موعود پایگاه اینترنتی موعود
حوادث تروریستی اخیر در ولگاگراد روسیه نشان می‌دهد بمب‌گذاران برای جلب توجه بین‌المللی نیاز ندارند سوچی را هدف قرار بدهند و حمله به هر جایی در روسیه، هدف آن‌ها را برآورده خواهد کرد.
برای پی بردن به نقش سلفی‌ها در روسیه، نگاهی به تحولات بیست‌ساله‌ی اخیر این کشور بسیار ضروری است. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، اسلام در روسیه به دو اردوگاه متخاصم تبدیل شد. از یک طرف اسلام سنتی به شکلی خاص از تصوف وجود داشت که اصطلاحی به نام اسلام مردمی را نیز یدک می‌کشید. از طرف دیگر، اسلامی خاص با عنوان بنیادگرایی اسلامی فعالیت خود را آغاز کرد.
بر اساس برخی آمارها، در حدود بیست میلیون مسلمان در فدراسیون روسیه زندگی می‌کنند.هرچند برخی آمار دیگر این جمعیت را حدود چهارده میلیون نفر برآورد می‌کنند، اما با توجه به میزان رشد جمعیت در میان روس‌ها، نرخ افزایش بالای جمعیت مسلمانان و جایگاه آنان در ترکیب جمعیت این کشور، بسیاری از ملی‌گرایان این کشور را با نگرانی در مورد ترکیب آتی جمعیت روسیه روبه‌رو کرده است.[۱]
در روسیه امروز سلفی‌ها نقش عمده‌ای در سامان‌دهی اسلام مد نظر خود بر عهده دارند و از این رو، بیشتر عملیات‌های ضدروسی صورت‌گرفته در منطقه‌ی قفقاز و دیگر شهرهای روسیه نیز توسط همین سلفی‌ها صورت گرفته است. این عده به طور خاص در خاورمیانه و به خصوص کشورهای عربستان، مصر، تونس و سوریه آموزش می‌بینند.
در منطقه‌ی قفقاز شمالی و به خصوص جمهوری داغستان، سلفی‌ها فعالیت گسترده‌ای دارند. از لحاظ ایدئولوژی، سلفی‌ها، ایالات متحده، اسرائیل و به طور کلی کشورهای غربی را دشمن دور و روسیه، اسلام سنتی و سکولارها را نیز دشمن نزدیک خود محسوب می‌کنند. سلفی‌ها خواستار جدایی‌طلبی قومی‌اند و فعالیت‌های خود را بیشتر در دو جمهوری چچن و داغستان انجام می‌دهند.[۲]
قفقاز شمالی به طور معمول کانون مهم رادیکالیسم اسلامی در روسیه بوده است. هرچند سلفی‌گری در دیگر نقاط روسیه تأثیر اندکی داشته است، اما اخیراً نفوذ این عده در جنوب روسیه، منطقه‌ی اورال، سیبری و مناطقی از مسکو، موجب بروز مشکلاتی برای روس‌ها شده است.
کارشناسان روسی و سیاست‌مداران این کشور معتقدند سلفی‌های روسیه در حال تبدیل شدن به عناصر رادیکالی هستند. رستم خامیتف، رئیس‌جمهوری باشقیرستان، با احتیاط اشاره کرده که «رادیکالیسم مذهبی خطری برای این جمهوری است.» مقامات تاتارستان نیز همواره از وجود یک جنگ اعلام‌نشده در این جمهوری خبر داده‌اند.
کارشناسان می‌گویند منطقه‌ی سیبری هدف آینده‌ی سلفی‌هاست. محققان روسی نیز هشدار داده‌اند که مسلمانان بنا به دلایلی در حال از دست دادن محبوبیت خود در میان جوانان هستند و بالعکس این رادیکال‌ها و سلفیون هستند که با ارائه‌ی پاسخ به سؤالات و معضلات جوانان، در حال جذب کردن این قشر تأثیرگذار هستند. البته در رابطه با چگونگی ایجاد خطر اسلام سلفی برای روسیه، نظرات متفاوت وجود دارد. در حالی که برخی‌ها چالش اسلام سلفی را تهدید جدی برای آینده می‌دانند، برخی دیگر این امر را مبالغه‌شده در نظر می‌گیرند.
