزخی برای عموم مردم ـ به استثنای افرادی معدود ـ است، این شبهه به وجود آمده که این عوالم، پس از پشت سر گذاشتن عالم و نشأ دنیا واقع خواهد شد؛ در حالی که این عوالم، به صورت موازی و با هم حاضرند و بشر در حقیقت، نه تنها در آن عوالم سیر می‌کند و بر آن عوالم ـ به سهم خودش ـ تأثیر می‌گذارد؛ بلکه آینده برزخی و قیامتی خود را هم می‌سازد.
از آیات بسیاری دریافت می‌شود که سایر عوالم (برزخ و قیامت) هم اکنون موجود و جاری‌اند؛ اگرچه چشم ظاهربین انسان از مشاهده آنها غافل است. چنان‌که می‌فرماید:
«یَعْلَمُونَ ظَاهِرًا مِّنَ الْحَیَاهِ الدُّنْیَا وَهُمْ عَنِ الْآخِرَهِ هُمْ غَافِلُونَ؛ ۱
از زندگی دنیا ظاهری را می‏شناسند و حال آنکه از آخرت غافلند.»
در آیه کریمه دیگری از سوره تکاثر بر مشاهده دوزخ برای صاحبان علم الیقین اشاره دارد و می‌فرماید:
«کَلَّا لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیَقِینِ – لَتَرَوُنَّ الْجَحِیمَ – ثُمَّ لَتَرَوُنَّهَا عَیْنَ الْیَقِینِ؛ ۲
هرگز چنین نیست اگر علم‏الیقین داشتید. به یقین دوزخ را می‏بینید. سپس آن را قطعاً به عین‏الیقین درمی‏یابید.»
حجاب‌های گناه مانع از تجربه علم الیقین و لاجرم تماشا و دیدار عوالم برزخی و قیامتی در حیات دنیا می‌شود، اگر چنین نبود، درباره نتیجه عمل آنان که مال یتیم را می‌خورند، نمی‌فرمود: «إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوَالَ الْیَتَامَی ظُلْمًا إِنَّمَا یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ نَارًا وَسَیَصْلَوْنَ سَعِیرًا؛ ۳ در حقیقت کسانی که اموال یتیمان را به ستم می‏خورند، جز این نیست که آتشی در شکم خود فرو می‏برند و به زودی در آتشی فروزان درآیند.»
حضرت رسول اکرم(ص) در سفر معراج، مراتب جهنّم و بهشت و نعمات خداوندی را که برای پرهیزکاران آماده شده، دیدند. در روایاتی از سوی حضرات معصومان(ع) آمده است که:
«مَا أُولَئِکَ مِنَّا وَ لَا نَحْنُ مِنْهُمْ مَنْ أَنْکَرَ خَلْقَ الْجَنَّهِ وَ النَّار؛ ۴
از ما نیست کسی که منکر وجود فعلی بهشت و دوزخ باشد.»
حارثه بن مالک در جواب پیامبر اکرم(ص) که از او پرسیدند: «کیف اصبحت؟» عرض کرد: اصبحت موقناً …؛ [صبح کردم؛ در حالی که به یقین رسیده بودم.» آنگاه حضرت پرسیدند: «علامت یقین تو چیست؟» عرض کرد: … گویا اهل بهشت را مشاهده می‌کنم که از نعمت‌های الهی بهره برند … و گویا اهل جهنّم را می‌نگرم که در آن معذّبند و فریاد برمی‌آورند. گویا اکنون صدای نعره آتش در گوش‌هایم می‌پیچد ….۵
در ماجرای شب عاشورا و اتمام حجّت با یاران و اصحاب، امام حسین(ع) به یاران و اصحاب خود، بهشت و جایگاهشان را نشان دادند.
آیات و روایات بسیاری حکایت از آن دارد که آماده‌سازی جایگاه خود در بهشت یا جهنّم در همین دنیا اتّفاق می‌افتد. چنان‌که می‌فرماید:
«وَسَارِعُواْ إِلَی مَغْفِرَ＼ٍ مِّن رَّبِّکُمْ وَ جَنَّـ［ٍ عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَ الأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ؛ ۶
و برای نیل به آمرزشی از پروردگار خود و بهشتی که پهنایش [به قدر] آسمان‌ها و زمین است [و] برای پرهیزگاران آماده شده است، بشتابید.»
