بشر و شوق سوزان ظهور

اشاره : شوق سرزدن پگاه ظهور و حضور منجی , قرن هاست که بشریت را بی قرار ساخته است . توده های مواج هرکدام به فراخور حال و مجال دین یا مکتب خویش , سراین سودا دارند و همگی در این عشق سوزان به گرد شمع ظهور , پروانه وار می چرخند. به راستی چه کسی است که در برابر , دنیایی از عدالت , رهیدگی از بند اسارت های جسم و جنس و طعم شیرین معنویت از خود بی قرار نگردد و در اشتیاق آن و برآمدن آن روزگاران , خوش نسوزد.
درد بشر امروز در پس لبخندهای ساختگی , بهشت ها لیودی و بین چرخدنده های سنگین و خردکننده فن آوری های گوناگون , سخت بی درمان گشته است و به دنبال نوشدارویی ابدی می‌گردد , دارویی که بتواند زندگانی او را رنگ و جلایی دیگر بخشد و مفهومی امیدوارکننده به آن بدهد. از این رو , « انتظار » واکنشی است در برابر این آرزوی همیشگی انسان ها. بنابراین در نوشتار حاضر تلاش شده تا نمایی کوتاه از این انتظار سوزان را در دیگر ادیان به نظاره بنشینیم , انتظاری که فارغ از برخی اختلافات , همگان در آن مشترکند.

« آیین هندوئیسم »
پیروان آیین هندو در اصل قیام نجات بخش انسان ها هیچ تردیدی روا نمی دارند و در کتاب های گوناگون و مقدس خویش از آن یاد می‌کنند. آنان ) kali (معتقدند در عصر آهن یا عصر کلی که چهارمین و آخرین دوره از ادوار جهان ظهور خواهد کرد . ) Kalki (است , کلکی کلکی دهمین مظهر خدای ویشنو (خدای حفظ کننده ) در دورانی که تنها به یک چهارم درمه (دین یا نظم کیهانی ) عمل می‌شود و سراسر جهان را ظلم و فساد فراگرفته است خواهد آمد . (۱ ) او سوار بر اسبی سفید و با شمشیری آخته و شهابگون ظهور می‌کند تا ظلم و شرارت را ریشه کن کند و عدالت و فضیلت را یا مرگ را) Yama ( برقرار نماید . او یمه درهم می‌شکند و تارومار می سازد و بر همه قوای مخالف پیروز می‌گردد.
کلکی در اندیشه هندویان , مردی الهی است و به نوعی متحد با مقام بی انتهای خداست . (۲ ) در یکی از کتاب های پیروان هندو در رابطه با ویژگی های منجی انسان ها چنین آمده است : « سرانجام دنیا به کسی برگردد که خدا را دوست دارد و از بندگان خاص او باشد و نام او فرخنده و خجسته باشد . » (3 ) همچنین کلکی در اعتقادات هندوان جایگاهی خاصی دارد و تصاویر وی که در هیبت مردی سوار بر اسب سفید با شمشیری کشیده است , در جای جای نگارگری آنان یافت می‌شود . (۴ ) براساس آیین هندو , کلکی حکومت ناشایستگان را درهم می‌شکند و حکومتی عالمگیر , عدالت گستر و دین محور تشکیل می دهد. از این رو در کتاب دداتک آورده شده است : « دست حق درآید و جانشین آخر محتاط ظهور کند و مشرق و مغرب عالم را بگیرد و همه جا خلایق را هدایت کند . » (5 )