نکته‌ی قابل توجه در این زمینه این است که چهره‌ی سلفی‌گری به عنوان یک جنبش در اسلام سنی نسبت به سابق تغییر کرده و از یک اجتماع کوچک و نفوذ اندک به حدی رسیده است که هم‌اکنون بیشتر جوانان تحصیل‌کرده در دانشگاه‌های عربی، جذب این گروه‌های رادیکال می‌شوند.
نکته‌ی دیگر اینکه متوسط سنشبه‌نظامیانتندرواسلامیکاهشیافتهاست. هم‌اکنون سلفی‌های تندرو در سنین ۲۰ تا ۲۵ سال هستند؛ در حالی که در اوایل دهه‌ی ۹۰ این امر به محدوده‌ی سنی ۳۰ تا ۳۵ سال مربوط می‌شد. برخی سیاست‌های مسکو در قبال مسلمانان، مهجور ماندن اسلام ناب، مشکلات اجتماعی و اقتصادی، سطح زندگی پایین، بیکاری گسترده و فساد در قفقاز شمالی، از جمله دلایلی است که به تشدید بی‌ثباتی در این منطقه کمک کرده است.[۳]
چرا شهر ولگاگراد؟
شهر ولگاگراد در هفتصد کیلومتری شمال شرق سوچی قرار دارد که چند هفته دیگر میزبان المپیک زمستانی است. حملات انتحاری در نزدیکی منطقه‌ی قفقاز روسیه موجب بروز نگرانی‌هایی از بابت برگزاری بازی‌های المپیک در شهر سوچی شده است.[i]
این شهر در تاریخ جهان به نام استالینگراد ثبت شده و نه تنها به عنوان یکی از مراکز کلیدی و راهبردی قسمت جنوبی روسیه، بلکه به عنوان شهری که تبلور افتخار اسلحه‌ی روسی و مردانگی روسی است، اهمیت دارد. روس‌ها معتقدند ورود تروریسم به این شهر، که مظهر پیروزی اتحاد شوروی بر نازیسم است، سعی می‌کند به طور «نمادین» تمدن روسی را، که از آن تنفر دارد، مغلوب نماید.
برخی برآن‌اند که دلیل انتخاب شهر ولگاگراد توسط تروریست‌ها این است که «امکان تلفات بیشتر» به دلیل وجود ایستگاه راه‌آهن بزرگ آن، وجود دارد. از دلایلی که برای انجام این حادثه برشمرده‌اند.یکی اینکه حادثه‌ی ولگاگراد تنها چند روز پس از آن صورت گرفت که سرویس‌های اطلاعاتی روسیه در داغستان، اسلام عاطیف، یکی از اطرافیان نزدیک دوکو عمروف، رهبر جهادیون شمال قفقاز (امیر خودخوانده‌ی قفقاز)، را از بین بردند. همین امر باعث شده عمل تروریستی اخیر در ولگاگراد یک نوع انتقام‌جویی تعبیر شود.
دوم اینکه تروریست‌های سلفی می‌خواستند جشن سال نو مردم روسیه را، که آن را تبلور بت‌پرستی می‌دانند، تیره کنند.
سوم اینکه برخی معتقدند سلفی‌های قفقاز با دفاع از اقدامات ضدروسی خود، معتقدند شهر سوچی و زیرساخت‌های صورت‌گرفته برای بازی‌های المپیک بر سر مزار بیش از یک میلیون قفقازی بی‌گناهی است که در سال ۱۸۶۴توسط روس‌ها کشته شده‌اند. آن‌ها همیشه هشدار می‌دادند که فعالیت تروریستی آن‌ها به منطقه‌ی شمال قفقاز محدود نخواهد شد.
خانم گالینا خضریوا، متخصص قفقاز و جنبش‌های اسلامی در انستیتوی روسی مطالعات راهبردی، مسکو را به دست کشیدن از بازی‌های حقوق بشری و اتخاذ اقدامات شدید علیه تروریست‌های مذهبی دعوت کرده و خاطر نشان می‌کند که حتی در بریتانیا، مصر و کشورهای دیگر، برخورد با مجاهدین به مراتب شدیدتر از روسیه است.[۵]
نقش ویژه‌ی زنان در ترورهای روسیه
در روسیه و به خصوص منطقه‌ی قفقاز شمالی، زنانی وجود دارند که بعد از مرگ شوهر خود، دست به عملیات انتحاری علیه اهداف روسی می‌زنند. این زنان که شوهر خود را نیز به دلیل حضور در عملیات‌های تروریستی از دست داده‌اند، با هدف انتقام، دست به بمب‌گذاری‌های انتحاری می‌زنند.