در حالات امام سجّاد و امام صادق(ع) آمده است که در حال تلاوت سوره حمد، در اثر تکرار آیه کریمه «مالک یوم الدّین» بیهوش می‌شدند و گاهی بعد از نماز می‌فرمودند:
«آتش بزرگ مرا به خود مشغول کرده بود.»۷ آنان تمامی عوالم را به علم یقینی و عین یقینی مشاهده می‌کردند.
تفاوت این است که ائمه دین و مؤمنان محض، پیش از تجربه مرگ با علم یقینی و عین الیقین به این عوالم رسیده و آن را مشاهده می‌کنند؛ در حالی که سایرین، به دلیل افتادن حجاب‌ها بر قلب و چشمشان، برای دیدار عوالم برزخی و قیامتی تا در رسیدن پیک اجل باید صبر کنند. از این رو، از عالم قبر به منزله آخرین روز حیات دنیوی و اوّلین روز حیات اخروی عموم مردم یاد می‌شود.
در روایتی پیامبر اکرم(ص) فرمودند:
«مَکْتُوبٌ عَلَی بَابِ الْجَنَّـ［ِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ عَلِیٌّ أَخُو رَسُولِ اللهِ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ اللهُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ بِأَلْفَیْ عَام‏؛ ۷
بر در بهشت، دو هزار سال قبل از اینکه خداوند آسمان‌ها و زمین را بیافریند، نوشته شده لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ عَلِیٌّ أَخُو رَسُولِ اللهِ.»
در روایتی از امام علی(ع) آمده است که «النّاس نیام اذا ماتوا انتبهوا؛ مردم در خوابند. وقتی که از دنیا رفتند، بیدار می‌شوند.»
عالم دنیا را با همه ظهور و آشکاری، عالم نوم و خواب و عالم پس از دنیا، یعنی عالم برزخی را عالم بیداری و هوشیاری اعلام می‌کنند.
این خفتگی درباره حضرت مصداق پیدا نمی‌کند؛ زیرا می‌فرمایند:
«لَوْ کُشِفَ الْغِطَاءُ مَا ازْدَدْتُ یَقِینا؛ ۸ اگر پرده‌ها از جلوی روی من برداشته شود، چیزی بر یقین من افزوده نگردد.»
عبدالسّلام بن صالح هروی از حضرت امام رضا(ع) پرسید:
آیا بهشت و دوزخ آفریده شده و مخلوقند؟ حضرت فرمودند:
«بلی رسول گرامی(ص) در معراج داخل بهشت شده و دوزخ را دیده است.»
عرض کردم: کسانی می‌گویند: بهشت و دوزخ در قضا و تقدیر هستند و تاکنون آفریده نشده‌اند. فرمودند: «گویندگان این سخن از ما نیستند. کسی که خلقت بهشت و دوزخ را انکار کند، پیامبر اکرم و ما را تکذیب نموده است.»۹
به رغم تصوّر عامّه مردم که اصالت را به عالم دنیا داده و آن را بر سایر عوالم محیط می‌شناسند، عالم شهود غرق در عالم غیب است. عوالم مجرّد، محیط بر عوالم ملکی و مادّی‌اند و به اصطلاح، عوالم مجرّد چون جنینی عالم ملکی و دنیوی را در شکم خود جای داده‌اند.
قرآن، وسعت عالم قیامت و پهنای بهشت را به‌اندازه وسعت آسمان‌ها و زمین معرفی می‌‌کند.
در سلسله مراتب خلقت هستی، عالم نوری و روحی، مقدّم بر عالم ملکی‌اند؛ چنان‌که از نظر مرتبه و شأن نیز عالم ملکی ذیل عالم روحی و پس از آن قرار گرفته‌اند.
آیات و روایات بسیاری درباره مراتب خلقت بیان شده است. علّامه مجلسی، «جلد ۵۴ بحارالأنوار» را به روایات حدوث عالم و آغاز خلقت اختصاص داده است. در وقت سؤال از اوّلین مخلوق آمده است:
حضرت اباعبدالله، امام صادق(ع) فرمودند: «إِنَّ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْعَقْلَ وَ هُوَ أَوَّلُ خَلْقٍ مِنَ الرُّوحَانِیِّین‏؛ ۱۰
همانا به درستی، خداوند عزّوجلّ خلق کرد عقل را و عقل اوّلین مخلوق از میان مخلوقات روحانی بود.»