« بودائیان و اندیشه انتظار »
موعود باوری در آیین بودا یا مفهوم گره خورده است . ) maitreya (میتریه میتریه در زبان سانسکریت به معنای مهربان است . اگرچه حضور و اهمیت میتریه در مکاتب گوناگون بودایی متفاوت است اما همگی آن ها به آن معتقد می‌باشند. این موعود نجات بخش در نمادنگاری بودایی به شکل مردی در وضعیت نشسته , آماده برخاستن به نمایش درمی آید تا نمادی از قیام را تداعی کند . (۶ ) در یکی از کتاب های بودائیان که به تاریخ سری لانکا می پردازد , حوادث مربوط به قیام مطرح گردیده است : « پس از آن که شاکیه مونی (بودا) به نیروانه بزرگ رسید و جهان پای به سراشیبی اجتماعی … نهاد : پنج هزار سال پس از آخرین بودا , آفتاب آموزه های بودایی افول می‌کند و طول عمر آدمیان به ده سال فرو می‌کاهد. در این زمان چرخه وارو می‌گردد و زندگی متحول می‌شود. تا آن جا که متوسط عمر مردم به هشتادهزار سال می رسد. با این عمرهای طولانی و زمینه مناسب برای تعالیم بودا , یک راهنما خواهد آمد. او برای مردم رفاه و بهروزی می آورد و آموزه های بودا را ترویج می‌کند. آن گاه که چنین فضایی بهشت گون فراهم آمد , میتریه از آسمان … نزول می‌کند , بودایی خویش را به کمال می رساند و دین را به فرهیختگان می آموزد » . (7 )
بنابر نقل برخی پژوهشگران , بودا نسب این منجی آسمانی را به سیدخلایق دو جهان می رساند و ثمرات قیام وی را این چنین برمی‌شمارد : « پادشاهی دنیا به فرزند سید خلایق دوجهان تمام شود. او کسی باشد که بر کوه های مشرق و مغرب دنیا حکم براند و بر ابرها سوار شود و دین خدا یک دین شود و دین خدا زنده گردد . » (8 ) در هرحال هم اکنون نیز در میان مناطق بودایی نشین , به ویژه چین و کره رویکرد گسترده ای نسبت به میتریه وجود دارد.

زرتشتیان
در هزاره گرایی زرتشتیان و باور آن ها در مورد موعود , انتظار ظهور سه منجی از نسل زرتشت مطرح است . این اصلاح طلبان یکی پس از دیگری در راس هر هزاره ظهور کرده , جهان را پر از عدل خواهند نمود. « هوشیدرو » هزار سال پس از زرتشت , « هوشیدرما » , دوهزار سال پس از وی و « سوشیانس » یا سوشینت سه هزار سال پس از پیامبر ) saoshiant ( زرتشتیان , خواهند آمد و با ظهور سوشیانس جهان پایان خواهد یافت . (۹ ) سوشیانس در آیین زرتشت جنگاور پیروز وعادل است که رسالتی جهانی و عالمگیر بر دوش دارد و با ریشه کن ساختن تباهی جهانی نوبنیاد می‌کند : « از این جهت , سوشینت است که او به سراسر جهان سود خواهد بخشید(۱۰ )
باور زرتشتیان آن است که وی با اهریمنان ستیز خواهد کرد و پس از شکست آنان , انسان را برجایگاه اصلی خویش خواهد نشاند. « لشکر اهریمنان با ایزدان دائم در روی خاکدان محاربه و کشمکش دارند و غالبا پیروزی با اهریمنان باشد. آنگاه پیروزی بزرگ از طرف ایزدان می‌شود و اهریمنان را منقرض می سازند و بعد از پیروزی ایزدان و برانداختن تبار اهریمنان , عالم کیهان به سعادت اصلی خود رسید. بنی آدم بر تخت نیک بختی , خواهد نشست . (۱۱ ) و در پایان , سوشیانس با ریشه کن ساختن فقر , فلاکت و تنگدستی « مردم را هم فکر , هم گفتار و هم کردار می‌گرداند . » (12 )