پدیده‌ی «بیوه‌های سیاه» زمانی در اذهان عموم جای گرفت که در سال ۲۰۰۴ و در جریان محاصره‌ی تئاتر «دوبروکا»، یکی از گروگان‌گیران خود را با جلیقه‌ی انفجاری منفجر کرد و منجر به کشته شدن تعدادی از شهروندان روس شد. عامل این حادثه‌ی تروریستی، زن سی‌ساله‌ای از اهالی چچن بود که خانواده‌ی خود را در جریان حملات هوایی روسیه از دست داده بود.[۶]
بدون شک این شکل از تروریسم را نمی‌توان همانند اشکال پیشین آن دانست؛ چرا که در نوع جدید، فرد حمله‌کننده به قصد «انتقام» و نه «میهن‌پرستی» دست به عمل انتحاری می‌زند. در بیان دلایل حملات این زنان بیوه موارد متعددی مطرح می‌شود. اول اینکه عده‌ای از کارشناسان معتقدند زنان در نفوذ به پست‌های بازرسی امنیتی به مراتب از مردان مؤثرتر هستند و این امر آن‌ها را قادر می‌سازد تا حملات عمیق‌تر و کشنده‌تری را علیه اهداف مورد نظر صورت دهند. دومین انگیزه‌ی زنان از عملیات‌های انتحاری را در مواردی مانند انتقام و پیوستن به افراطیون، می‌توان «جست‌وجوی کمک‌های اولیه‌ی روانی بعد از دست دادن شوهر» دانست.
این عده تا کنون در عملیات‌های مختلفی دست به بمب‌گذاری‌های انتحاری زده‌اند که مهم‌ترین این عملیات‌ها شامل موارد زیر است: حمله به تئاترمسکو (۱۲۹ کشته)، سوءقصد نسبت به رئیس‌جمهور چچن احمد قدیروف (۱۴ کشته)، حمله‌ی انتحاری در یک قطار در جنوب روسیه (۴۶ کشته)، حمله‌ی انتحاری در یک کنسرت موسیقی راک درفرودگاه مسکو (۱۶ کشته)، حادثه‌ی خطوط هوایی روسیه در سال ۲۰۰۴ (بیش از ۹۰ کشته)، حمله به مدرسه‌ای در بسلان در اوستیای شمالی (۳۳۴ کشته)، بمب‌گذاری مترو مسکو (۳۹ کشته) و بمب‌گذاری در فرودگاه مسکو (۳۷ کشته)، بمب‌گذاری مترو مسکو در تاریخ ۲۹ مارس ۲۰۱۰ (۳۷ کشته)، بمب‌گذاری انتحاری در داغستان اوت ۲۰۱۲ (کشته شدن یک روحانی برجسته‌ی مسلمان).[۷]
نقش سوریه در حوادث روسیه
هرچند بسیاری از تحلیل‌گران یکی از مهم‌ترین دلایل انفجارهای اخیر روسیه را نزدیکی به بازی‌های المپیک زمستانی روسیه در شهر سوچی می‌دانند، اما نباید از نقش روسیه در حمایت از بشار اسد، رئیس‌جمهور سوریه، غافل شد. بدون شک سیاست‌های روسیه در برابر اتحاد عربی-غربی را، که خواهان برکناری بشار بوده‌اند، می‌توان دلیلی برای ضربه زدن این ائتلاف به مسکو دانست.
کرملین نگران است موفقیت هرچند نسبی مخالفین دولت اسد، باعث تشویق جمعیت بزرگ مسلمان منطقه‌ی آسیای مرکزی شود و در نتیجه، احتمال مداخله‌ی بین‌المللی را فراهم سازد. علاوه بر این، احتمال می‌رود که بنیادگرایان مسلمان در چچن بار دیگر خواهان جدایی از فدراسیون روسیه شوند.
بدون تردید افزایش نفوذ اسلام رادیکال در میان نیروهای شورشی سوریه، عزم روسیه برای حمایت از رژیم اسد را تقویت کرده است. منطقه‌ی قفقاز شمالی، که جمهوری‌های داغستان، چچن، اینگوشتیا، اوستیای شمالی، کاباردینو بالکاریا، قره‌چای، چرکس و آدیغه را در بر می‌گیرد، موطن ده‌ها گروه قومی است.