در روایات دیگری به «نور نبیّ اکرم(ص) و ائمه اطهار» اشاره شده و خلقت نوری و روحی این ذوات مقدّس را به عنوان اوّلین مخلوقات اشرف و اجل و مقدّم معرفی کرده‌اند:
امام ابوجعفر(ع) به جابر فرمودند:
«یَا جَابِرُ إِنَّ اللهَ أَوَّلَ مَا خَلَقَ خَلَقَ مُحَمَّداً وَ عِتْرَتَهُ الْهُدَا＼َ الْمُهْتَدِینَ؛ ۱۱
ای جابر! همانا خداوند اوّلین مخلوقی را که خلق کرد، محمّد و عترت او بود.»
واضح است که منظور خلقت روحی و نوری است؛ وگرنه بر هیچ کس پوشیده نیست که خلقت جسمی پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت(ع) هزاران سال پس از خلق آسمان‌ها و زمین و حضرت آدم(ع) اتّفاق افتاده است.
در عالم مادّیات و جسمانیات، اوّلین مخلوق در میان غیر محسوسات، هواست و در میان محسوسات، اوّلین مخلوق، آب است.
روایات بسیاری دلالت بر خلقت بهشت و جهنّم و وجود حاضر و ناظر آن در همین زمان که بشر در زمین و عالم دنیا سکنا گزیده است، دارد. چنان‌که پیامبر(ص) فرمودند:
«چون وارد بهشت شدم، فرشتگانی را دیدم که به ساختن قصرهایی مشغول بودند. در این میان گاهی از کار می‌‌ایستادند. راز آن را جویا شدم. گفتند: تا اینکه (نفقه) مصالح برسد. گفتم: نفقه چیست؟ گفتند: گفتار مؤمنان: «سبحان الله و الحمدالله و لا اله الّا الله و الله اکبر» هرگاه مؤمن این ذکر را ادامه دهد، ما مشغول ساختن می‌شویم و هرگاه که متوقّف شود، ما از ساختن دست می‌کشیم.»
امام صادق(ع) از قول پیامبر اکرم(ص) فرمودند:
«کسی که «سبحان الله» گوید، خداوند نهالی در بهشت برای او غرس می‌کند و کسی که «الحمدالله» گوید، درختی برای او می‌کارد و کسی که «الله اکبر» بگوید، درختی برای او غرس می‌کند.» مردی از قریش گفت: یا رسول الله! پس ما در بهشت درختان فراوانی داریم. فرمود: «آری لیکن مواظب باشید آتشی نفرستید، همه را بسوزاند.»
غرض این بود تا بیان شود، عوالم برزخی و آخرتی موجودند و این انسان است که در اثر حجاب غفلت و گناه، از آن بی‌خبر می‌ماند. جمله اعمال ممدوح و مذموم انسان، شکل دهنده به کیفیّت عوالم و جایگاهی است که انسان برای خود می‌سازد. صورت نهایی موقعیّت انسان در آخرت، پس از گذار از همه مراحل و تسویه حساب نهایی است که بر آن وارد می‌شود. به همان سان که در وقت ورود به عالم برزخ، تجسّم حقیقی جمله اعمال و اقوال صادر شده دنیوی از خود را ملاحظه خواهد کرد.
از اینجاست که عرض می‌کنم، پیش از اندیشه درباره نتیجه قیامتی اعمال و اقوال، می‌بایست درباره تأثیرات این همه، در عالم دنیا و پس از آن، ظهور مراتب دیگر آنها در عوالم برزخی و قیامتی اندیشه کرد.

پی‌نوشت‌ها:
۱. سوره روم (۳۰)، آیه ۷.
۲. سوره تکاثر (۱۰۲)، آیات ۵ ـ ۷.
۳. سوره نساء (۴)، آیه ۱۰.
۴. بحارالأنوار، ج ۴، ص ۴.
۵. اصول کافی، ج ۲، ص ۵۳.
۶. سوره آل عمران (۳)، آیه ۱۳۳.
۷. بحارالأنوار، ج ۴۶، ص ۸۰.
۸. همان، ج ۸، ص ۱۳۱.
۹. همان، ج ۴۶، ص ۱۳۵.
۱۰. علم الیقین، ص ۱۰۰۸.
۱۱. کلینی، محمّد، اصول کافی، ج ۱، ص ۲۱.