یهودیان و مسیحا
آن گونه که بررسی ها نشان می دهد پیش از اسارت قوم یهود و آوارگی آنان توسط آشوریان , اندیشه ظهور منجی در ادبیات مذهبی , غیرمذهبی , اساطیر , افسانه ها و روایات مکتوب و شفاهی بنی اسرائیل جایی نداشته است . تنها در سده دوم پیش از میلاد بود که ظهور نجات بخش قوم خدا در اذهان و افکار یهود پدید آمد و توسعه یافت . (۱۳ )
از این رو است که دانیال نبی به دنبال رنج های پیاپی قوم یهود , پایان زجرها را نوید داد و گفت : « و در این ایام این پادشاهان , یهود خدای آسمان ها سلطنتی را که تا ابد جاوید می ماند , بر پا خواهد نمود و این سلطنت را خرد کرده مغلوب خواهد ساخت . و خودش برای همیشه پایدار و جاویدان خواهد ماند . (۱۴ )
اشعیای پیامبر نیز در پیشگویی های خود , مژده آمدن مسیح را داد. برای ما ولدی و پسری بخشیده می‌شود که سلطنت بر دوش او خواهد بود و اسم او عجیب و مشیر و خدای قادر و پدر سرمدی و سرور و سلامتی خوانده خواهد شد. ترقی سلطنت و سلامتی او را بر کرسی داوود و بر کشور وی پایانی نخواهد بود. تا آن که انصاف و عدالت را برای همیشه استوارتر سازد . (۱۵ ) البته شایان توجه است که قوم یهود به عنوان مردمی دیندار همواره به آینده خویش امیدوار بود و این عبارت کتاب مقدس میان یهودیان رایج بود که : « اگر چه ابتدایت صغیر بود ولی عاقبت تو بسیار رفیع گردد . » (16 ) با این وجود آنان پس از نخستین ویرانی شهر قدس , همیشه در انتظار رهبری الهی , قدرتمند و پیروزی آفرین بوده‌اند تا اقتدار و شکوه « قوم برگزیده » را احیا کند.
یهودیان بر مبنای آنچه در زبور داوود آمده است , خود را وارثان به حق خداوند در زمین می پندارند. « زیرا که شریران منقطع خواهند گشت و متوکلان به خداوند وارث زمین خواهند شد . هان بعد از اندک زمانی شریر نخواهد بوداما حکیمان (صالحان ) وارث زمین خواهند گشت و میراث آن ها خواهد بود تا ابد آلا باد . (۱۷ )
اندیشه موعود در میان یهودیان با کلام صریح « اشعیا » , نگاهی رو به آینده پیدا می‌کند و دستمایه عشق به روزگاری روشن و افتخار آمیز می‌گردد. « نهالی از تنه یسی (پدر داوود) بیرون آمده , شاخه ای از ریشه هایش خواهد شگفت و روح خدا بر او قرار خواهد گرفت یعنی روح حکمت و فهم و روح مشورت و روح معرفت و ترس از خداوند.. مسکینان را به عدالت داوری خواهد کرد و به جهت مظلومان زمین به راستی حکم خواهد نمود ….شریران را به نفخه لب های خود خواهد کشت . کمربند کمرش عدالت خواهد بود و کمربند میانش امانت . (۱۸ ) سپس اشعیا به گونه ای کنایه آمیز به صلح جهانی در آن دوران اشاره می‌کند و ادامه می دهد : « گرگ بابره سکونت خواهد داشت و پلنگ بابزغاله خواهد خوابید و گوساله و شیر و پرواری با هم و طفل کوچک آن ها را خواهدراند… و در تمامی‌کوه مقدس من ضرر و فسادی نخواهند کرد زیرا که جهان از معرفت خداوند پر خواهد شد مثل آب هایی که دریا را می پوشاند. »
وضفیای پیامبر به نابودی رهبران دولت ها اشاره می‌کند و آن را مقدمه جهان شمولی دین یهود می داند.
« به منظور گردآوری طوایف بشر بر یک دین حق , سلاطین دول مختلف را نابود کنیم , آن وقت برگردانیم به قوم ها , لب پاکیزه را برای خواندن همگی به نام خدا و عبادت کردن ایشان به یک روش » (19 )
در هر حال اگر چه‌اندیشه انتظار مسیحا (ماشیح ) در یهود به شکلی قوم محور است , اما واقعیت آن است که یهودیان در طول تاریخ به این مساله از دریچه ای مذهبی نگریسته‌اند و ضمن تاکید بر مسیح شخصی (مسیح به عنوان یک شخص ) , انتظار را یک وظیفه مقدس به شمار آورده‌اند , تنها پس از ورود صهیونیسم سیاسی به دنیای یهود بود که زاویه نگاه برخی یهودیان به این مساله عوض شد و تشکیل یک حاکمیت سیاسی را راهگشای « عصر مسیحا » دانستند. صهیونیست های اولیه به رد نظریه مسیح شخص , پرداختند و عده ای از آنان حکومت اسرائیل را همان حالت ملکوتی ومصداق و نمونه یگانه عصر مسیحا به شمار آوردند , هر چند در این میان صهیونیست های مذهبی , تاسیس اسرائیل را مقدمه ظهور و علامت آن به حساب آوردند اما همین که دولت اسرائیل با سواستفاده از این طرز تلقی ها خودرا حاکمیتی الهی معرفی می نماید و بر این مبنا حوادث تلخ و غیرقابل گذشتی را رقم می زند . (۲۰ )جالب است بدانیم آنان در پایان مراسم سالگرد بنیانگذاری رژیم اسرائیل (پنجم ماه عبری )پس از دمیدن در شیپور عبادت , اینگونه دعا می‌کنند : « اراده خداوند , خدای ما چنین باد که به لطف او شاهد سپیده دم آزادی باشیم و نفخ صور مسیحا گوش ما را نوازش دهد . » (21 ) {mospagebreak}