در مورد تعداد قفقازی‌های موجود در جنگ سوریه، آمار و ارقام بسیار متنوعی ارائه شده است. برخی آمارها حاکی است ۱۷ هزار جنگجوی خارجی در جنگ سوریه حضور دارند که در بین غیرعرب‌ها، چچنی‌ها اکثریت این افراد را تشکیل می‌دهند.
چچنی‌ها پس از لیبیایی‌ها، دومین گروه بزرگ نیروهای خارجی حاضر در بحران داخلی سوریه هستند. هرچند خبرگزاری‌های روسی از حضور حدود ۲۰۰ تبعه‌ی روسی در جنگ سوریه خبر می‌دهند، اما با توجه به شهرت، اثرگذاری و دامنه‌‌ی نفوذ شبه‌نظامیان قفقازی در صف شورشیان سوریه، این ارقام را نمی‌توان واقعی دانست.[۸]
هرچند درباره‌ی تعداد سلفیون قفقازی که از جنگ سوریه به روسیه بازگشته‌اند، آمار و ارقام خاصی مطرح نشده است، اما آنچه مشخص است، سوریه به یکی از مکان‌های ایده‌آل برای قفقازی‌ها تبدیل شده است. این امر بدین جهت اهمیت دارد که به علت نبود پایگاه‌های آموزش نظامی در قفقاز، سوریه می‌تواند پایگاه مناسبی برای جوانانی باشد که پس از بازگشت به روسیه می‌توانند دقیق‌تر علیه اهداف روسی دست به حمله بزنند.
به بیان یولیا یوزیک، نویسنده‌ی روسی که تحقیقات مفصلی درباره‌ی مسلمانان روسیه انجام داده است، در ۱۰ سال اخیر، تمام حملات تروریستی صورت‌گرفته در قلمرو شوروی، از سوی سلفی‌های تکفیری بوده و این در حالی است که برای مردم روسیه، سلفی‌ها هیچ گونه تفاوتی با سایر مسلمانان ندارند و این موضوع باعث تخریب اسلام در روسیه شده است.
یوزیک با عنوان این مطلب که تمام مناطقی که خواستار جدایی از روسیه هستند از آموزه‌های سلفی‌گری برای پیشبرد اهداف خود استفاده می‌کنند، می‌گوید: «همسایگی ایران با داغستان روسیه عاملی است که این امر را به تهران نیز ارتباط می‌دهد و در این زمینه، تلاش و همکاری دو کشور ایران و روسیه برای مقابله با جریانات سلفی‌گری می‌تواند بسیار مؤثر باشد.»[۹]
نکته‌ی دیگری که باید به آن اشاره کرد موضوع ارتباط سلفی‌های روسیه و منطقه‌ی آسیای مرکزی و قفقاز با عربستان است. بعد از فروپاشی شوروی، عربستان مبلغان بسیاری را برای جذب مسلمانان روسیه، قفقاز و آسیای مرکزی به این مناطق اعزام کرد.
بنابراین تنها اندکی بعد از فروپاشی، روس‌ها شاهد ظهور و گسترش وهابیت در روسیه و منطقه بودند و اکنون نیز حمایت مالی و تسلیحاتی عربستان و قطر از سلفی‌ها برای روسیه نگران‌کننده است. در حال حاضر نیز عربستان نفوذ زیادی در مناطق جنوبی روسیه دارد و با خرج پول‌های زیاد و تعلیم جوانانی که برای تحصیل به این کشور می‌روند، به ترویج اندیشه‌های سلفی‌گری و وهابیت می‌پردازد.
چندی پیش نیز این خبر در رسانه‌های مختلف جهان منتشر شد که بندر بن سلطان، رئیس اطلاعات عربستان، در سفر به مسکو، پوتین را تهدید نموده است که در صورت دست برنداشتن از حمایت از دولت سوریه، بازی‌های المپیک زمستانی سوچی را با تهدید مواجه می‌کند.
گفتنی است تهدید بندر بعد از آن صورت گرفت که پوتین امتیاز معامله تسلیحاتی ۱۵ میلیارد دلاری با ریاض را رد کرده بود. هرچند شاید نتوان به اخباری از این دست اعتنای دقیق داشت، اما درباره‌ی نقش داشتن عربستان در پویایی سلفیون قفقازی هیچ تردیدی نیست.
با توجه به دخالت جنگ‌جویان افراطی و سلفی‌ها در درگیری‌های داخلی سوریه، این کشور به بزرگ‌ترین میدان نبرد برای شبه‌نظامیان مزدور خارجی پس از جنگ افغانستان برابر شوروی تبدیل شده است. برخی منابع، خارجی‌های موجود در سوریه را بیش از ۶۰ ملیت مختلف ذکر کرده‌اند، در حالی که منابع دیگری این امر را به ۱۰۰ کشور و ملیت مختلف گسترش می‌دهند. بدون شک در صورت ادامه‌ی همین وضعیت، سوریه نیز سرنوشت کشورهای دیگری مانند افغانستان، پاکستان و سومالی را در انتظار خواهد داشت.
یکی از گروه‌های سلفی حاضر در سوریه، عناصر افراطی کشورهای روسیه (اسلام‌گراهای قفقاز شمالی) و منطقه‌ی آسیای مرکزی و قفقاز است. این افراطیون که از زمان فروپاشی شوروی تا کنون علیه روسیه دست به عملیات تروریستی می‌زدند، به محض آغاز درگیری‌ها در سوریه، وارد شمال این کشور شده و اقدام به اعمال سیاست‌های افراط‌گرایانه‌ی خود می‌زنند.
نکته‌ی مهمی‌که باید به آن توجه کرد این است که سرانجام این شبه‌نظامیان به کشور خود بازمی‌گردند و آن زمان، چالش‌ها تشدید می‌شود. با توجه به حمایت‌های ارائه‌شده توسط سرویس‌های جاسوسی و اطلاعاتی غرب از این شبه‌نظامیان، مقامات کشورهای روسیه و سران آسیای مرکزی و قفقاز از این امر نگران‌اند که بازگشت افراطیون به منطقه، زمینه‌ی بی‌ثباتی را فراهم آورد.
نتیجه‌گیری
در سال‌های اخیر، گسترش فعالیت اسلام‌گرایان در شمال قفقاز باعث حملات متعددی در روسیه شده است.بدون تردید حوادث اخیر در ولگاگراد روسیه نشان می‌دهد بمب‌گذاران برای جلب توجه بین‌المللی نیاز ندارند سوچی را هدف قرار بدهند و حمله به هر جایی در روسیه، هدف آن‌ها را برآورده خواهد کرد. در هر حال، هدف آشکار این راهبرد، بی‌اعتبار کردن روسیه به عنوان برگزارکننده‌ی بازی‌های المپیک و بی‌معنی کردن هزینه‌های عظیم در زیرساخت المپیک است.
رسانه‌های روسی تأکید می‌کنند که جنگ داخلی سوریه و موضع‌گیری روسیه در قبال این مناقشه، باعث فعال شدن تندروان اسلامی در مناطق مختلف کشور شده است. از نظر این رسانه‌ها، سازمان‌های اسلامی خارجی که مردم را به تشکیل خلافت جهانی دعوت می‌کنند، در سالی که می‌گذرد، در روسیه ریشه‌های عمیقی دوانده و به فعالیت آشکار خیابانی دست زده‌اند. این گروه‌ها به لحاظ سازمانی و انسانی، به مهاجرانی از آسیای مرکزی متکی می‌شوند که در میان آن‌ها فرستادگان جریان‌های رادیکال نیز وارد روسیه شده و سعی می‌کنند امت مسلمان روسیه را تحت تأثیر خود قرار دهند.
پی نوشت:
[۱] http://cep.ut.ac.ir/fa/pages/book5.htm [۲] http://valdaiclub.com/politics/56460.html [۳] http://rbth.asia/society/2013/07/01/the_evolution_of_dagestani_salafism_47653.html [۴] http://www.bbc.co.uk/persian/world/2013/12/131230_me_volgograd_bus_explosion.shtml[۵]http://search.integrum.ru/ArtefactDocument.aspx?sourceId=109& url=a1_D20131230_N26423_L2013122921070486_A002.htm
[۶] http://www.foreignpolicy.com/articles/2013/10/24/russia_s_mysterious_deadly_phenomenon_of_new_black_widows#sthash.SBj5jZOw.GSaNnDQW.dpbs [۷] http://www.longwarjournal.org/archives/2013/12/black_widow_suicide.php [۸] http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13920606001326 [۹] http://www.iras.ir/vdciwqap.t1arp2bcct.htmlحسین زارعی
مرکز اسناد انقلاب اسلامی