مسیحیان و بازگشت مسیح
اندیشه بازگشت عیسی (علیه السلام ) یکی از باورهای غالب جامعه مسیحیت را تشکیل می دهد. این شوق و انتظار در بخشهای قدیمی تر عهد جدید مانند رساله اول و دوم پولس به تساکونیکیان به خوبی منعکس شده است , اما در رساله های بعدی مانند رساله های پولس به تیموتاوس و تیطس همچنین رساله های پطرس , به بعد اجتماعی مسیحیت توجه گشته است . این مساله از آنجا ناشی می‌شد که عیسیویان با گذشت زمان پی بردند بازگشت مسیح برخلاف تصور آنها نزدیک نیست . (۲۲ )
هر چند اقلیتی از آنان بر این عقیده باقی ماندند که عیسی به زودی خواهد آمد و حکومت هزار ساله خود را تشکیل خواهد داد. حاکمیتی که به روز داوری پایان خواهد یافت . از همین رو از دیر باز گروههای کوچکی به نام « هزاره گرا » در مسیحیت پدید آمده‌اند که تمام سعی و تلاش خود را صرف آمادگی برای ظهور دوباره عیسی در آخرالزمان می‌کنند . (۲۳ )
البته وجود آیاتی در انجیل این حالت انتظار را تشدید می‌کند و با اشاره به عدم تعیین وقت ظهور آن را ناگهانی معرفی می‌کند. به عنوان مثال در انجیل متا از زبان عیسی اینگونه نقل شده است : « شما نمی توانید زمان و موقع آمدن مرا بدانید; زیرا این فقط در ید قدرت خدا است . هیچ بشری از آن لحظه (زمان ظهور) آگاهی ندارد حتی فرشتگان , تنها خدا آگاه است . (۲۴ ) »
یا آن که در انجیل لوقا این چنین آمده است : « مسیح می‌گوید همیشه آماده باشید زیرا که من زمانی می آیم که شما گمان نمی‌برید . » (25 ) روشن نگه داشتن چراغ انتظار در لابه لای انجیل به چشم می خورد : « کمرهای خود را بسته و چراغهای خود را افروخته بدارید. باید مانند کسانی باشید که انتظار آقای خود را می‌کشند که چه وقت در را بکوبد , بی درنگ برای او باز کنند. خوشا به حال آن غلامان که آقای ایشان چون آید ایشان را بیدار یابد پس شما نیز مستعد باشید , زیرا در ساعتی که شما گمان نمی‌برید , او می آید . » (26 ) مسیحیت ضمن تاکید بر غیرمنتظره بودن بازگشت عیسی , هدف از این بازگشت را ایجاد حکومت الهی در راستای حکومت الهی آسمانها ارزیابی می‌کند . (۲۷ ) علاوه بر این , ظهور مسیح , یگانه راه حل برای ادامه حیات و زندگانی برشمرده می‌شود(۲۸ ) و عیسی منجی انسانها و پادشاه پادشاهان معرفی می‌گردد . (۲۹ )
موعود مسیحیان بر اساس سخنان دانیال نبی سیستم اجتماعی , اقتصادی , سیاسی , تربیتی و مذهبی جهان را عوض خواهد کرد و جهانی بر مبنای راه و روش خدا بنا می‌کند . (۳۰ ) مسیحیان همچنین علاماتی برای ظهور عیسی بن مریم قائل می‌باشند . (۳۱ ) « عنقریب بعد از آن آزمایش سخت روزگاران , خورشید تیره و تار می‌گردد و ماه نور خود را از دست خواهد داد و ستارگان افول خواهند کرد و قدرتهای آسمانی نیز به لرزه درخواهند آمد و سپس آثار و علائم ظهور آن مرد آسمانی آشکار خواهد شد و سپس تمامی قبایل زمین , نگران و غمگین می‌گردند و آنگاه عیسی از ابرهای آسمان با جلال و شکوه و قدرت فرو خواهد آمد . (۳۲ ) »
روایات اسلامی نیز بر آمدن حضرت مسیح (علیه السلام ) صحه می‌گذارند. از جمله آن که پیامبر (صلی الله علیه و آله ) فرمودند : « سوگند به آن که جانم به دست اوست , به طور یقین عیسی بن مریم به عنوان داوری عادل و پیشوایی دادگر در میان شما فرود خواهد آمد . (۳۳ ) » همچنین برخی مفسران در تفسیر آیه ۱۵۹ سوره نسا , آن را با بازگشت حضرت مسیح در آخرالزمان مرتبط می دانند و این آیه را با استفاده از احادیث در همین رابطه ارزیابی می‌کنند . (۳۴ ) به هر حال مساله فرود آمدن مسیح و بازگشت وی در آخرالزمان از نقاط مشترک اندیشه انتظار نزد مسلمانان و مسیحیان است . البته اسلام در این رابطه منجی موعود را « مهدی » معرفی نموده او را پیشوای آخرالزمان تلقی می‌کند. برای نمونه در حدیثی از پیامبر اکرم (ص ) نقل شده است : « چگونه خواهید بود , آنگاه که عیسی بن مریم در میان شما فرود آید و پیشوایتان از خود شما باشد . » (35 ) یا آن که در روایتی دیگر از قول امام باقر (علیه السلام ) نقل گردیده است : « پیش از قیامت (عیسی ) به دنیا فرود می آید و هیچ کس از ملت یهود و مسیحی نمی ماند مگر آن که پیش از مرگ به او ایمان آورد و آن حضرت پشت سر مهدی نماز می‌گذارد . » (36 ) بی گمان بر هر پژوهشگرآگاه روشن است که روایات اسلامی و اعتقادات مسیحی در رابطه با ظهور , از نزدیکی فراوانی برخوردار می‌باشند. مقایسه خبرهای رسیده از روایات اسلامی در رابطه با پیشرفت غیرقابل تصور علوم در زمان ظهور , ایجاد رفاه اجتماعی و دیگر موارد (۳۷ ) با آنچه آمد به روشنی این مدعا را ثابت می‌کند , این مساله به خودی خود , فضایی تفاهم آمیز را برای گفت وگوی انتظار بین این دو دین مهم را فراهم می آورد.

آیین دائو(۳۸ )
آیین دائو در کنار آیین کنفوسیوس در میان مردمان چین از جایگاهی ویژه برخوردار است و بیانگر جهان بینی عرفانی آن مردمان می‌باشد. در آیین دائو , رگه های روشنی از منجی باوری و انتظار موعود به چشم می خورد.
بر پایه متن « زندگی قدیس آخرالزمان و پروردگار طریقت » نوشته « شانگ چینگ » در یک سال « جن ـ چن » یعنی بیست و نهمین سال از دوره شصت ساله , لی هونگ (موعود آخرالزمان دائویی ) ظهور خواهد کرد تا جهانی نو برپا کند که در آن برگزیدگان تحت حکومت « قدیس آخرالزمان بزیند » (39 ) موعود باوری در قرنهای هفتم تا دهم میلادی و در عصر خاندان تانگ توسعه یافت و هم اینک نیز یکی از باورهای پیروان آیین دائو می‌باشد.

ژاپن و موعود باوری
شینتو (طریقه خدایان ) آیین باستانی مردم ژاپن است . در این آیین , الهه خورشید به عنوان نگهبان سرزمین اجدادی شمرده می‌شود و خاندان سلطنتی از نسل این خدا و تجسم وی به حساب می آید. با ورود آیین بودا در سال ۵۵۲ م . عناصر بسیاری از مکتب بودا به شینتو راه یافت . قرنها بعد مظاهر بودایی از شینتو زدوده شد و هم اینک انجام این آیین در ژاپن اختیاری است . (۴۰ ) در هر حال با تضعیف اعتبار باورهای شینتویی و تماسهای فرهنگی ـ اقتصادی ژاپن با غرب , شماری از مذاهب منجی باور سر برآوردند که از جمله آن می توان به دو نهضت « کورز و میکو » و « تریکیو » در قرن نوزدهم میلادی اشاره کرد.

یونانیان باستان
در فرهنگ و اندیشه یونان باستان نیز به حکومت جهانی مردمی‌برمی خوریم که خواهد آمد و تمام بشریت از وی نفع خواهند برد. وی که پس از جنگها و درگیریها صلح و آرامش را برقرار می سازد بر همه جهان تا ابد حکم خواهد راند. همچنین در جای دیگر این باورها نوید آمدن پادشاهی را از مشرق زمین می دهند , کسی که از شرق قیام خواهد کرد و صلح را برای همه بشریت به ارمغان می آورد . (۴۱ )

ادیان سرخپوستی .
از شناخت آیین های موجود در میان سرخپوستان , زمان چندانی نمی‌گذرد. در هر حال اندیشه موعود در میان سرخپوستان با هجوم اروپائیان به قاره آمریکا رابطه ای تنگاتنگ دارد. وجود تمدن مایاها و قبیله های قدرتمند در پیشینه تاریخی سرخپوستان , دستمایه های این اندیشه گردیده است . برای نمونه می توان به نهضت « تاکوی انکوی » که سیزده سال پس از غلبه اسپانیا با هدف اخراج سفیدپوستان و در واکنش به برتری یافتن خدای مسیحی روی داد , اشاره کرد. هر چند این نهضت چندان دوام نیاورد اما چراغ انتظار را دل مردمان سرخپوست روشن نگاه داشت . همچنین در ادبیات اخیر سرخپوستی به چهره موعودوار دیگری که با نام انیکاری برمی خوریم . وی که به صورت پسر خورشید و زنی وحشی اسطوره پردازی و نمایانده می‌شود , خاطره ای کمرنگ از پادشاهی باستانی است که پس از سالیان دراز , زنده می‌شود تا حقوق از دست رفته سرخپوستان را بازپس گیرد . (۴۲ )

آفریقائیان
« اطلاع ما از موعود باوری ادیان آفریقایی محدود به مسیح گرایی رواج یافته در دو قرن اخیر است . نهضتهای جدید با چهره هایی که « مسیح جدید » تلقی می‌شدند شکل گرفتند. در جنوب زیمبابوه دو چهره از اهمیت بیشتری برخوردارند. « مای کازاوجان باتیسیت » … در آفریقای جنوبی نیز می توان به « عیسایه شبه » اشاره کرد. برخی از این نهضتها جنبه پیامبرانه دارد…. بدان معنا که سررسید وعده ای از گذشته ها تلقی می‌شوند که نوید آمدن مسیحا دمی را می داده است . همچنین در این باورها از هزاره گرایی نیز اثری می توان سراغ گرفت . بیشتر این نهضتها نوید عصر آزادی و بهره مندی از فرصتهای زندگی و استقلال و خوبسندگی را می دهند . » (43 ) {mospagebreak}

سخن آخر
در پس همه این اختلافها و اسامی‌گوناگون نظیر , کلکی , سوشیانس , میتریه , لی هونگ , مسیح , ماشیح یا انیکاری , آنچه بیش از همه جلب توجه می‌کند شوق سوزان انتظاری است که دنیای آشفته امروز را فراگرفته است . شاید هیچ زمانی تا به امروز , مردمان جهان این چنین خود را در موعدباوری و انتظار به یکدیگر احساس نکرده باشند.
فن آوری پیچیده ارتباطات و مبادله آسان اندیشه ها , زمینه ساز این اشتراک افق است . گرچه در برخی موارد اختلافات بسیاری در این اندیشه ها به چشم می خورد ولی واقعیت آن است که انسان امروز فارغ از رنگ , نژاد و…. چشم انتظار برآورده شدن آرزویی است که قرنها در اشتیاق آن سوخته است و امیدواریم آن روز با عنایت خداوند نزدیک و نزدیکتر باشد.
علی اقلیدنژاد

پاورقی
۱ ـ موحدیان , علی , « گونه شناسی اندیشه موعود در ادیان مختلف » مجله هفت آسمان , ش ۱۲ و .۱۳
۲ ـ همان .
۳ ـ آرمان شهر در ادیان , مجله پگاه حوزه , ش ۲۴ , ص .۲
۴ ـ موحدیان علی , « گونه شناسی اندیشه موعود در ادیان مختلف » , همان , ص .۱۱۷
۵ ـ خسروشاهی , هادی « مصلح جهانی » ص .۶۰
۶ ـ گونه شناسی اندیشه موعود در ادیان , همان , ص .۱۱۸
۷ ـ همان
۸ ـ مصلح جهانی , ص ۶۰
۹ ـ توفیقی , حسین , آشنایی با ادیان بزرگ , ص .۶۶
۱۰ ـ فروردین شیت فقره .۱۲۹
۱۱ ـ مصلح جهانی , ص .۵۹
۱۲ ـ جاماسب نامه , بنقل از مصطفوی , علی اصغر , سوشیانت یا سیر اندیشه ایرانیان در باره موعود آخرالزمان , صص ۱۷۰ , ۱۷۱ , با اندکی تصرف .
۱۳ ـ رضایی , عبدالعظیم , تاریخ ادیان جهان , ج ۱ , ص .۵۲۶
۱۴ ـ دانیال , باب ۲ , ۴۴ , به نقل از منبع پیشین
۱۵ ـ کتاب اشعیا , باب .۹
۱۶ ـ ایوب , باب .۸
۱۷ ـ زبور داوود , فرمور .۳۷
۱۸ ـ اشعیا , باب .۱۱
۱۹ ـ ضفیا , باب ۳ , ۸ ـ .۹
C . F . Messiah in : 20 ـ Jacobs , louis : The Jewish Religion , Oxford 21 ـ آشنایی با
ادیان بزرگ , Uni . Press , 5991 . ص .۱۰۲
۲۲ ـ همان , ص .۱۷۰
۲۳ ـ جهت اطلاع بیشتر توفیقی , حسین , هزاره گرایی در فلسفه تاریخ مسیحیت , مجله موعود , ش ۱۷ , ص ۱۴ ـ.۲۰
۲۴ ـ متا , باب ۲۴ : .۳۶
۲۵ ـ لوقا , باب ۱۲ : .۳۵
۲۶ ـ همان , باب ۱۲ : .۳۵
۲۷ ـ متا , باب ۶ : .۱۰
۲۸ ـ همان , باب ۲۴ : .۲
۲۹ ـ مکاشفه , باب ۱۷ : .۱۴
۳۰ ـ دانیال , باب ۲ : ۴۴ ـ .۴۵
۳۱ ـ متا , باب ۲۴ : ۲۹ ـ .۳۰
۳۲ ـ مرقس , باب ۱۳ : ۲۴ ـ .۲۷
۳۳ ـ کورانی العاملی , علی , عصر ظهور , ص .۳۴۱
۳۴ ـ مجمع البیان , ج ۳ , ص ۲۱۲ ـ نمونه , ج ۴ , ص ۲۰۴ ـ المیزان (عربی ) , ج ۵ , ص .۱۴۳
۳۵ ـ بحارالانوار , ج ۱۴ , ص .۳۴۴
۳۶ ـ همان , ج ۱۴ , ص ۳۴۹
۳۷ ـ عصر ظهور , صص ۳۲۷ , ۳۲۷ , .۳۴۴
۳۸ ـ بخشهای دائو , یونان سرخپوستان و آفریقائیان بیشتر به دلالت مقاله « گونه شنائی اندیشه موعود در ادیان مختلف » نوشته شده است .
Li Hung in : Ency . of Regigion . 39 ـ
۴۰ ـ آشنایی با ادیان بزرگ , ص .۵۸
۴۱ ـ گونه شناسی اندیشه موعود … , هفت آسمان , ش ۱۲ ـ۱۳ , ص .۱۲۶
۴۲ ـ جهت اطلاع بیشتر ر . ک : همان , ص ۱۲۷ , .۱۲۸
۴۳ ـ همان , ص ۱۲۸ , با تغییر و تصرف .